" Психология" кафедрасының аға оқытушысы Абдуллина Г. К

Семей

2012

Алғысөз

1. 
   ЖАСАЛЫНДЫ
   

“ Психология” кафедрасының аға оқытушысы Абдуллина Г.К.

Хаттама № 1 “______” ____09______ 2012ж
2.ҚАРАЛДЫ

1. 
   Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің “Психология” кафедрасының отырысында
   

Хаттама №______”__»________ 2012 жыл

3.1.Университеттің оқу-әдістемелік бюросының отырысында мақұлданды және баспаға ұсынылды

1. 
   Глоссарий
   
2. 
   Дәрістер
   
3. 
   Практикалық және лабораториялық сабақтар
   
4. 
   Курстық және бітірушілердің кәсіби жұмыстарын дайындау
   
5. 
   Студенттің өздік жұмысы
   

№ 1- дәріс

Адам баласы тірі ағзалардың табиғи қасиеттері мен белгілерін ұрпақтан-ұрпаққа беріп отыратынын ертеден байқаған. Хромосомалардың өз көшірмесін қалдыратыны туралы үлгіні Н.К.Кольцов 1928 жылы ұсынды.Ол әрбір молекула молекуладан деген жорамал жасаған.Бұл пастулат бойынша жасушадағы макромолекулалар: белоктар, нуклеин қышқылдары матрицалық принциппен көбеюге тиіс.Хромосоманың құрылысы күрделі.Оның құрамына ақуыздар, липидтер, екі валентті металдар катиондары т.с.с. кіреді.

Нуклеин қышқылдарының проблемасының 1868 жылы швейцарлық физик Ф.Мишер айналысқан болатын.Ол ірің жасушаларынан алынған ядро бөлшегін зерттеп, құрамына көміртегі, азот, фосфор, бұрын белгісіз қосылыс түрін ашты.Латын тілінен аударғанда «нуклеус» - ядро деген мағынаны береді.

1874 жылы Пикард балық спермасынан бөлініп алынған нулеин құрамынан жаңа азоттық негізді ашты.Ол – құрамында екі азот атомы бар гетероциклдік қосылыстардың ішіндегі пуриндер тобына жататын гуанин еді.

Циклді қосылыс деп қаңқасы сақина тәріздес көмірсутектерін басқа атом түрлері кірсе, оны гетероциклді деп атайды.1880 жылы неміс физигі Г.Фишер нуклеиннің құрамына тек пуриндік емес, сонымен қатар пириминдік гетероциклдер кіретінін анықтады.Пуриндер алты және бес атомды гетероциклдерден біріккен болса, пиримендер тек алты атомнан тұратын гетероциклді қосылыс.Бірнеше жылдан кейін Ф.Мишердің шәкірттері Коссель мен Асколи төрт түрлі негіздерді – аденин, тимин, цитозин және урацилді ашты.Нуклеиннің ерітіндісі қышқылдық қасиет көрсетілгендіктен Ф.Альтман 1889 жылы оған нуклеин қышқылы деген ат берді.П.Левен нуклеин қышқылының құрамына шағын көміртегінің ерекше тобы кіретінін анықтады.Левен нуклеин қышқылының бір тобына кіретін көміртектегі оттегінің саны бір атомда кем екенін анықтады.Оттегі атомдары толықтарын рибоза деп, бір оттегі атомы кемді – дезоксорибоза деп атады.Осыған байланысты нуклеин қышқылын рибонуклеин қышқылы, дезоксирибонуклеин қышқылы деп екі түрге бөлді.Қысқартылып РНҚ және ДНҚ деп айтылады.Левен көміртегі мен фосфор бірігіп комплекс құрайтынын және олардың нуклеин қышқылдарының «кірпіштері» болып табылатынын анықтады.Бұл «кірпіштерді» нуклеотид деп атады.

1928 жылы Ф.Гриффит өкпе ауруларын қоздыратын пневмоккок бактериясының өсуін зерттегенде, олардың өзінің бейнесін өзгертетінін байқады.Алғашқыда тегіс, әрі жылтыр келген пневмококктардың «S» түрі (ағылшынша Smooth-тегіс), кейін бұлдырақтанып «R» түріне (Rough – бұлдырмақтау) айналытыны байқалды.Бұл ауысу диссоциация деп аталады.Бірнеше жылдан кейін пневмококтардың кері бағытта өтетін бұл өзгеріс трансформация деп аталады.

1944 жылы американдық микробиологтар К.Т.Эйвери, К.М.Маклеод, М.Маккарти трансформацияны туғызатын пневмококктарды болатын дезоксирибонуклеин қышқылы деп дәлелдеді.

1944 жылы молекулярлық биология ашылған деп есептелінеді.

50-жылдардың басында Э.Чаргафф белоктар тәрізді нуклеин қышқылдарының да әр түрге тән екенін анықтады.

Э.Чаргафф өте таза ДНҚ молекуласын бөліп алып, химиялық талдау жасап, кез келген ағзадан бөлініп алынып ДНҚ-ның құрамындағы адениннің мөлшері тиминдікімен (А=Т), ал гуаниннің мөлшері цитозиндікімен (Г=Ц) бірдей болатынын анықтады.

1952 жылы Р.Франклин және М.Уилкинс ДНҚ-ның жоғарғы сапалы рентгенограммасын түсірді.

Ренгенструктуралық талдаудың және ДНҚ-ның химиялық құрамын біле отырып, 1953 жылы Д.Уотсон және Ф.Крик оның молекулалық моделін құрастырды.Бұл модель Чаргаффтың заңдылығына сай келді.Бұл биология тарихында ең үлкен ашылу болды.

Уотсон-Крик және Уилкинстердің ДНҚ-ның құрылысын ашуы оргпнизмге жаңа қасиет бере алатын ген инжерериясының әдісін ашты.

Психогенетиканың ғылым ретінде қалыптасуы ағылшын ғалымы Ф.Гальтон есімімен байланысты. Оны Н.А. Тимирязев «Англияның қайталанбас зерттеуші ғалымы және ойшылы» деген. Жас кезінде Ф.Гальтон көп саяхаттаған, география мен этнография қызықтырған. Оңтүстік Африкадағы зерттеуі үшін Географиялық қоғамның алтын медалімен марапатталып, Корольдік қоғамға сайланды. Топографиямен, метеорологиямен айналысқан. 1865 жылғы «Тұқым қуалаушылық, талант және мінез» атты мақаласы адамның тұқым қуалаушылық мәселесі жайлы жұмысының бастамасы еді.1869 жылғы «Дарындылықтың тұқым қуалаушылығы: оның заңдылықтарын зерттеу және нәтижелілігі» атты кітабында Гальтон дарындылықтың тұқым қуалаушылық мәселесін шешті.

Ф.Гальтонның еңбегіне сүйене отырып, корольдік әскери коллегияға түскендердің дарындылық қасиетін анықтаудың үш деңгейі мен баға беруде Кетленің «Орта деңгейден ауытқу» заңы енгізілді. Аталған заңға сәйкес ойлау қабілетінің тұрақты орта деңгейі, ал одан ауытқу генийге және идиотизмге дейін болады деген. И.И. Кангаевтің айтуы бойынша ағылшын математигі, статистикадағы биометрикалық мектептің басшысы, Гальтонның шәкірті, әрі досы К.Пирсон аталған еңбекті жақсы бағалап « Дарындылықты дәлелдеп қана қоймай, әрі итермелейтін күш болып табылады» деген.

Осындай анықтамалардан кейін тұқым қуалаушылық мәселесі Ф.Гальтонды қатты қызықтырды. 1876 жылы «Егіздер: табиғаттың күші және тәрбиесі» атты мақаласында ең алғаш психогенетикада егіздер мәселесін қозғаған. Сондайақ, биологиядағы көп ұрықтық мәселесі мен генетикадағы егіздер әдісінің адамдардың дербес ерекшеліктерінің қалыптасуындағы «табиғат пен тәрбиенің» ролін анықтаудағы маңызы қарастырылған. Осы уақытқа дейін егіздердің екі типі болатыны анықталған (терминологияда моно және дизиготалық). Бұл негіздер көп ұрықтың жүктілік кезіндегі эмбриогенезді зерттеуде байқалады. Егіздер ұрық айналысындаы қабаттар санымен ерекшеленеді, бір хорион болса бір жұмыртқалы, ал әр түрлі хорион болса, екі жұмыртқалы деп есептеген. Ф.Гальтон бұл жұмыстармен таныс болмағандықтан егіздер туралы «әртүрлі немесе біржұмыртқалы балалардың дамуы» жайлы жаңалықтарды енгізген. Өз еңбегінде Ф.Гальтон «тәрбие», «оқыту» терминдерін қолданған; егіздердің ұқсастығы, мінездері, қабілеттері, қарым-қатынас мәнері және т.б. мәліметтер алу үшін көптеген анкеталар таратқан. Нәтижесінде 35 жұп сырт пішіні ұқсас, 20 жұп ішкі жағынан мүлде бөлек болған. Осының бәрі В.Томпсон мен Г.Уайльдтардың пікірі бойынша Ф.Гальтонды мінез-құлық генетикасының негізін салушысы деп атауға мүмкіндік берері сөзсіз. Ал Ч.Дарвинмен бірлесе атқарған жұмысы «Адамдар мен жануарлардағы эмоцияның көрінуі»-атты еңбегі мінез-құлық жайлы генетика ғылымының даму тарихындағы бірінші кезең болып саналады.

Екінші кезеңге:19 ғасырдың 30 жылдарындағы психогенетикадағы ғылыми зерттеу әдістері жатады. Осы кезде психологиялық диагностика бастама алып дами бастады. Оның негізін қалаған Ф.Гальтон дарындылық қасиетінің тұқым қуалау ерекшеліктерін зерттей отырып, адамдардың психикалық қасиеттерін өлшеу қажетті деп, сенсорлық функциядан бастап ойлау іс-әрекеті мен мінезіне дейін өлшеген. Ал психометриканың негізгі түсініктерін: «сенімділік», «жарамдылық», «өлшеуіш» және т.б. терминін Бине, Спирман, Тестон енгізген. Неміс психогенетигі Х.Фонбраккен: бөлек өскен монозиготалы егіздерді салыстыру әдісін енгізген. Психогенетиканың дамуы генетикалық, психометрикалық және статистикалық ғылыми-әдістемелік мәліметтер мен негіздердің дамуымен тығыз байланысты.

Үшінші кезеңге: 60 жылға дейінгі интеллект жайлы генетикалық зерттеулер, әр түрлі формадағы ойлау дефектілері мен психиатриялық аурулардың, жануарлар мінез-қылығының генетикасын зерттеулер жатады. Көптеген елдерде генетика жөніндегі зерттеу орталықтары ашылып, этологиялық психологиялық зерттеу салаларының негізіне айналды.

Ал қазіргі кезеңде әрбір ғылымның даму барысы сияқты психогенетикада да ғылыми-зерттеу жұмыстары барысында ғылымға негізделген мәліметтермен қатар, эксперименталдық, статистикалық және математикалық әдістер мен олардағы шектеулер, келіспеушілік және жаңа обьектілер алынуда. Адамның дербес қасиеттерінің: темпераменттің, мінез-қылықтың, қабілеттің, интеллектінің және қимыл-қозғалыстың ерекшеліктері жайлы психогенетикалық зерттеулерге көптеген қызығушылықтар бар.
№3 дәріс

Тақырыбы: Егіздер психогенетиканың зерттеу обьектісі.

Сұрақтары:

1. Егіздер психогенетиканың негізгі әдісі және зерттеу обьектісі.

2. Егіздер әдісінің түрлері

3. Монозиготалы және дизиготалы егіздер.

Психогенетиканың негізгі ғылыми зерттеу әдістері – егіздер әдісі. Геннеология ғылымы егіздердің жасалу жолдарын генетикалық ерекшеліктерін зерттейді.Геннеология негізі геннеограммаережелері мен символдарында тәуелді.Бойында белгілі бір гендік ұқсастық бар адам пробанд деп аталады.Кез келген тұқымқуалайтын белгілер жатады:қабілеттік, тұқымқуалайтын аурулар.Геннограммадағы жыныстық белгілердің сипаты көрсетіледі.«Табиғат және тәрбие» атты еңбегінде Ф.Гальтон ұқсастық белгілері жөнінде мәселені көтерген

Егіздер туғандағы ұрық сырттары қатынасуының нұсқасы болуы мүмкін:

• 
  Егіздерде амнион, хорион және плаценталары бөлек;
  
• 
  Егіздерде амнион мен хорион бөлінген, бірақ ортақ плацентада дамиды;
  
• 
  Егіздерде амнион бөлінген, бірақ хорион мен плацентасы бір;
  
• 
  Егіздерге амнион, хорион және плацента бірдей берілген.
  

Егіздер тууының жиілігі әр популяцияда түрліше көрінеді, бірақ бұндай алуан түрлілік ДЗЕ-дің туу жиілігі айырмашылығының арқасында пайда болады, ал МЗЕ-дің туу жиілігі барлық популяцияларда шамамен бірдей қайталанады, яғни тұрақты. МЗ немесе ДЗЕ-дің туу жиілігін қарапайым тәсіл арқылы анықтауға болады. МЗЕ әрдайым бір жынысты болса, ДЗЕ-дің бір жынысты не екі жынысты болып туу мүмкіндігі бірегей. Олай болса, ДЗЕ-дің туу жиілігі екі жынысты егіздердің туу жиілігі 2 есеге тең болады. Ал МЗЕ-дің туу жиілігін барлық егіздер санынан ДЗЕ-дің туу санынан шегергенде анықталады.

МЗЕ бір зиготадан дамитындықтан, олар генетикалық тұрғыдан бірдей және фенотиптеріндегі барлық айырмашылықтар тек қана қоршаған ортаға байланысты болады. Белгілі бір қасиет-сапаның генетикалық фактор әсерінен қандай деңгейде өзгеретіндігін анықтау үшін, МЗЕ-дің ұқсастық деңгейін анықтау жеткілікті-ақ деген жалған түсінік кең тараған. Бұл болжам тек туғаннан айырылып, түрлі ортада өскен МЗЕ үшін лайықты. Алайда көп жағдайда МЗЕ бір ортада тәрбиеленгендіктен, қоршаған ортаның әсерін есепке алу үшін ғалымдар ДЗЕ-ді зерттейді. ДЗЕ үшін қоршаған орта МЗЕ-ге де сияқты бірдей әсерін тигізеді, бірақ оларда ортақ гендер саны аз болады. Олай болса, МЗЕ-ге қарағанда ДЗЕ-дің генетикалық шартталған ұқсастық деңгейі төмен болады.

Егіздер әдісін Ф. Гальтон 1865 жылы ойлап тапса, оны ары қарай өңдеген – Г. Сименс (1924 ж). Сименс зиготалықты зерттеудің сенімді тәсілін (полисимптомды салыстыру әдісін) жасап шығарды. Бұл әдіс егіздердің бірқатар параметрлері (психофизиологиялық ерекшеліктер, ақыл-ой көрсеткіштері, темперамент, сезімталдылық деңгейі, реактивтік жылдамдығы т.б.) бойынша ұқсастық не айырмашылық деңгейін бағалауға негізделген. Әрбір бөлек тұрған жағдайда егіздердің зиготалылығы туралы айтуға болмайды, алайда сол параметрлердің кешенін пайдалану кезінде бұл әдіс неғұрлым сенімді диагностика өткізуге мүмкіндік береді. Қала берсе Сименс зерттеу объектісі ретінде тек МЗЕ-ді ғана емес, сонымен қатар ДЗЕ-ді де пайдалануды ұсынған.

Классикалық нұсқадағы егіздер әдісі. Біріншіден, МЗЕ үшін де, ДЗЕ үшін де қоршаған ортаның теңдігі ұйғарылады, бұнсыз бұл әдістің сенімділік пен жарамдылық көрсеткіші төмендейді. Бұл жағдайда егер де қасиет-сапаның өзгергіштігі толығымен ортаға тәуелді болса, онда МЗ және ДЗЕ бұл қасиет-сапа бойынша 1,0-ге жуық ортақ жоғары ішкі корреляцияға ие болады. Ал қасиет-сапаның өгергіштігі толығымен генотипке тәуелді болған жағдайда, корреляция коэффициенті МЗЕ тобында 1,0-ге жуық болып, ДЗЕ тобында 0,5-ке жуық шамамен тең болады (яғни бұл – ДЗЕ-дің туыстық деңгейі, олардың генотиптерінің ұқсастығы).

Екіншіден, егіздер мен жалғыз туғандар арасындағы жүйелі айырмашылықтардың жоқ болуы шартталынады. Керісінше жағдайда егіздер әдісінің нәтижелерін жалпы популяция үшін қолдануға болмайды. Сонымен қатар егіздердің арасында да жүйелі айырмашылықтардың жоқ болуы қажет

Осыдан, МЗЕ және ДЗЕ арасындағы корреляция генотип пен жалпы орта арқылы белгіленеді.

Эмбриондық даму кезінде егіздер көп жағдайда тең емес жағдайда болады. Барлық қоректік заттар мен оттегі плацента арқылы ұрыққа жетеді. ДЗЕ-дің барлығында, ал МЗЕ-дің 1/3 бөлігі бөлек хорион мен плаценталарға ие. Қалған 1/3 бөлікте (МЗЕ) ортақ хорион мен плацента болады.

Өмірге келу кезеңі де егіздерге күшті орталық айырмашылықтар тудыруы мүмкін. Бірінші болып тутын егіздің біреуі туғанда небір-небір зақым алуға неғұрлым бейім болады. Қала берсе, екінші егіз көп жағдайда жатырда дұрыс емес орналасқандықтан, жасанды босануды қажет етеді. Қала берсе, екінші егіз өмірге келу кезінде неғұрлым көп уақыт болып, сәйкесінше оттектік ашынуды неғұрлым күшті сезінеді, ал бұл жүйке жүйе дамуына кері әсерін тигізеді.

Егіздер арасындағы қоршаған орта әсерінен болатын айырмашылықтары бір жанұяда тәрбиелеудің өзінде де пайда болады.

Осылайша, қоршаған орта жағдайлары МЗЕ мен ДЗЕ-гі зерттелінетін қасиет-сапаларының қалыптасуына әр түрлі әсер етсе, тұқым қуалаушылық көрсеткіші бұлжыр болып көрінуі мүмкін: жалпы орта ДЗЕ ұқсастығына қарағанда МЗЕ-дің ұқсастық деңгейіне аз әсер етсе, тұқым қуалау көрсеткіші де төмен болады және керісінше.

Егіздер әдісінің түрлері:

• 
  Классикалық егіздер әдісі. Бұл жағдайда зерттелінетін қасиет-сапаның анықтығы МЗЕ мен ДЗЕ арасында салыстырылып, олардың ішкі ұқсастық деңгейі анықталады.
  
• 
  Тексеруші (контрольный) егіздер әдісі. Бұл әдіс МЗЕ-ді таңдауда қолданылады. Олар көптеген белгілер бойынша ұқсас болғандықтан, параметрлердің басым саны бойынша теңестірілген 2 топ құруға болады. Егіздердің таңдалған бөлігіне спецификалық әсер етеді де, егіздердің екінші бөлігі тексеруші болып қалады. Экспериментке генетикалық бірдей адамдар қатысатындықтан, бұл тәсіл 1 адамға әсер етуші түрлі орта факторларын зерттеуге мүмкіндік береді.
  
• 
  Лонгитюдті егіздер әдісі. Бұл жағдайда егіздерді ұзақ уақыт бойында бақылайды. Дамудағы орта және генетикалық факторларды зерттеу үшін кең қолданылады.
  
• 
  Егіздер жанұясы әдісі. Жанұялық және егіздер дәсінің жиынтығы болып табылады. Бұнда ересек егіздер жанұясының мүшелері зерттелінеді. МЗЕ-дің балалары генетикалық конституция арқасында ортақ адамның баласы сияқты болады. Бірқатар аурулардың тұқым қуалайтын себептерін зерттеуде кең қолданылады.
  
• 
  Егіздерді жұп ретінде зерттеу. Ішкі жұптық қатынастардың ерекшеліктері мен спецификалық егіздер эффектісін зерттеуді алғышарттайды. МЗ және ДЗ жұптардың әрбіреуі үшән орта жағдайларының теңдігі туралы болжамның әділдігін тексеру үшін қосымша тәсіл ретінде пайдаланылады.
  
• 
  Егіздерді егіз еместермен салыстыру. Егіздер мен егіз еместер арасындағы маңызды айырмашылықты бағалау үшін қолданылатын қосымша тәсіл.
  
• 
  Бір-бірінен айырылған егіздер әдісі. Бала кезінен айырылған егіздерді ішкіжұптық тұрғады салыстыру. Егер де МЗЕ осылайша айырылып, әр түрлі жағдайларда өскен жағдайда, олардың ұқсастығы гендік бірдейлілікпен анықталып, ал айырмашылықтар – орта факторларының әсерімен белгіленеді.
  
• 
  Бір-бірінен жартылай айырылған егіздер әдісі. Белгілі бір уақыт бойы бөлек тұратын МЗ және ДЗЕ-дің ішкіжұптық ұқсастығын салыстыру үшін қолданылады.
  

№ 4-5 дәріс