5 в 011700- Қазақ тілі мен әдебиеті



бет1/10
Дата05.11.2016
өлшемі1,91 Mb.
#843
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   10

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ



3-деңгейлі СМЖ

құжаты

ПОӘК


ПОӘК 042-18-28.1.23/02-2013




ПОӘК

« ХІХ-ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті тарихы» пәнінің жұмыс бағдарламасы


______2013 жылғы

№ 1басылым


5 В 011700- Қазақ тілі мен әдебиеті

5В 012100 - Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті мамандығына арналған

«ХІХ-ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті тарихы»

ПӘНІНІҢ ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

СЕМЕЙ 2014



Кіріспе

1 ӘЗІРЛЕГЕН

СабырбаеваР.Қ. – қазақ әдебиеті кафедрасының доцент м.а., ф.ғ.к.

_____________ «___» ___________20___ жыл.

2 КЕЛІСІЛДІ

2.1 Қазақ әдебиеті кафедрасының отырысында қаралып, талқыланды.

Хаттама №___ «___» ___________20___ жыл.

Кафедра меңгерушісі _______________ Ақтанова А.С.

2.2 Филология факультетінің оқу- әдістемелік бюросында талқыланып, бекітілді.

Хаттама №___ «___» ___________20___ жыл.

Төрайым _________________Мұқанова Қ.Қ.

3 БЕКІТІЛДІ

Университеттің оқу-әдістемелік кеңесінде бекітілді.

Хаттама №___ «___» ___________20 ___жыл.

ОӘК төрағасы _________________Искакова Г.К.

4  «____» __________ 20___ж. шыққан ПОӘК-нің

№ 1 БАСЫЛЫМЫ

1 Глоссарий

2 Дәрістер

3 Практикалық және лабораториялық сабақтар

4 Курстық жұмыс (жоба)

5 Студенттің өздік жұмысы



1. Глоссарий
Кітаби ақын-шығыс әдебиетінің араб, парсы, түркі халықтарында бар поэзияның озық үлгілерін өзінше жырлап,қазақ арасына таратып отырған, шығыс тілінде шыққан кітаптар сюжетін қайта өңдеп, қисса-дастандар шығарушы ақындар.

Тарихи жыр-тарихи оқиғалардың ізімен шығарылған, авторлары бар, реалистік сипатта жырланған, тарихи дәуірдің нақышы айқын бедерленген, сюжеті тарихта болған тұлғалардың ел мүддесі жолында атқарған істерін баяндайтын, шығарушы автордың субъективтік көзқарасы, стилі танылатын эпикалық туындылар. Мысалы: «Абылай хан», «Кенесары-Наурызбай», «Исатай-Махамбет», «Бекет батыр», т.б.

Қисса-(араб.-әңгіме,ертегі,мысал деген мағына береді )-қазақ әдебиетінде кітаби ақындардың Шығыс әдебиетінің сюжетіне шығарған дастандарын,өлеңмен жазылған ертегі-хикаясының атауы.

Арнау өлең-белгілі бір адамның бейнесін,мінез-сипатын суреттеу мақсатымен жазылған дербес поэзиялық туынды.

Аңыз-қазақ фольклорлық прозасының жанры,елдің тайпа,рудың шыққантегі,кешкен жолы һақындағы немесе тарихта болғанәйгілі адамдар жайындағы көркемдік сипат алған әңгіме.

Ғақлия- (араб.- дана сөз, даналық маржандары деген мағынада)-көркем қара сөз,нақыл сөздің бір түрі.

Дастан- (парсы сөзі- тарихи әңгіме,ертегі, батырлар жыры)-Таяу және Орта Шығыстың,Азияның,Оңтүстік-Шығыстың әдебиеті мен фольклорындағы эпикалық жанр, өлең түріндегі уақиғалы шығарма.

Мысал- айтылатын өнегелі ойды тұспалдап жеткізетін,көбіне өлең түрінде келетін сюжетті, шағын көлемді көркем шығарма.

Жыр-қазақ халық поэзиясының жанрлық түрі, түпкі,негізгі мағынасында өлеңмен баяндалатын, жырлап айтатын уақиғалы көлемді поэзиялық шығарма.

Жыршы- ауыз әдебиетінің дәстүрін сақтаушы, батырлық, тарихи ғашықтық жырларды айтып таратушы.

Импровизация- өлнң-жырды тұтқиылдан суырып салып айту өнері.

Толғау-қазақ, сондай-ақ қарақалпақ,ноғай секілді басқа да халықтардың ауызша поэзиясында кең тараған қоғамдық-саяси лириканың бір түрі.

Сал-сері-сегіз қырлы ,бір сырлы, яғни әнші, күйші,ойыншы,күлдіргіш,композитор,би,спортқа бейімі ерекше үздік жаратылған өнерпаз.

Шабыт-өнер адамының шығармашылық қуатының шегіне жетіп тасқындауы,зор жігер, күш пайда болып рухтанушы.

Шайыр- (араб. Ша ир) ақын,орындаушы мағынасында.Таяу және Орта Шығыс елдеріндегі кітаби ақын. Орта Азия мен Қазақстанда төкпе ақындар мен термеші жыршылар шайыр деп аталады.

Терме-қазақ халық поэзиясында қалыптасқан лирикалық өлең түрі.

Қара өлең-қазақ халық поэзиясының байырғы жанрларының бірі. Он бір буынды, төрт тармақты болып келеді де, ааба түрінде ұйқасады және міндетті түрде бір әуенмен айтылады.

Қара сөз-көркем әдебиеттің үлкен бір саласы,өлең сөзден айырмасы-онда сөз ырғағы еркін,әдебиеттегі сөз қалпына сәйкес келеді,қандайда бір белгілі өлшемдер сақталмайды.


2.Дәрістер

№ 1 ДӘРІС 1. ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТІ. ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҰЛТТЫҚ СӨЗ ӨНЕРІ ДАМУЫНЫҢ ТАРИХИ-ӘДЕБИ СИПАТЫ



Мақсаты: ХІХ ғасырдағы қазақ жеріндегі тарихи-әлеуметтік мәселелермен үндес келетін қазақ әдебиеті жайлы ақпарат беру. Әдебиеттегі ерекшеліктерге назар аудару.

Тірек сөздер: тарихи жағдай, іргелі өзгерістер, халық күйзелісі, әдебиеттегі бағыт, реализм,
Дәрістің жоспары:

  1. ХІХ ғасырдағы тарихи-әлеуметтік жағдай

  2. Қазақ әдебиеті қоғамдық құбылыстар туралы. Зар заман ақындарының шығармашылығы

  3. ХІХ ғасыр әдебиетінің зерттелуі мен жариялануы

Қоғам дамуының қай кезеңінде болсын, әдебиет те белгілі бір тарихи-әлеуметтік жағдайлармен байланысты қалыптасады.

XIX ғасырдың бірінші жартысында қазақ қоғамындағы іргелі өзгерістер, бір жағынан, Қоқан хандығының, екінші жағынан, Ресей патшалығының қазақ елін отарлау саясаттарына қатысты өріс алды.

Қоқан хандығы 1814-1815 жылдары Түркістан,Жетісу өлкелерін күшпен бағындырды. Сөйтіп, Жетісу мен Сыр аралығын XIX ғасырдың екінші жартысына дейін өз қарамағында ұстады. Жергілікті халықтан алым-салықтарды шектен тыс жинап, экономикалық қысымшылық көрсетті. Тіпті адамды құл ретінде қанаумен қатар, оларды шет аймақтарға сатуды да кәсіпке айналдырды. Бұған ашынған елдің Қоқан өктемдігіне қарсы батыл наразылықтары қарулы қақтығыстарға ұласып отырды.

1821 жылы Оңтүстік өлкесінде 10 мыңдай адам қатысқан Тентек төре бастаған қозғалыс болып өтті. 1840-1860 жылдар арасында Қордай, Шу, Мерке өңірінде Саурық, Сұраншы бастаған Қоқан билігіне қарсы күрес қанат жайды. Бұл кезең сол уақыттағы әдебиетте елеулі із қалдырды. Осындай оқиғалар тұсында өмір сүріп, оған араласқан Жанкісі ақын Қоқан әміршілігінің елге салған ылаңын өткір шенейді.

Өзіңіз қосқан зекетші

Біздің елде Жүзбай бар.

Жүзбай жүрген жерінде

Жылау менен ойбай бар.

Және мұның жолдасы, -

Қаратамыр Дадан бар.

Еріп жүрген соңында

Қырық-отыздай адам бар.

Шоңмұрын деген молдасы бар.

Төлеген деген жорғасы бар.

Атына жемді салуға

Алты еннен қылған дорбасы бар...

“Келі түбім” деп алады,

“Кеусенім” деп алады,

“Орта зекет” деп алады

“Құшақ зекет” деп алады...-

деп, қазақтың өз ішінен шыққан пысықайлардың да елді жаумен бірге қосыла тонап жатқанын зор күйінішпен суреттейді. Ақын Қоқан хандығы отаршыларының езгісіндегі халықтың ауыр алым-салықтан қатты күйзелгенін өткір тілмен өлеңіне арқау етеді:

Айтайын десең ұрады,

Ұрмақ түгіл қырады.

Қаумалаған көп момын

Қорлаушыдан құтылар

Амал-айла таба алмай,

Қарайды да тұрады.

Алдына салып айдайды,

Ашуланса байлайды,

Әкімі жоқ қазаққа

Теңдік жоқ деп ойлайды.

Алса малға тоймайды,

Біз жыласақ ойнайды...


ХІХ ғасырдың алғашқы ширегінен бастап, Ресей патшалығының отарлауы мен феодалдық қысымдарға қарсы күрестер, қозғалыстар етек алады. 30-жылдардағы Исатай-Махамбет көтерілісіне байланысты туған Махамбет, Шернияз, т.б. ақындардың жалынды жырлары әдебиетімізде күрескерлік мазмұнын дамытты.

Нысанбай жырау, Күдері, Досқожа, Арыстан, т.б. ақындар жорық жыршылары болды. Олар Кенесары, Наурызбай ерліктерін, қазақ халқының басына түскен ауыртпалықтарды жырға қосты.



Зар заман ақындары – қазақ әдебиеттану ғылымына алғаш рет 1927жылы М. Әуезов енгізген термин, зар заман кезеңінде ғұмыр кешіп, отарлық езгіге түскен қазақ халқының тағдырын мұң-зармен жырлаған ақындар шоғыры. Зар заман ақындары шоғырының белгілі өкілдері: Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Әбубәкір Кердері, Албан Асан, т.б. Әуезов Зар заман ақындары дәуірін Абылай хан тұсынан Абайға дейінгі жүз жылға ұластырып, Нарманбетпен аяқтайды. Зар заман ақындары тұсынан қазақ әдебиеті жазбаша сипат алатынын атап көрсетеді. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы бұрынғы қалыптасқан құндылықтардың өзгеруі, елді басқару жүйесінің басқа сипатқа ауысуы, отаршылдықтың белең алуы, халықтың қатты күйзелуі Зар заман ақындарын тарих сахнасына шығарған. Зар заман ақындары халқының жай-күйін ойлаған ұлт қайраткерлері ретінде танылды. Олардың шығармалары халықтық салт-дәстүрлерді қаймағы бұзылмаған қалпында сақтауға, ұлттық болмыс-бітімнен ажырамауға үндейді.

Ресей империясы отарлаушыларының озбырлығы мен сұрқия саясаты Зар заман ақындарының өлең-жырларында жан-жақты суреттеледі. Қазақ халқының шұрайлы жерлерін тартып алып, ұрпағын аздырып, діннен аулақтату сықылды империялық пиғылдың жүзеге асуына қарсыласу қозғалысы Зар заман ақындарының қайраткерлік поэзиясын өмірге әкелді. Бұрынғы жыраулар поэзиясымен үндесіп жататын өршіл рух, әсіресе, Мұрат Мөңкеұлының жырларынан айқын байқалады. Зар заман ақындары шығармаларындағы ұлттық болмысты, қазақы қадыр-қасиетті сақтап қалуға үндеген ой-пікірлер жанайқаймен, шарасыздықпен, соңғы төзімді сарқа айтылғандығымен ерекшеленеді. Мұндай бодандықтың бұғауына бас игісі келмеген ұлт қайраткерлерінің өршіл үні айқын аңғарылады. Зар заман ақындарының шығармаларында сары уайымға салыну, қайғы-мұңға берілу сарыны да байқалады. Бұл кезең ақындары келер күннен үміт жоқтығына налиды, тығырықтан шығатын жол таппай қиналады. Олар елдің басына түскен нәубетті ақырзаманның келгені деп ұғады. Бұл жердегі ақырзаман – ғаламдық апат, жарық дүниедегі көзге ілінген нәрсенің тып-типыл болуы турасындағы емес, отаршылдықтың шеңгеліне мықтап түскен ұлттың күйреуі сипатындағы ақырзаман. Халықты қан қақсатқан зобалаңның себебін Зар заман ақындарының бірі адам қолымен жасалған зұлымдықтан, екіншілері діннің бұзылғандығынан деп топшылайды. Әсіресе, Шортанбай ақын шарасыздықтан дінді таяныш қылады.

ХІХ ғасыр әдебиетінің зерттелуі ұзақ та қажырлы еңбекті талап еткен іс болды. Қазақ әдебиеті тарихының" төртінші томында қазақ әдебиетінің ерекше тегеуірінді, рухы асқақ, идеялық-көркемдік шарықтау дәуірі - ХІХ ғасырдағы ішкі жаңғыру заңдылықтары тарихи шындық тұрғысынан сараланған. Көркем әдебиет пен қоғамдық-әлеуметтік құбылыстардың сабақтастығы, сонымен қатар ұлттық әдебиеттің халықтық қасиеті тұңғыш рет ғылыми түрде негізделіп, басты сипаттары мен заңдылықтары дәйектеледі. Көптеген ақындардың мұралары қайта қаралды, архивтерде тұмшаланып жатқан деректер назарға алынып, жаңа көзқарас тұрғысынан бағаланған. Тәуелсіздік алғанға дейін әдебиет тарихындағы орны жете сараланбай келген Көтеш Райымбекұлы, Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы сынды бірнеше ірі ақындардың шығармашылығына назар аударылды. Шернияз Жарылғасұлы, Махамбет Өтемісұлынан бастап бірқатар көрнекті тұлғалардың туындылары арнайы талданған. ХІХ ғасырда қазақ халқының жаңа әдебиеті қалыптаса бастады, әдебиет жанрлық, көркемдік шеберлік тұрғыдан іштей түлеп, тақырып аясын барынша кеңейтті, қоғамның тарихи құбылыстарына қарай күрделі көркемдік сипат алды. Әдеби процестің осындай заңдылықтары қазақ қауымының қоғамдық-әлеуметтік жағдайларымен бірегей сабақтастықта қаралған. "ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ әдебиеті" атты шолу мақала осы кезеңдегі әдебиет тынысына сараптама жасап, негізгі бағыттары мен көркемдік ерекшеліктерін көрсетуге арналды. А.Қ.Егеубаев "ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің даму заңдылықтары", "Көтеш Райымбекұлы"; филология ғылымдарының докторы, профессор Ж. Ысмағұлов "Шал ақын Құлекеұлы"; ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор С.А. Қасқабасов "Махамбет Өтемісұлы"; ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Қ.Жұмалиев "Шернияз Жарылғасұлы" атты еңбектерін жариялады.

Дәрісті бекіту сұрақтары:


  1. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында қазақ жерінде қандай тарихи жағдайлар орын алды?

  2. ХІХ ғасырда әдебиет сахнасына шыққан көрнекті өкілдер шығармашылығында қандай бағыт ұстанды?

  3. Бұл ғасыр шығармашылығының зерттелуі қалай жүзеге асты?



Әдебиеттер тізімі:

Негізгі әдебиеттер: 1,2,3,4. Қосымша әдебиеттер: 1,3, 5.

Тапсырма: 1.Нысанбай жыраудың «Кенесары-Наурызбай» жырын талдаңыз:

2.Зар заман ағымы туралы ғалымдар пікірі,дәлелі .Осы сұрақтарға жазбаша жауап жазыңыз


ДӘРІС 2. ДУЛАТ БАБАТАЙҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ

Дәрістің мақсаты: Дулат Бабатайұлының өмірі мен шығармашылығы туралы ақпарат беру, ақын өлеңдері мен дастандары туралы білімді одан ары кеңейту.

Тірек сөздер: дастан, жыр, тарихи шындық, әлеуметтік теңсіздік, тарихи жағдай, айтыс және т.б.

Дәрістің жоспары:

  1. Дулат Бабатайұлы шығармаларының зерттелуі, жариялануы.

  2. Ақын өлеңдеріндегі туған жерге, атамекенге деген құрмет. Зар замандық сарын.

  3. Шығармаларындағы фольклор мен әдебиет сипаты.

Дулат Бабатайұлы 1802 жылы Шығыс Қазақстан облысы Аягөз ауданы Сандықтас қонысында дүниеге келген көрнекті ақын. Өлеңдері ел ішінде көп тараған. Дулат шығармалары негізінен дидактикалық негізде жазылған. 1880 жылы Қазанда жарық керген «Өсиетнама» деген жинағына ақынның замана туралы толғаулары енген.Орта жүз құрамындағы найман тайпасынан шыққан. Өмірі туралы деректер толық зерттелмеген. Өлеңдері ел ішіне ауызша және қолжазба түрінде таралған. Кейбір өлеңдері Қазан қаласынан 1880 жылы алғаш рет “Өсиетнама” деген атпен жеке кітап болып жарық көрген. Жинаққа ақынның сол кезеңдегі қазақ елінің саяси-әлеуметтік өмірін шыншылдықпен жырлаған ой-толғаныстары енген. Ақынның кейбір өлеңдері кеңес дәуірінде әр түрлі хрестоматияларда “XVІІІ — XІX ғасырлардағы қазақ ақындарының шығармалары” (Қазақ ССР ғылым академиясының баспасы, А., 1962) деген жинақта, кейін “Үш ғасыр жырлайды” (Революцияға дейінгі қазақ ақындарының шығармалары. А., 1965) жинағында басылып шықты. Ал, “Еспембет” поэмасы алғаш рет 1957 жылы “Жұлдыз” журналының 5-нөмірінде жарияланды. Дулат шығармаларын барынша зерттеп, жинап баспаға әзірлеген Қ.Өмірәлиев болды. Ақынның жеке жыр жинағы “Замана сазы” деген атпен 1991 жылы жарық көрді. Дулаттың өлең-жырларының басты сарыны — 19 ғасырдың алғашқы жартысындағы отаршылдық әрекеттерге рухани қарсылық көрсету. Дулат – қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан тұрмыс қалпын өктем зорлықпен бұзған XIX ғасырдың ақыны. Отарлық озбырлықтың күшейгенін халықтың бұрынғы еркін өмірінің еткенін, адамдардың мінез-құлқы мен психологиясында, ойсанасында сахара салты мен түсінігіне жат өзгерістер орын алғанын – бәр-бәрін тумысынан жаны сергек Дулат көзімен көріп, жүрегімен сезініп өсті. Барлық билікті патша қолына алып, қазақтан қойылған билеушілер оның қолшоқпарына, шабарманына айналғаны, ел жайлы қоныс, құнарлы жерлерінен ығыстырылып, бағыныштының кейпіне түскені азамат Дулаттың ойынан шықпайтын қайғы-шері болды. Сахараның ергіндік сүйініш рухы мен даналығын бойына молынан дарытқан,жаратылысынан ерекше дарынды Дулат, міне, осы тарихи жаңа дәуірдің жыршысына, отаршылдықтың айыптаушысына, еркіндік, ынтымақ-бірлігін жоғалта бастаған халқының жоқшысына айналды. Дулат мұндаймасқара жағдай ел басшыларының жағымпаздығынан, өз ойлап, халықты ұмытқандығынан болды деп, соларға катты шүйлікті.

Адам баласы өмірінің мән-мағынасы бақытқа талпынудан тұрады. Ал сол шынайы бақытты отбасынан ғана табуға болатыны жайында ұлы ойшылдар мен ақындар бірін-бірі қайталап айтумен келеді. Отбасы дегеніміз – ерлі-зайыптылардың бірлікте өмір сүретін ұясы ғой. Демек, бақыт – тағдырларын табыстырған қыз бен жігіттің бір-біріне деген айнымас сүйіспеншілігі, өмірде кездесетін куаныш пен қайғыны, баршылық пен жоқшылықты қатар тұрып, тең бөлісуі, сергек сезімталдықпен бірін-бірі аялап, тату-тәтті ғұмыр кешуі деген сөз.

Бұл үйлесім бұзылған бойда, отбасының қызығы мен берекесі кетіп, бақыты сорына айналмақ. Қазақ фольклоры мен ақын-жыраулар шығармашылығындағы отбасы мәселесінде "жақсы әйел – жаман әйел" тақырыбы дәстүрлік сипатқа ие. Ақын-жыраулар арасында аталған тақырыпқа жыр тудырмағаны кемде-кем. Дулат жаман әйел тақырыбын жекелеп алып, мейлінше өткір де шынайы суреттейді.

Атамекен – адамның ата-бабаларынан бері қарай кіндік қаны тамып, өсіп - өніп келе жатқан жері ғой. Сондықтан адам туған жерін дүниедегі ең қымбатты, ең қасиетті, ең аяулысы – Анасына балайды. Туған жерге қатынас – адамның адамшылығының, ізгілігінің, парасатының көрінісі.
Бұдан, атамекен адамға өмір сұру қуанышын, еркіндік пен ел үшін мақтаныш сезімін сыйлайтынын көреміз. Адам толық бақытты болу үшін – аяулы Отаны болу керек, сүйіспеншілік жайындағы барлық түсініктеріміз атамекен деген бір ғана сөзге біріккен дейді даналар. Ұлы дала, ұлан байтақ Отанымызды анталаған жауларынан аман алып қалған да сол перзенттерінің қанына ата құлқы, ана сүтімен тараған, ана тілімен дарыған, дәм-тұзымен бекіген сүйіспеншілік. XIX ғасырдың ұлы ақындарының бірі – Дулат жыраудың да туған жер туралы тебіреністерінен перзенттерінің туған жермен жан дүние жақындығының қаншалықты терең тамырлы әрі мәңгілік екеніне тағы да толғана отырып көз жеткіземіз. XIX ғасырдың орта тұсына қарай патша отаршылдары ел ата қонысынан шетке сырған кезде шығарған өлеңдерінде туған жердің ендігі тағдыры үшін қан жылаған ақын жүрегінің күйініші үлкен суреткерлік қуатпен бейнеленген. Дулат өзінің "Аягөз", "О, Сарыарқа, Сарыарқа!", "Ақжайлау мен Сандықтас" деген тамаша жырларында өзі туған өңірдің көркем келбетін кестелі тілмен суреттей отырып: "Құт-берекелі көркем қоныс енді кімдікі?" – деген сұрақ қояды. Сол арқылы жұрттың туған жерді сүю, қорғау түйсігін оятып, оның қазіргі мына күйіне күйіндіріп, ашындырмақ болады. Туған жерді мадақтай отырып, оқырмандарды егілту сарыны Дулат поэзиясына ода түрін әкелді.

Ақын құдіреті – осыларды орнымен, шебер жарата білгендігінде. Дулат - Абайдың алдында өткен қазақ сез зергерлерінің ішіңдегі ең мықтысы. Дулатты ауызша тарап келген ақын-жыраулар тілі мен Абай бастаған жазба әдеби тілді жалғастырған көпір деп тану қажет.



Дәрісті бекіту сұрақтары:

  1. Дулат шығармаларының басты тақырыптары,көркемдік ерекшеліктері

  2. Ақын шығармаларының зерттелуі

  3. Абай мен Дулат арасындағы үндестік.(Қ.Өмірәлиев,Р.Сыздық еңбектерін басшылыққа алу)

Әдебиеттер: Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 5, 7. Қосымша әдебиеттер: 4, 6, 7.

Тапсырма: 1.«Еспембет» дастанының әдеби-фольклорлық сипаты ,композициялық құрылысы туралы талдаңыз

2.«Шаштараз» дастаны


ДӘРІС 3. М. ӨТЕМІСҰЛЫНЫҢ ӘДЕБИ МҰРАЛАРЫ

Мақсаты: Махамбет поэзиясын ұлт азаттық күрес тарихымен байланыста талдап түсіндіру.

Тірек сөздер: көтеріліс, реализм, Исатай, халық, ұлттық рух.
Дәрістің жоспары:

1. Махамбет шығармаларының жариялануы, зерттелуі.

2. Махамбет жырларындағы күрескерлік, жауынгерлік, сарын

3. Махамбет өлеңдерінің философиялық дүниетанымдық тереңдігі

4. Ақын шығармаларындағы Исатай бейнесі

Аз сөйлер де, көп тыңдар хас асылдың баласы.

Махамбет.
Бұқарашылық идеясын айқын танытып, қазақ қауымындағы таптық қайшылықтың шиеленіскен кезін, хан - феодалдар мен еңбекші халық арасындағы кескілескен күресті нағыз шындық тұрғысында жырлап өткен ақын Махамбет еді.Ол - езілген елдің жоғын жоқтап, ар - намысын қорғаған күрескер ақын, Исатай Тайманов бастаған шаруалар қозғалысына бастан - аяқ қатынасқан, сол қозғалыстың ең бір табанды сарбазы, жалынды үгітшісі, өз кезеңінің ірі қоғам қайраткері.Еліне, халқына шын беріліп, сол үшін шыбын жанын пида еткен асыл ер.Қазақтың ардагер ақыны Махамбеттің өмір жолы халық тарихының елеулі кезеңдерімен тығыз байланысты.

Қазақстанның батыс аймағында он төрт жылға созылған ( 1783 – 1797) Сырым Датов бастаған бұқара бұрқанысынан кейін ел ішінде феодалдық езгі ұлғая түсті.Сұлтандар мен патша үкіметінің казак әскерлері ел тонауды көбейтті.Мұндай қанау мен езгі және 1795 – 1796 жылдардағы жұт әсерінен мал саны күрт азайып, бұқара күйзеле басталды.Бөкей сұлтан біраз ауылдарды бастап екі өзен арасына өтті.Еділ, Жайық арасындағы сол өңір «Ішкі орда», яки «Бөкей хандығы» аталған.

Махамбет 1803 жылы Еділ, Жайық арасындағы Нарын құмында, Бекетай деген жерде дүниеге келген.Махамбеттің атасы Құлмәлі би, батыр, шешен адам болыпты.Махамбеттің ақындық, шешендік дарыны ерте танылады.Ол жас кезінен бастап батыр, палуан, мерген, домбырашы атанады.

Жәңгір хан беделін көтеру үшін талантты адамдарды өз маңына жинайды. Махамбетті де баласы Зұлқарнайынның ақылшысы етпек болады. Бірақ бұқараға істеп отырған хан қатігездігін көрген Махамбеттің іші жылымайды. Профессор Қажым Жұмалиев топшылауына қарағанда, Махамбет хан, сұлтандардан жәбір көріп, Жайықтың бергі бетіне қаша көшкен бұқара толқуына қатысады.Исатай, Махамбет бастаған шаруалар көтерілісі әлеуметтік теңсіздікке қарсы қарулы күрестің күшін айқын танытады. Көтеріліс кезінде туған Махамбет өлеңдері - Исатай, Махамбет бастаған шаруалар бұрқанысы туралы алғашқы жырлар. Халықтың айтуына қарағанда, Махамбет арқалы күйші, композитор болған. Оның күйлері «Өкініш», «Қайран Нарын», «Жұмыр қылыш», «Ақтабан» т.б.

Қолда бар деректерге қарағанда Махамбет өлеңдері алғаш 1908 жылы Қазан қаласында «Мұрат ақынның Ғұмарқазы ұғлына айтқаны» дейтін жинақта жарық көрген. Мұнда Махамбеттің өлеңдері бір-біріне жалғас қысқарған түрде жүйесіздеу жарияланған. Ақынның негізгі шығармалары 1925 жылы Ташкент қаласында жарық көрді. Бұл кітаптағы Халел Досмұхамедұлы пікірі бойынша, «Махамбеттің өзі де жас кезінде Жәңгірдің нөкерінде болған екен. Исатай ханға қарсы бола бастағанда - ақ Исатайға еріп кеткен. Махамбеттің өзі әрі батыр, әрі жырау, әрі домбырашы өте қызулы адам екен».

Махамбет өлеңдерін шәкірті Қуан жырау, Кішкене Қобыланды ақындар жатқа білген. Одан Мұрат үйренген. Мұрат өлеңдерін Ығылман жаттаған.

Махамбет толғауларының кейбір үзінділері 1910 жылдары Орынборда шыққан «Шайыр» жинағында да басылған. Осы жинақта «Исатайдың әндесі Махамбет жыраудың сөзі» деген атпен ақынның «Ереуіл атқа ер салмай», «Мен, мен едім, мен едім» толғаулары берілген.

Махамбет өлеңдерінің тиянақты бастырылуы мен зерттелуі революциядан кейін ғана құнттап қолға алынды. Атап айтсақ, Халел Досмұхамедұлы құрастырған «Исатай Махамбет» кітабы, «Жаңа мектеп», «Сәуле» журналдарында Махамбет өлеңдері жарияланды. Махамбет өлеңлерін жинау, жариялау, зеттеу ісінде белгілі ғалым Қажым Жұмалиев елеулі еңбек етті. Ол Махамбет өлеңдерінің 1939, 1948, 1951, 1958, 1962 жылғы басылымдарын жариялады.Ғалым Ғ.Зарипов, М.Тілеужанов, Б.Аманшин сияқты әдебиетшілерге сүйенді. Махамбет творчествасы туралы басқа да ақындар жазған мақала, еңбектер жоқ емес. Мысалы, С.Зимановтың Бөкей хандығы туралы ескертулерінің маңызы ерекше. Исатай, Махамбет бастаған шаруалар көтерілісіне қатысты деректерлі, Махамбет өлеңдерін жинау, жариялау ісінде жазушы Берқайыр Аманшин бірқатар еңбек етті.Ақын өлеңдері санатына педагогика ғылымының кандидаты Қ.Мырзалиев, журналист Н.Жұмалиев деректеріне сүйеніп, жаңадан «Еңіреу ұлы емшек боз», «Кел кетелік», «Жақия» тағы басқа бірқатар өлеңдер қосты. Махамбет өлеңдерінің 1974, 1979 жылғы жинақтарын дайындады.

Махамбет өлеңдері 1989 жылы «Бес ғасыр жырлайды» жинағының бірінші томында жарық көрді.

Махамбеттің творчествасына М.Әуезов, Ә.Қоңыратбаев, И.Жолдыбаевтар оқулықтарында (1933 – 1934 жылдары шыққан) біршама орын берілді. Жалпы, Махамбеттің бізге жеткен шығармасының саны - 80 – ге жуық болса, соның жиырма шақтысы көтеріліске дейін туғаны сезіледі. Солардың біразында жас ақын жыраулық дәстүрді ұстанғаны көрінеді. Ол бірде ежелден қалыптасқан, көп жырау қолданған, тіпті эпосқа да кірігіп кеткен тұрақты формулалар мен шумақтарды пайдаланса, бірде көрген түйгені мол мосқал адамша нақылдап сөйлейді, ендігі кезекте ақыл айтып, көп нәрсені қорыта, жинақтай баян етеді.

Ақынның мұрасы әдебиеттану ғылымының обьектісі де болды. Алайда, зерттеу еңбектер де, негізінен, идеологиялық схематизм мен орыс әдебиетінің үлгісімен талдау орын алды. Сөйтіп, Махамбеттің шығармалары реализм, романтизм, оптимизм, пессмизм деген «измдер» тұрғысынан зерттелді. Белгілі бір аспектіде бұл да қажет шығар. Бірақ көп жағдайда қазақтың қлттық көркем ойының даму заңдылықтары ескерілмеді. Соның салдарынан Махамбеттің өзіндік ерекшелігі тар аяда, тек күрескер ақын деп танылды. Ал оның өзіміздің көркем ойымызға қосқан үлесі және өлең сөзді ойнатудың шеберлігі толық ашылмады. Ол өзінен бұрынғы поэзияны қалай пайдаланды, оған өзі не әкелді, ақын қандай қоғамдық мәні бар проблемаларды шығармашылығында қамтыды деген мәселелер, өкінішке қарай, тиісті дәрежеде сөз болған жоқ.

Махамбет өлеңдерінде көркем тілдердің жеке жеке барлық түрі де кездеседі. Махамбет өлеңдерінде эпитет,теңеу,әсірелеу,литота ауыстыру мағынасында қолданылатын фигура өзара байланысты түргеде жиі ұшырайды. Бұлардың өзара байланыстары ақынның сөзге шеберлігін дәлелдейді. Бұл жағынан алып қарағанда да Махамбеттің көркем сөз ұстасы екендігіне ешкім шек келтіре алмайды.

Сонымен қатар Махамбет нені айтсын,нені суреттесін мейлінше еркін,жеріне жеткізе, ар жағында ештеңе қалмағандай,онан асырып ешкім айта алмағандай етіп суреттейді. Махамбет лөлеңдерінің тіл мәслесі жөнінде айтар болсақ, мазмұнымен тығыз байланыста қараймыз. Қорытып айтқанда, Махамбет шын мәнісіндегі көркем сөздің ұстасы.

Махамбет өлеңдері өз басынан кешірген ауыр халдерді сезіне отырып, терең толғам суреттеумен қатар, ол кезіндегі тарихи уақиғалармен байланысты туған қалың бұқараның көңіл күйін де көрсете білді.

Оның өлеңдерінде өзінің көңіл күйі мен ел күйі ұштасып жатты. Сондықтан, оның лирикасын - әлеуметтік сарындағы, саяси үгіттік лирика деп атауға тура келеді. Осы қасиетті Махамбетті көтеріліс туын көтерген әрі жалынды үгітшісі, әрі ардақты ақыны етті. Бұл мазмұн Махамбет өлеңдерінің құрылысы мен түріне де әсер етті. Түр - мазмұнның тура болуы қажет деген шартқа Махамбет поэзиясы толық жауап бере алады. Оның: «Ереуіл атқа ер салмай», «Мұңайма», «Айныман» деген өлеңдері, мазмұнына түрі сай жалынды үндеу сөздер. Махамбеттің досын мақтап, дұшпанын даттап шығарған өлеңдерінің мазмұны күрес идеясын жыр ету болса, құрылысы шешендікке толы үгітке арналған отты, өткір сөздер болып келеді де, сөйлемдері қаратпалы, сұрау сөйлемдер болып келеді, не жырлай арнау, не сұрай арнау немесе «риторикалық сұрау» болып отырады.

Қанды көбе киініп,

Бір Аллаға сиынып,

Ұрандап жауға тигенде

Кім жеңері талай - ды.

Жолдастарым мұңайма!-

дейді ақын.

Мұндағы «азамат, жолдастарым» деп, достарына қайырыла сөйлеу, сөйлемін риторикалық сұрау түрінде құру, өзінің айтайын деген пікіріне дәл, күреске үндеу тілегіне сай.

Махамбет өлеңдеріне бұл тәрізді үгіт өлеңдерімен қатар, лириканың басқа да түрлері бар. Ақынның бірқатар өлеңдері, жоқтау өлеңінің үлгісінде құрылады.

Қазақ фольклорында дүние салған адамның тіршіліктегі іс - әрекетін әр жағынан алып, толық баяндап жырлайтын жоқтаулар, естіртулер көп. Махамбет өлеідерінің кейбіреулері фольклорда кездесетін жоқтау, өлеңдердің қысқа түріне жақындайды. Махамбеттің жоқтау тобына жақын келеді деген өлеңдері, оның басқа өлеңдеріне қарағанда фольклормен тығызырақ байланысты деуге болады. Өйткені эпитет, метафора теңеулерін алсақ, көбіне фольклордан алынған поэтик тілдер.

Ал, Махамбеттің кейбір өледері өзінше философиялық бағытқа негізделген өлеңдер болып келеді.

Махамбеттің бақыт пен тағдырдың айнымалы екендігін философиялық түрмен қорытқан мына өлеңінен де көруге болады:

Бұл дүниенің жүзінде,

Айдан көркем нәрсе жоқ,

Түнде бар да күндіз жоқ

Күннен көркем нәрсе жоқ,

Күндіз бар да түнде жоқ,

Мұсылманшылық кімде жоқ,

Тілде бар да, дінде жоқ.

Көшпелі дәулет кімде жоқ,

Бірде бар да, бірде жоқ.

Азамат ерлер кімде жоқ,

Еріккен күні қолда жоқ,

Заманым менің тар болды,

Тура әділдік биде жоқ.

Бәрін айт та, бірін айт,

Қаумалаған қарындас,

Қазақта бар да, менде жоқ.

Бұл тәрізді эпифоралық ұйқас, синтаксистік параллелизмге құрып, образдарына философиялық мән беру, ақынды бұл дәуірде дұрыстық, әділдік жоқ деген қорытындыға әкеп тірейді де ақын сондықтан жалғыздық көріп, қасіретке шомады.

Мұнан кейін Махамбеттің кейбір өлеңдерін, әсіресе, оның өмірінің соңғы кезіндегі шығармаларын - элегиялық өлең деуге болады. «Абайламай айрылдым», «Нарын» және басқа сол сияқты өлеңдер өткенді еске түсіруге арналған, жан қасіретін көрсететін, ақынның жалғыздық қайғысын, тарыққан көңілін білдіретін элегиялық мотивті өлеңдер, мұнда оның басында бір зұлым тағдырдың қара бұлты төніп тұрған сияқты.

Мен тауда ойнаған қарт марал,

Табаным тасқа тиер деп,

Сақсынып шыққан қиядан.

Қайымның басын жел соқса

Қаршыға құс қайғырар

Балапаным суға әкетер деп,

Мамығын төккен ұялар,

О дағы біздей болған сорлы екен, - дейдіі ол.

Махамбеттің элегиялық өлеңдері аса суретті, тамаша көркем.Бұлар ақынның тек жалаң өз қайғыруынығ сәулесі емес, ол басқа түскен сол кездердегі ауыр халдердің айнасы болды.

Кейбір өлеңдерінде ақын туған елі бүгінгі Қазақстан жерінің табиғат байлығының әдемі көріністерін, иен даланың, асқар тау, шыңырау қиялардың айбатты пішінін суреттейді.Өлеңнің көп жерлерінде ақын көшпелі, мал баққан, ит жүгіртіп, құс салған аңшылық, өз елінің өмірінде орны бар жан - жануар, аң - құстардың образын көрсетуге көбірек көңіл аударады.Бірақ бұл ел, табиғат байлығын жан - жануарлардың, әлемін суреттегенде, олардың тек көркемдік сипатын ғана көрсету немесе тек сұлулық үшін ғана суреттемейді.Мұнда да ақын ел тағдырымен байланысты, өз басынан кешірген қиын қыстау кезеңдердегі ой сезімін оқушылары толық сезінгендей етіп ашығырақ көрсетуге құрал есебінде қолданады.Исатай өлгеннен кейін, күрес арқылы жетеміз деген мақсат орындалмай, көтеріліс жеңілген соң, хан, сұлтан, феодалдар халықты бұрынғыдан бетер езіп, ел басына ауыртпалықты күшейте түсті.Бұл жағдай ақынның басынан поэзиясынан орын алмауы мүмкін емес еді.Ақынның бірқатар өлеңдеріндегі қайғының элементі жоғары халмен байланысты болды десек, Махамбеттегі элегиялық өлеңдердің негізі сол жағдайлар деуге болады.Бірақ бұл сарындағы ақын өлеңдерінде жауына деген өшпенділік бар, сөнбес кек бар, жолдас - жорасына дем беріп өмірден түңілмеуге шақырып, болашаққа сенушіліктер бар.Міне,осылардың жиынтығы келіп, Махамбет өлеңдерін сары уайымнан аулақ етеді.

Махамбет өлеңдерін сөз еткенде, екінші көңіл аударатын мәселе оның өлең жолдарының ішкі логикалық байланыстарының беріктігі дейміз.Қандай ақынға болсын бұл ең керекті шарттың бірі. Не көркем сөз, не әдеби тіпті үздік образдарды қолданса да өлең сөйлемдердің ішкі мазмұны өзара жымдасып, шебер түрде қиюласып жатпаса, образдар айтайын деген ойдың бір керегіне аспаса, ол образдардың оқушыға әсері болмайды.Көркемдіктің негізгі тірегі мазмұн. Мазмұн сөйлемдегі сөздердің өзара логикалық тығыз байланысынан туады.

Махамбет өлеңдерін сан рет рет оқысаң да, оқығығң келе беретінін, оқыған сайын оқушысының эстетикалық сезімін оятып, өзіне қызықтыра түсетінін, «Бір тамыры» сол логикалық байланыстарының күштілігінде. Махамбет өлеңдері көтеріліс кейіндегі тари шындықты да дұрыс баяндап береді. Елден айырылып, қуғынға түскен ерлер халі лашыннан ығысқан панасыз қызғыш құс тағдарына бірақ Махабет өмірден ешқашан түңіліп, өзі бастаған істен бас тартқан емес.

Атай да Матай екі құл

Қауіп келсе басыңа,

Көзің сүйер елің жоқ

Біткен істің міні жоқ,

Тура ажалдың емі жоқ.
Махамбет поэзиясы әдебиет қорына өзіндік жаңа леп пен тың идея қосқан жаңашылдығымен құнды. Әрбір сөйлемні образдылығы тіліп түсер өткірлігі, қызу қанды жігерлілігі, есердей екпіні, дауылдай долылығы оның поэзиясының өзгеше пафосқа көтерді. Еркіндікті аңсап, атқан мінген арыстан жүректі азаматқа ерлігін аспанға көтерер жыр төккен асыл азамат ақынның әрбір сөзі от жалынмен суарылған. Көк жүзінде жалт жалт етіп ойнаған, найзағайдай айбарлы, сұсты. Махамбет поэзиясына тән өжеттілік, өрлік, өткір сын әр кездеде кейінгі жастарға үлгі. Ақынның бітім тұлға тұрпаты, ісі, сөзі бәрі ерліктің мәңгі символы деуге боларлық.

Қазақ әдебиетінде бұрын соғыс сахнасын көрнекі әрі нақты етіп ешкім суреттеген еместі. Тек батырлық жыр мен кейбір жыраулардың өлеңдерінде шайқастың барысы баяндалады,бірақ оларда әрбір эпизод мұншалықты жинақы,әрі жүйелі,бірінен соң бірі көрсетілмейді. Рас, Махамбет бұл өлеңінде эпостың дәстүрінен де қашпайды, оны ұтымды пайдаланады. Әсіресе, көтерісшілердің қалың қол болып жиналғанын,ұрыс алдындағы Исатайды, оның астындағы атын бейнелеген тұста эпос стилі үстемдік еткен:


Жау қарасы көрінді,

Жиылған әскер білінді,

Исатай-басшы,мен-қосшы,

Исатайдың сол күнде

Ақтабан аты астында

Дулығасы басында,

Зығырданы қайнады

Астына мінген Ақтабан

Ақ бөкендей ойнайды.

Артына ерген көп әскер

Маңыраған қойдай шулайды.

(Соғыс)


Міне, Исатай -кәдімгі эпос батыры. Ол қалың жаудан беті қайтпайтын ержүрек қолбасшы,ал оның мінген аты - нағыз батырға лайық тұлпар. Оның Ақтабан аталуы,ақ бөкендей ойнауы батырлық жырдың әсерін қабылдау белгісі.

Алғашқы ірі қақтығыста көтерісшілер жеңіліп Махамбет пен Исатай аз ғана топпен Жайықтың сол жағына өтіп, жұбы жазылмай отырған Әлім мен Адай жұртына келеді де,қайтадан қол жинап, көтерілісті жалғастырады. Алайда,бұл жолғы шайқас та сәтсіздікке ұшырайды.Исатай қаза табады. Көтерілістің осы екі кезеңі де Махамбет поэзиясында көрініс тапқан. Ақын бірінші шайқастың барысын «Соғыс»атты өлеңінде тап - тұйнақтай етіп, жинақы әрі толық суреттесе,одан кейін Жайықтың бергі жағына өтудің қажет болғанын айтып, Исатайды үгіттеген көрінеді:


Уа,Иса еке,Иса еке

Кел,кетелік,кетелік

Кетіп,бір Жайық өтелік
Жайықтан өткеннен кейінгі жағдайды ақын бірнеше шығармаларында баяндайды.Солардың ең басында «Әй,Махамбет, жолдасым» деген Исатай атынан айтылған өлең тұр. Ақын өзінің бүкіл ойын, бірінші рет Жәңгір ордасын қамап алып,ханның «бекзаттығына» сеніп кері қайтуының қате болғандығын,сөйтіп көтерілістің жеңіліске ұшырағанын,содан соң Жайықтан өтуге мәжбүр болғанын Исатайдың өз сөзі етіп,мойындата сөйлетеді. Жайықтан өткеннен кейінгі Исатайдың көңіл күйін айту арқылы Махамбет өз жағдайын да көрсетеді:
Әскерім кетіп қасымнан

Жапанда жалғыз қалғасын

Өкінгенмен пайда жоқ

Құдайым басқа салғасын...

Көктей өтіп Жайықты,

Бір қасық ішкен қара су

Жұмасына ас қылдым...
Осы өлеңінде Махамбет көтерілістің басшысы Исатайдың жаудан қашып,өзінің серіктерінен айырылып,жалғыз қалған сәттегі жан дүниесін,сол арқылы өзінің де қиналысын сипаттайды. Исатайды елмен,досымен қоштасқан етіп суреттеуі, оған жасөспірім Жақияны Махамбетке тапсыртуы бір жағынан, Махамбеттің көкейінде жүрген арманы болуы керек.
Кермиығым кербезім,

Келіскендей шандозым.

Құландай ащы дауыстым

Құлжадай айбар мүйіздім

Қырмызыдай ажарлым,

Хиуадай базарлым

Теңіздей терең ақылдым,

Тебіренбес ауыр мінездім...

Адырнасын ала өгіздей мөңіреткен...
Махамбет өз портретін жасап, көркем суреттеген:

Еңселігім екі елі,

Егіз қоян шекелі

Жараған теке

Мүшелі,

Жауырыны жазық



Мойыны ұзын

Оқ тартарға қолы ұзын

деп келеді де,осыған қоса өзіне мінездеме беріп, өзінің қандай адам екенін айтады:

Дұшпанына келгенде

Тартынбай сөйлер асылмын.

Құла бір сұлу ат мінген

Құйрық,жалын шарт түйген,

Құм сағыздай созылған.

Дулығалы бас кескен,

Ту түбінен ту алған,

Жауды көріп қуанған,

Мен Өтемістің баласы

Махамбет атты батырмын

(«Еңселігім екі елі»)

Былай қарағанда, бұл өлең Махамбеттің батыр ретінде жұртқа танылып, әбден толыққан кезінде туған сияқты көрінеді. Алайда, кемеліне келген адам өзін, «батырмын» деп айта қоймас. Керсінше, алда арманы көп, албырт шағында адам өзін барынша артық бағалап, максималист олады. Махамбетте сол бозбала тұсында өзін елден асып туған батыр сезінген, сондай болуды көздеген. Сол ойын ашық айтып, өзінің образын сомдаған. Ол өзінің бет әлпетін, дене құрылысын суреттеумен қатар, өзін жұртқа таныстырады. Сөйтіп өзінің кім екендігін, қандай адам екендігін, нені көксейтінін, нені жақсы көретінін хабарлап, тіпті өзінің мінезін, әрі астындағы атын да сипаттаған. Осы өлеңнің өзінен ақ Махамбет ертеден қалыптасқан «ер азығы жолда» дейтін шартпен жүретін жортуылшы номадтың идеалын ұзақ та қауіпті жолға жалғыз шыға беретін, қанша жүрсе де талмайтын, шаршамайтын, ештеңеден тайсалмайтын, ешнәрсені талғамайтын ер азаматты қалайтынын көру қиын емес.



Достарыңызбен бөлісу:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет