Идентификациялық міндеттер

• 
  Зерттелетін құжаттағы мәтін Н. немесе басқа адаммен жазылған ба? (оның атауын, нақты жазбаларын, құжатта орналасқан жерін көрсету керек ).
  
• 
  Бір неше құжаттардағы мәтіндер немесе бір құжаттағы жекелеген бөлімі бір адаммен немесе әр түрлі адамдармен жазылған ба?
  

2. Криминалистикалық колжазбатанудың түсінігі, объектісі, ғылыми негіздері

3. Қолжазба белгілері мен үлгілерінің түсінігі.

1. Сан алуан қылмыстарды тергеу кезінде ішкі істер органдарының қызметкерлері, дәлелдемелік күші бар кұжаттармен жиі кездеседі. Бәрімізге мәлім қылмыстарды ашудағы технико-криминалистикалық құралдардың кеңінен колдануы, оның ішіндегі олардың құжаттарды зерттеудегі маңыздылығы да өте жоғары.

Дәлелдемелі заттар ретіндегі құжаттарды зерттеу басқа зерттеулерге карағанда сан жағынан ең көп түрлі бола тұрып, сот, тергеу, жедел-іздестіру кызметкерлері мен сарапшылардың жұмыстарында жиі кездесіп, кінәлілерді анықтаудағы, іздеудегі қылмыскерлерді табуда, қылмыстарды ашу мен тергеу мақсаттарын шешеді. Сонымен, құжат дегеніміз — криминалистиканың түсінуінде, белгілі бір объектінің ішіндегі жазбаша немесе басқа түрде бекітіліп кіргізілген маңызды мәліметтер немесе акпараттардың барлығы.

Қазақстан Республикасының ҚІЖК-нің 123-бабына сай көптеген құжаттардың арасынан, тек оның ішіндегі қылмыстық істер үшін маңызды мәліметтері сақтайтындары ғана дәлелдеме болып табылады. Құжат деген ұғымға: жазбалы актілер, графикалық құжаттар (сызбалар, нобайлар, суреттер, фото-кұжаттар, кинокүжаттар, дыбыс және бейнежазулар) жатады. Құжаттардың ерекше түріне - дәлелдеме құжаттар жатады. Қазақстан Республикасының ҚІЖК-нің 121-бабынасай құжаттар дәлелдемелік заттар ретінде тек қана олар қылмыстармен байланысты болса, не болмаса олардың үстінде қылмыстың іздері сақталып, не болмаса қылмыс объектісі болса ғана жатқызылады. Басқа құжаттарға қарағанда, дәлелдеме-құжаттардың ерекшелігі — олардағы қылмыстың материалдық іздерінін сақталуы, мысалы, жасанды құжаттын парақтарының бетіндегі мәтінді өшіріп, тазарту іздері, ескі жазуға қосып жазу іздері, уландыру мен жуу іздері және т.с.с. Осыған байланысты істер бойынша өтетін дәлелдеме құжаттарды ауыстыруға болмайды, яғни олардың «ауыспаушылығы» маңызды. Мысалы, басқа жағдайларда құжаттардың көшірмесін немесе «ксерокопиясын» жасап, сол көшірме құжатты нотариустың мөрімен растап қолдануға болады, ал біздің жағдайда құжат «дәлелдеме» болғандықтан, оның тек қана төлнұсқасының дәл өзі қажет.

Жалпы алғанда сан алуан кұжаттардың барлығы екі түрге бөлінеді:

1) шындық кұжаттар;

2) жалған, жарамсыз немесе жасанды құжаттар. Растығы, шынайылығы белгілі бір мерзімге занды түрде көрсетілген кұжаттарды — шындық кұжат деп білу керек.

Жалған құжат — бұл шындық құжаттың ішіне жалған, өтірік мәліметтерді кіргізілген кұжат.

Жарамсыз құжаттар, бұл — мерзімі өтіп кеткен құжаттар.

Жасанды құжаттар, бұл шындыққа сай емес, яғни өтірік құжаттар. Құжаттарды жасандылаудың екі түрі бар:

1) интелектті жасандылау;

2) материалды жасандылау.

Интелектті жасандылау дегеніміз — бұл кұжаттардың түр-қалпы сақталып, бірақ оның ішіндегі мәліметтердің өтіріктігі, басқа сезбен айтканда құжат тиісті жерде толтырылып ішіндегі реквизиттер койылып, беріліп, оның ішіне жалған, өтірік немесе өзгертілген құқықтық мәлімдемелерді кіргізу.

Материалды жасандылау дегеніміз — бұл құжаттардың растығын, шындығының дұрыс көрсетілмеуі. Криминалистикалық материалды жасандылау кұжаттарды мұкият тексерудің, караудың нәтижесінде тауып, анықтауға болады. Тергеу тәжірибесімен криминалистикалық сараптамада құжаттардың криминалистикалык зерттеуі криминалистикалық техниканың бір саласы ретінде ғылыми және техникалық білімдердің жетістіктеріне сүйенеді.

Құжаттарды криминалистикалық зерттеудің шарттары:

1.Қолжазу мен машинажазу орындаушыларын, кол қойған орындаушыларды идентификациялаудағы құжаттар мен онын бәлшектерін жасандылау тәсілдері мен жасалған уақытын анықтаудағы, жыртылған, өртенген (жанған) кұжаттардың мазмұнын анықтаудағы, өшірілген, жойылған, уландырылған және киын оқылатын немесе жай көзбен көрінбейтін құжаттардағы жазуларды, криминалистикалық зерттеудегі колданылатын, әдістемелер мен тәсілдерді одан әрі жетілдіру мен дамыту.

2. Қылмыстардың алдын алу мақсатында криминалистік техниканың бұл саласы арнайы қорғау құралдарын дамытып және екінші жағынан қылмыстық максатпен қолдана алмас үшін құжаттарды өзгеріс енгізілетін жағдайда ол өзгерістердің іздері қалатындай етіп жабдықтауда.

Криминалистика қазіргі кезеңде ғылыми және техника ғылымдарының жетістіктеріне сүйене отырып, құжаттардың криминалистикалық зерттеу әдістемелерін дамытып, қолданып жүр.

Зерттеу объектілеріне байланысты олар екі түрге бөлінеді:

1. Почерктің (қолжазба мәтіннің) криминалистикалық зерттелуі, яғни белгісіз түлғаны оның почеркінен идентификациялау, мысалы, койылған қолдың немесе жазылған колжазба мәтіннің авторын немесе орындаушысын аныктау.

2. Құжаттардың техника-криминалистикалық зерттеуі, яғни жазба материалдардың, құжаттардың жасандылау әдістерін, реквизиттердің өзгерістерін, бөлшектік жасандылауды, уландыруды, косып жазуды т.с.с. анықтау.

Құжаттардың криминалистикалық зерттелу нәтижесі олардың сақталған күйіне байланысты, яғни табылған кезіндегідей калпына өзгермеуімен байланысты. Дұрысырақ айтқанда құжаттар табылған кезінде сол қалпында өзгертілмей, криминалистикалық зерттеуіне жіберілуі өте қажетті шарттың бірі. Сондықтан да олармен жұмыс жасаудың келесі ережелерін сақтау қажет:

- құжаттардың түрі туралы мәліметті, хаттамада жан-жақты толық суреттеп жазу керек, кажет болса масштабтық тәсілмен фотографияға түсіру керек;

- құжаттардың сыртына, яғни беттеріне, кандай болмасын жазулар, колдар, жаңа бүктеулер немесе жыртулар түспеуі керек;

- құжаттарды, олардың көлеміне сай келетін конверттерде сақтау кажет;

- өртенген, жыртылған, ескірген құжаттарды мұқият сақтап, зерттеу кажет.

Ескірген құжаттарды таза екі әйнектің арасына салып, олардың шеттерін лейкопластырмен немесе изолентамен бекітіп жапсыру керек. Дымқылданған құжаттарды алдымен кептіріп, күн сәулесі түспейтін және ыстық жерлерден алысырақ сактап зерттейді.

Бөлшектеп жыртылған құжаттарды алдыменен жыртылған із сызықтарымен жинактап, мазмұндарын келтіріп, екі таза әйнектін араларына немесе целлюлоид парақтардың араларына бекітіп қою керек. Құжаттардың бөлшектенген жыртындыларын басқа қағаздың бетіне желімдеп жапсыруға болмайды, өйткені, біріншіден, ол бөлшектің арт жағы көрінбей қалады, ал, екіншіден, желімнін кұрамындағы заттардын кесірінен, әр түрлі дақтар пайда болып, уақыттың әсерінен жазулар мүлдем жойылып кетуі де мүмкін.

2. Қолтаңбаның криминалистикалық зерттелуі - бұл тұлғаның криминалистикалық сәйкестендірудің бір түрі. Ұқсас объект ретінде - нақты бір адам болып, ал ұқсастырушы объектісі ретінде - сезіктінің колжазба мәтіндері, колдары, колжазба үлгілері табылады.

Жазу, тілдің пайда болу кезінен көп уақыт өткеннен кейін туындады. Криминалистикалық теория бойынша жазу — бұл әдейі ойлап табылған шартты белгілердің көмегімен, адамның ақыл ойын бекітетін құрал. Жазудың бастапқы мақсатына алыс арадағылармен хат аркылы карым-қатынастық жасау мүмкіншілігінде еді (мысалы, тас бетіндегі таңбалар) және жазу кұрал ретінде ғасырлар бойы дамып, өзгеріліп отырған. Оның даму және жетілдіру процесінің ұзақ тарихы бар екені бәрімізге мәлім, сондай-ақ осы ұзак даму процесі кезінде жазудың материалдары, кұралдары, оның түрлері, графикалық белгілері өзгеріп отырып, казіргі уақытта кеңінен колдануда.

Қазіргі уақытта жазу қоғамның ең басты қарым-катынас құралы ретінде қолданылып, жазусыз әрі қарай даму мен өркендеудің мүмкін еместігі бәрімізге түсінікті.

Жазу сараптамалары осыдан бес ғасыр бұрын алғаш рет Рессейде «дьяктермен» жүргізілген. Сол кезден бастап, зерттеудін негізінде салыстыру әдістемесін қолданған. Сонымен қол нұсқыны дегеніміз не?

Қолнұсқыны — бұл, колжазбада бекітілген әдетті қалыптасқан қимыл жүйесі және бұл кимылдар жазу—жылжымалық машықтың негізінде қалыптаскан. Машық дегеніміз - тұлғаның тұрақты, жеке керекті кимылдарды орындауы, яғни кол саусақтарындағы жазу құралын кимылдатуы. Жазу—жылжымалық машық жазуды үйренумен бірге қалыптасады. Бұл процесс баланың сәби кезінде алғаш рет қолына қалам ұстап, жазуды үйренуден бастап балабақшада, мектепте одан кейін жоғары оку орындарындарда калыптаса отырып, 20-25 жастарда аяқталады.

Қолнұсқынының криминалистика үшін, екі маңызды сипаттамасы бар:

- даралығы;

- тұрақтылығы.

Осы сипаттамалардың негізінде жазу жазған тұлғаны идентификациялауға болады.

Қолтаңбаның тұрактылығы — өзгермейтіндігімен сипатталады.

1) жазу тілінің белгілері;

2) қол нұсқынының белгілері.

Жазу тілінің белгілері:

а) көрсету стилі (стилистикалықбелгілер);

ә) лексикалық белгілер (жазушынын сөз коры);

б)грамматикалық белгілері (жазушының грамматикалық деңгейі).

Қолтаңба белгілері екі түрге белінеді:

- жалпы;

- жеке.

Жалпы белгілер — жазушының жазу кимыл машықтарының барлық жалпы жүйесін сипаттайды.

Жеке белгілер — жазушының жеке өз колтаңбасындағы бөлек бір бөлшектерін (элементтерін) сипаттайды. Сонымен катар жазудың бірдейлестіру кешенінің негізін осы жеке белгілердің жиынтығы құрайды. Яғни колжазба мәтінді кім жазғаны туралы салыстыруға, қорытындылауға мүмкіншілік береді.

Почерктанулық сараптамаға жиналатын құжаттарды дайындау маңызды мезгіл болып саналады. Осы кезде жиналатын құжаттар:

- қолтанба сараптамасын жүргізу туралы каулы;

- зерттелетін жазулар мен колдардың иесі туралы қысқаша анықтама;

- жазу үлгілерін дайындау.

Қолжазбаны жазғанды дұрыс анықтау үшін тексерілетін материалдардың қолжазу үлгілерінің, колдардын дұрыс жиналуы қажет. Үлгі ретінде қолданылатын, тексерілетін тұлғалардың қолжазбалары үш түрге бөлінеді, олар мынадай:

- еркін;

- эксперименталды;

- еркін-шартты.

Еркін үлгілер деп қылмысты іс қозғалғанға дейінгі жазылған тексерілетін тұлғанын, жазу мәтіндерін білуіміз керек.

Эксперименталды - арнайы сараптама үшін жазылған тексерілетін тұлғаның жазулары.

Еркін-шартты үлгілер — тексерілетін тұлғаның қылмысты іс козғалғаннан кейінгі жазулары, бірак сараптамаға әдейі жазыл-маған мәтіндер, мысалы, сезіктінің түсініктемесі немесе өз колымен жазылған жауабы.