1. Нутрициология, анықтамасы, міндеттері, негізгі ұғымдар
Спортшылардың тамақтануы. Тамақтану сипатының спорттық іс-әрекеттің түрі мен режиміне тәуелділігі. Биологиялық құндылығы жоғары өнімдерді қолдану
жүктеу/скачать 267,97 Kb.
|
НУТРИЦИОЛОГИЯ
| 28Спортшылардың тамақтануы. Тамақтану сипатының спорттық іс-әрекеттің түрі мен режиміне тәуелділігі. Биологиялық құндылығы жоғары өнімдерді қолдану.
Спортшыларды тамақтандыру мәселесі оларды шынықтырудың маңызды болігі . Спортшының тұтынатын тағамдары карапайым адамдардын жейтін тағамдарынан ерекше болуы керек . Өйткені оларда физикалық жүктеме үнемі жоғары болады , ал бүл оз кезегінде организмнің функциялық жағдайына жогары талап қояды , рацион курамын мүкінят талғауды қажет етеді . Спорттық келесі міндеттерді шешуге бағытталған : • спортшынын организмін белгілі бір кезетус накты спорттық мақсаттарға кол жеткізу үшін кажет калориямен , тагамдык заттектермен , дору . мелермен және микроэлементтермсіі камтамасыз ету ; • биологиялық белсенді тағамдык заттектер мен үстемелерді пайдалану аркылы метаболизмдік үдерістерді белсендіру және калпына келтіру ; • дене салмағын арттыру немесе азайту ( кейде озгеріссіз қалпында сактау ) ; • бұлшыкет үлесін арттыру және май қыртысын азайту ; • физикалық мүмкіндіктерін оітайлы жүзеге асыруға және ен жогаргы нәтижеге қол жеткізуге мүмкіндік беретін оңтайлы гормондык фон жасау Дені сау адамнын калыпты физикалык жүктеме кезіндегі энергия шыгыны торт негізгі көрсеткіштен тұрады : негізгі алмасу ; бұлшықет жумысына , жүйке - психикалық қызметке жұмсалатын энергия , сондай - ак тағамныit спецификалық - динамикалық әсері . Спортшылардагы негізгі заттек алмасуының ерекшеліктері – жаттығулар кезінде физикалық жүктеме шамасының өзгеруіне байланысты маусымдык озгерістер , заттек алмасу карқындылығының айтарлықтай артуына негізделген және жаттыгу колемі арткан кезде пайда болатын өзгерістер . Бұлшыкет жұмысының сипатымен , каркындылығымен , ұзақтығымен анықталатын энергия шығындары физикалық жүктеменің түріне байланысты өзгеріп отыруы мүмкін , Тағамдық заттектердің спецификалык - динамикалық әсері кабылдаған тамақты қорытуға жұмсалатын энергия молшеріне сай келеді . Түрлі тағамдық заттектерді ыдыратуға жұмсалатын энергия мөлшері бірдей болмайды . Нәруыздар үшін ол шамамен 25 % , ал майлар үшін – шамамен 4 % , комірсулар үшін — шамамен 8 % , аралас тағамды қабылдағанда — шамамен 10 % . Сортшынын энергия шығыны келесі көрсеткіштермен анықталады : • жаттығуды и климаттык - географиялық жағдайы ; • жаттыгу колемі ; • жаттыгу коркылылығы ; • спортті түрі : • жаттыгулирлы жиілігі ; • жаттыгу кезіндегі жағдайы ; • агамны спецификалык - динамикалык , кері ; • спортшыны дене температурасы ; • косiптiк кызметі ; • Жысы , жасы ; • негізгі алмасудын жогарылыгы ; • Тамакты корыту жумсалатын шыгып Жиынтык энергия шыгынын нақты аныктау айтарлықтай киындык тудыралы және 0,1 - кестеде берілген шамалар түспалланып ( шамамен ) алынды . Спортшы жаттығулар мен жарыстардан басқа , энергия шығынын клжет ететін күнделікті істермен де айналысады , бірақ мұны ескеру мүмкін емес , сонымен қатар , энергияга деген қажеттілік спортын барлық түрлері үшіні анықталмаған . Спортшыларды тамақтану сипаты спорттық жүктеменің түрлері мен ортүрлі дорежелері кезіндегі заттек алмасу ерекшеліктеріне байланысты : • кыска мерзімді үлкен « физикалык жүктемс кезінде ; • узактыгы орташа олсiз жүктеме кезінде ; • үзакка созылған спорттық жүктеме кезінде , Кыска мерзімді үлкен физикалық жүктемелер кезінде байкалатын заттек алмасу пластикалык компонентті шығынның артуымен , сондай - ақ бұлшыкет ішілік энергия көздерін ( фосфокреатин , гликоген ) артык пайдаланумен си патталады . Нәруыз алмасуы курылымында синтетикалық процеске караганда протеолиттік процестің басым екендігі байкаллы . Пластикалық мақсатта бұлшыкеттік аденозинүшфосфатты колдану шектеледі және ол бұлшыкеттің каркынды жүмысын камтамасыз ете отырып , энергиялық мақсатта жұмсалады . Жүмыс гипоксиясы мен оттектін үдемелі жеткіліксіздігінің туындауына бай ланысты гликолиздік процестердің жоғары каркындылығы байқалады . Терен анаэробтык режимде жұмыс істеу канда лактат пен несепнәрлін мол болуы мен , тенгерілмеген ацидозбен сипатталады . Орташа және олсiз жүктемелер кезінде көп жағдайда бұлшыкеттен тыс энергия көздері пайдаланылады , гликолиз үдерісі аэробтык тотығу үдерісімен апыстырылады және метаболизмдік үдерістер тұрақтылығымен сипаттала ды . Мұндай жүктемелер белгілі бір дәрежедегі оттектік жеткіліксіздікпен отеді . Анаэробтык - аэробтык аралас режимде жұмыс істеу анаэробтык режим кезіндегіrе караганда канда лактат деңгейінің төмендігімен сипатталады , бұл жагдай тентерілмеген ашидозга да катысты . Нәруыздар Қарқынды физикалық жүктемеде организмнің нәруызға деген қажеттілігі артады . Спорттық жаттығу кезінде нәруыз пластикалык максаттарға , тіндік элементтерді қалпына келтіру үшін , бұлшықеттерін дамыту үдерісінде бұлшықет тінінде жаңа жасушалардың пайда болуы және оны жаксы жұмыс жағдайында ұстау үшін пайдаланылады . Спортшылардың нәруызға деген қажеттілігін есептеу кезінде оның жаттығу кезіндегі , сондай - ақ спортшыларда жиі байқалатын денені Қыздыру нәтижесінде болатын жоғары шығынын ескеру керек . Нәруызды тамақтанудың жоғары деңгейі жалпы жұмысқа қабілетін көтере отырып , оң әсер етеді , сондай - ақ шаршағандыкты төмендетуге және күші мен жұмыска кабілетінін жылдам қалпына келуіне жәрдемдеседі . Нәруызды шамадан артык қолданғанда жоғары жүйке қызметіне , жүйке жүйесі қозғыштығының артуына , рефлекстік қызметтің күшеюіне , реакция жылдамдыгынын артуына және қысқа мерзім ішінде күштің максималды концентрациялауына он әсері байкалды . Әсіресе , максималды және субмаксималды қарқынды жылдамдык пен күш түсіру жүктемелері кезінде нәруызды коректенудін жоғары деңгейін қамтамасыз етудің мәні зор . Себебі , спорттық жүктеменің бұл түрлерінде нәруыз алмасу карқындылығының барынша жоғарылауы байқалады . Нәруыз алмасудың жоғары қарқындылығы күш түсіру жүктемесінде де байқалады . Миозиннiн аденозинүшфосфаттык белсенділігінің төмендеуі баска жүктемелерге қарағанда бұл кезде жылдам байкалады . Оны калпына келтіруге глютамин кышкылы жәрдемдеседі , осыған орай тағамдық рационға глютамин қышқылына бай нәруызды коскан дұрыс . Қазіргі уақытта күш түсіру жүктемесі жоғары спортшылардың тағамдык рационына глютамин кышкылы препараттарын ( натрий глютаматы және т.б. ) косымша енгізудің тиімділігі зерттеліп жатыр . Каркынды спорт жүктемесінен кейінгі демалыс кезеңінде рационда нәруыз денгейінің жоғары болуы бұлшықет нәруыздары синтезінің артуына және бұлшықет күшінің артуына жәрдемдеседі . Спортшынын тағамдық рационындағы нәруыздың молшері орташа есеппен дене салмағының 1 кг на кемінде 2 г болуы керек . Қарқындылығы орташа және әлсіз болса да ұзақтығымен ерекшеленетін жаттығулар кезеңінде азотты айтарлықтай жоғалтуға байланысты рациондағы нәруыз молшері 1 кг дене салмағына 2,5 гдейін косылуы керек . Ресми ұсынымдарға сәйкес , кызу жаттығулар мен жарыс күндерінде спортшылардың тағамдык рационындағы нәруыз мөлшері еркектер үшін күніне 154—171 г болуы керек , оның ішінде 77—86 г жануар нәруызынын есебінен болады . Әйелдер үшін нәруызға деген қажеттілік күніне 120—137 г , оның ішінде 60-69 г жануарлар нәруызынан түсіп отыруы қажет . Көмірсулар Бұлшықет жұмысы үшін кажет , пайдалы энергия көзі – көмірсулар . Мұны көмірсулардын организмде тотығуы аэробтык , сондай - ақ анаэробтык жолмен де жүзеге асатындығымен түсіндіруге болады . Каркындылығы түрлі жылдамдык , күш түсіру және басқа да жаттығулармен байланысты спорттық жүктеменің барлық түрлері , сондай - ақ жаттығулардың ұзақтығымен сипат талатын жүктемелер гликолиздің күшеюімен , жұмыс гипоксиясынын және оттек жеткіліксіздіктің түрлі дәрежесінің пайда болуымен өтеді . Көмірсулар организмде көбіне салыстырмалы гипоксия жағдайында энергия көзі ретінде пайдалануға қабілетті және организмде бұлшықеттің қарқынды жұмысы үдерісінде туындайтын ацидоздық ығысуды төмендетуге жәрдемдеседі .Спорттық жүктеменің барлық түрлерінде , әсіресе жаттығуды рак жасаганда көмірсу - нәруызды сипаты барынша тиімді болып саналады . коректенуін қамтамасыз ету үшін жылдам сіңірілетін комірсулармен ( глюкоза және т.б. ) камтамасыз етілуі кажет деп есептелді . Бірақ тiптi ұзақ спорттық комірсуға деген қажеттілік артады . Спортшыларға берілетін тагамнын жүктеме кезінде де комiрсу коры сакталатыны және кан курамындагы Cпорталы энергиясы 253 кешегі күнге дейін организмнін көмірсулык коры жылдам саркылады , яғни андағы канттын калыпты деңгейін ұстау және қызметтік бұлшыкеттердің арни бауыр гликогені мобилизациясынын тежелуі екендігін көрсететін де саттың азаюына себепші болатын басты фактор гликогенолиздін тежелуі , ректер бар . Осыған орай , айта кететін жайт , спорттык ұзақ жүктеме кезінде қаннын курамындағы канттын жеткілікті жоғары деңгейде сакталуы оның қанға біртіндеп тепе - тең түсуін және бауырдағы гликогенолиздін рефлекстік күшеюін қамтамасыз етеді . Кант пен крахмалдың қоспасы бұл міндетті шешу ге мүмкіндік беретін тиімді құрал болып табылады . Қолданыстағы физиологиялық нормаларға сәйкес спортшылардын кызу жаттығу мен жарыс күндеріндегі комірсуларға деген жалпы кажеттілігі еркек тер үшін 615—683 г және әйелдер үшін 477–546 г болып белгіленген . 1 кг дене салмағына есептегенде көмірсуларға деген қажеттілік 1 кг дене салмағына 8-10 г мөлшерінде болуы мүмкін . Көмірсулардың тәуліктік нормасының курамында оның үштен бір бөлігін жеңіл сіңірілетін көмірсулар ( кант ) кұруы керек ; калған үштен екі бөлігін крахмал құрауы мүмкін . Майлар Спортшылардың тамактануында майды нормалау кезінде бірқатар ерекшеліктерді ескеру керек . Жылдамдық және күш түсіру жүктемелерінде бұлшықет жүмысы үшін кажет энергия көздері ретінде майды пайдала ну шектелген . Жүргізілген зерттеулер көрсеткеніндей , тағам күрамында май көп болғанда карқындылығы субмаксималды жаттыгу орындау кезінде спортшылардың қанының және несебінің құрамында кетон денелерінің айтарлықтай артканы байқалды . Каркындылығы орташа және әлсіз , бірақ узак орындалатын жаттығулар кезінде кетонемия дәрежесі аз , дегенмен бауырдың май инфильтрациясы дамуы мүмкін . Тек субмаксималды ғана емес , каркындылығы орташа , узакка созылған жүктемелер кезінде спортшыларда бауырдын май инфильтрациясы туындау каупі тағамдык рацион кұрамында липотроптық заттектердің түсуіне ерекше назар аударуға мәжбүрлейді . Спортшылардың тағам рационына липотроптық заттектерге бай өнімдерді ( жұмыртка , ак ірімшік , бауыр шекпелері , ет , бұзау еті , құс еті , нəлім , көксерке және т.б. ) міндетті түрде косу керек . Спортшылардың тағам рационына әсіресе , максималды және субмак сималды қарқындылыкты жаттығулар кезінде , сондай - ақ ұзақтығымен ерекшеленетін жаттығулар кезінде майдың мөлшерін барынша азайткан жөн . Қолданыстағы ұсынымдарға сәйкес , тағамдық заттектер мен энергияға деген физиологиялык кажеттіліктің шамасы спортшылар үшін қызу жаттығу мен жарыс күндері еркектер үшін тәуліктік рационда 145–161 г май , оның ішінде 44—48 г осімдік майы , әйелдер үшін тиісінше 13—129 май , оның ішінде 34—39 г өсімдік майы карастырылған . Спортшылардың майға деген қажеттілігі жөнінде келтірілген усынымдар шамамен алын ды . Карқындылыгы максималды және субмаксимады физикалык жүктеме күндері , сондай - ак узакка созылған физикалық жүктемелер кезінде жал пы кабылданған физиологиялык нормадағы нәруыздар мен майлардың аракатынасы 1 : 1 oнтaйлы деп карастырыла алмайды және оны майды тұтынуды азайту тұрғысынан өзгерту керек . Каркынды физикалық жүктеме кезінде спортшылардың тағамынын курамындагы нәруыз бен малдың 1 : 0,7 аракатынасын ұтымды деп есептеген жон . Организмнің салкындауына байланысты спорт түрлерінде ( суда жүзу , кыскы спорт түрлері , т.б. ) гана майдың нормасын арттыруға болады . Ұсынылатын физиологиялык нормалар майға деген қажеттілікті өсімдік майы есебінен ішінара қанағаттандыруды қарастырады . Өсімдік майы бауырдың липоидтүзуші функциясынын төмендеуіні және май инфильтра циясы дамуының алдын алады . Олар липотроптық факторларға бай , олардың ішінде поликаныктаган май кышқылдары ( пқMK , F дәрумені ) мен фос фатидтер ( лецитин ) негізгі мәнге ие . Спортшының тағамындагы осімдік майының үлес салмағы малдың тәуліктік нормасының шамамен 2 - ын куруы керек . Күнбағыс және жүгері сияқты осіѕдік майларында бүлшыкет жүмысын калпына келтіруде , арттыруда маңызды ролге ие токоферoлдың молшері айтарлықтай коп болғандықтан , спортшылар тағамынын курамындагы маңызы артады . жүктеу/скачать 267,97 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|