1 – деңгей. Білу және түсіну «Халықаралық экономика»

1996 жылы Белорусь, Қазақстан, Қырғызстан және Ресей өкіметтері делегацияларының БСҰ-ға кіру мәселелері жөніндегі жұмысының қорытындылары, олардың осы бағытта қазір жүргізіп отырған қызметінің жоспарлары қаралды.

«Төрттік» елдердің БСҰ-ға қосылу туралы құжаттарды дербес жасайтыны және дербес келіссөз жүргізетіні атап өтілді. Кеден одағына қатысушылардың БСҰ-ға қосылуы айтарлықтай күрделі процесс болып табылатыны, сондықтан ұзақ уақытқа созылатыны айтылды.

Қазақстан дербес сыртқы экономикалық саясатты жасау мәселесінде халықаралық саудада қалыптасқан жағдайлармен есептесіп, өз бағыт-бағдарын соларға сәйкестендіре анықтауы қажет.

Халықаралық экономикалық қатынастар жекелеген елдердің салалық, аймақтық шаруашылығының субъектілері-өндірістік бірлестіктер мен кәсіпорындардың дүниежүзілік шаруашылық жүйесіндегі кешенді экономикалық қарым-қатынастарын зерттейді.

ХЭҚ-ң негізгі нысаны – халықаралық сауда. Дүниежүзілік шаруашылық кешенінде өзінің құндық көлемі бойынша сыртқы сауда қатынастары алдыңғы позицияларды сақтап тұр.

Соңғы онжылдықтарда ғылыми-техникалық, көлік, қамсыздандыру, туризм, ақпарат, жабдықтарды ұзақ мерзімді жалға беру, консультациялық қызмет көрсету жүйелеріндегі мемлекетаралық қатынастар да дамып келеді.

Өндірістің интернационалдануы өндіргіш күштердің қызметін кеңейтумен қатар өндірістік қатынастарды да жетілдіреді. Экономикалық интернационалдануы халықаралық өндірістік қатынастармен мейлінше жақындастырады.

Дүниежүзілік шаруашылық – ХЭҚ-ң объктивті негізі және маңызды бөлігі. ХЭҚ-р дүниежүзілік шаруашылық қалыптасқанға дейін де бар болған. Дүниежүзілік шаруашылықтың пайда болуына байланысты. ХЭҚ-ң да қызмет ауқымы кеңейіп, тереңдеп әлемдік сипатқа ие бола бастады.

ХХ ғасырдың бас кезінде дүниежүзілік шаруашылық экономикалық емес әдістерге: мәжбүр ету, ықтиярсыз бағындыру, күштеу саясатына негізделді. Қазіргі дүниежүзілік шаруашылықтың нарықтық және халықаралық еңбек бөлінісінің принциптеріне негізделген интернационалдық бағыттағы шаруашылық бейнесіне ие болып отыр.

Интернационалдану дегеніміз – халықаралық еңбек бөлінісі негізінде жекелеген елдер арасындағы тұрақты өндірістік-экономикалық байланыстарды қалыптастыру.

ХЭҚ-ң дәстүрлі және ең кең дамыған нысанына сыртқы сауда жатады. Дүниежүзіндегі елдердің барлығы үшін сыртқы сауданың ролі ерекше маңызды.

Халықаралық сауда дегеніміз: дүниежүзіндегі елдердің арасындағы төлемді, жиынтық тауар айналысы. Дүниежүзілік сауданың ең қарқынды және өскелең дамып келе жатқан секторы өңдеуші өнеркәсіп саласының тауарлары, оның ішінде ғылыми сиымды тауарлар.

Қазақстан дарбес сыртқы экономикалық саясатты жасау мәселесінде халықаралық саудада қалыптасқан жағдайлармен есептесіп, өз бағыт-бағдарын соларға сәйкестендіре анықтауы керек.

Сыртқы саудадағы бағалардың негізінде рыноктық (қоғамдық) баға жатыр. Дамыған қоғамдық еңбек бөлінісі және халықаралық сауда жағдайында ұлттық құндар өндірістің ұлттық бағасына, ал интернационалдық құндар – өндірістің интернационалдық бағасына айналды.

Ұлттық құнның интернационалдық құннан ерекшелігі бар. Оған жекелеген елдердің экономикалық дамуының жалпы деңгейі, географиялық, табиғи және тарихи жағдайлары , ұлттық ерекшеліктері және тағы басқа жатады. Ұзақ уақыт бойы жұмыс күші құнындағы өзгешеліктер шешуші фактор болып келді, бірақ қазір бірінші кезекке басқа себептер, әсіресе технологиялық артықшылықтар, рыноктық коньюнктурасына бейімделу жылдамдығы және тағы басқа себептер шықты. Ұлттық және интернационалдық құндардың айырмашылықтарынан еңбек өнімділігі мен тиімділігінің деңгейлері көрінеді.

Тауарлардың дүниежүзілік рынокта өткізілген кезінде жекелеген елдердегі еңбек, дүниежүзілік шаруашылықтағы жиынтық еңбектің бөлігі ретінде қоғамдық мойындауға ие болады. Нәтижесінде ұлттық қоғамдық жұмыс уақытының орташа қатынасы, бір елдегі жеке жұмыс уақытының қоғамдық жұмыс уақытына қатынасы сияқты көрінеді.

Еңбектің шығындары мен нәтижелерінің салыстырмалы айырмашылықтарын икемді пайдалану халықаралық айырбасқа қатысушы елдер үшін экономикалық тиімділікті қалыптастырады.

Дүниежүзілік шаруашылықтағы құн заңының әрекеті, дүниежүзілік рыноктағы тауарлар айырбасты ұлттық қоғамдық қажетті еңбек шығындарының негізінде емес, орташа әлемдік шығындар негізінде анықталады. Басқаша айтқанда, халықаралық тауар айырбасы, өндіргіш күштердің өсуі мен еңбек қарқындылығы, орташа әлемдік қоғамдық қажетті жұмыс уақытымен анықталатын өндірістің интернационалдық шығындарына негізделген.

Әлемдік рынокта ұлттық тауарлардың құны әлемдік баға және қоғамдық қажетті шығындар арқылы анықталады. Бұл жағдайда даму деңгейі мен еңбек өнімділігі неғұрлым жоғары елдердің өнімдерінің ұлттық құны интернационалдық құннан төмен болады, ал даму деңгейі төмен елдердің өнімдерінің ұлттық құны интернационалдық құннан жоғары болады. Дүниежүзілік рыноктың ерекшеліктерінің бірі – қоғамдық қажетті орташа жұмыс уақыт жекелеген тауар өндірушілердің жұмыс уақытының орташа арифметикалық шығындарының нәтижесінде емес, халықаралық деңгейде, белгілі бір тауардың басты жеткізушілері болып табылатын елдердің ұлттық құндарының негізінде жасалады. Кейбір жағдайларда, дүниежүзілік рынокқа жекелеген тауарлардың басты жеткізушілері қатарында әлемдік өндірісте үлесі төмен тауар өндірушілер де болуы мүмкін. Дүниежүзілік рыноктағы халықаралық бағалардың ұлттық экономикадағы бағалардан айырмашылығы бар.

Өндіріс факторларының елдер арасында толық ауысуы мүмкін емес. Демек, халықаралық айырбасқа бәсекеге қабілетті, өндіріс шығындары төмен, тұтыну қасиеттері өте жоғары тауар ғана шығарылады. Экспорттық тауарларды өндіру үшін алдыңғы қатарлы технология қолданылады, ерекше табиғи немесе географиялық жағдайлар интенсивті түрде пайдаланылады.

Халықаралық сауда дүниежүзілік рынок болмысының бірденбір нысаны емес екендігін атап көрсету керек. Өз кезегінде дүниежүзілік рынок, дүниежүзілік шаруашылықтағы халықаралық тауар және қызмет айырбасы жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады.

Дүниежүзілік рыноктың қалыптасып, өрістеуінде ірі өнеркәсіптің рөлі өте зор. Егер еркін бәсеке дәуірінде дүниежүзілік рыноктың негізі сыртқы сауда болса, ХХ ғасырда бүкіл шаруашылық өмірдің халықаралық сипаты күшейеді, сөйтіп халықаралық экономикалық қатынастардың жаңа нысандары пайда болып, дамыды.