Организмдегі тіршілік әрекеттерінің бұзылуы, әр уақытта, тек жасуша қызметінің өзгеруіне байланысты болады да, оның ауруына жеткізфеді. Дерт туындатушылық себепшарттарының жасушаға деген әсері тікелей және жанама болуы мүмкін.
Жасуша іші
Жасуша іші аса иісшілдік. Егер де жасуша ішіндегі қоюлық артса, онда қоюлықты теңестіру үшін жасушаға рефлекторлық арқасында сұйықтық жиналып, нәтижесінде жасушаны ісіреді немесе жарады.
Жараылған жасуша
Ұзақ тітіркендірсе
Себепшарттар жасушаны өте күшті, ұзақ тітіркендірсе, оның қабығы түрлі заттарды өзінен өткізіп, қалыпты қызметін атқармайды. Митохондрийлер бұзылып, жасушаның тыныс алуы бүлінеді. Ол қуатты ферменттер арқылы ыдырау – гликолизден ала бастайды. Сондықтан толық қышқылданбаған өнімдер (сүт қышқылы) жиналады.
Жасушада қышқылдану басталып, нәрсіздендіру туғызады. Протеин ыдырауы жүреді. Жасуша құрылымы бұзылады.
СЫРТҚЫ ӘСЕРЛЕРГЕ ЖАСУШАЛАРДЫҢ РЕАКЦИЯСЫ(ЖАУАБЫ)
Организмдегі тіршілік әрекеттерінің бұзылуы, әр уақытта, тек жасуша қызметінің өзгеруіне байланысты болады да, оның ауруына жеткізеді. Дерт туындатушылық себепшарттарының жасушаға деген әсері тікелей және жанама болуы мүмкін.
Термиялық (қызу) әсерлер. Қызу шамасы (температура) 45-50°С артық болса, ол ақуыздың табиғатын жоғалтуға (денатурация), нуклеин қышқылының құрылымын өзгертуге жеткізеді.
Осмостық қысымның артуы немесе төмендеуі. Ол жасушаның жарылуына (жасуша іші аса иісшілдік) немесе бүрісіп қалуына (жасушадан тыс аса иісшілдік) жеткізеді.
Радиация әсері нәтижесінде жасуша қуатты қажетті түрде ұқсата алмайды, ол дұрыс пайдалынылмайды да, химиялық байланыстарды, ақуыздарды, майларды, көмірсутегін бұзуға кетеді де, түзілген химиялық радикалдарды қосады. Сонымен жасуша артық қуатты сіңіргендіктен ұсақ күлгін, радиация әсерлерінен зиянды және өте жоғары деңгейдегі улы заттар құрылады.
Жасушалардың опат болуы
Тірі организм құрамындағы жасушалардың опат болуы – көптеген тіндердің қалыпты тіршілігінің шарты, яғни физиологиялық құбылыс. Себебі, жасушалардың организмге, мүшелерге және тіндерге тән тұрақты саны – структурлық гомеостаз –пролиферация(көбею) арқылы пайда болып және дәл сол кезед некроз немесе апаптоз механизмдері арқылы опат болуы
Апоптоз
Апоптоз(гр. apoptosis - жапырақтың қарап түсуі)- физиологиялық немесе қарқыны орташа, сыртқы және ішкі фактордың әсерінен қосылатын арнайы гендердің бақылаумен өтетін жасуша опат болу процесі.
Некроз (гр. nekrosis - өлу) қарқынды күшті әртүрлі зақымдатқыш факторлардың - тым қыздырып жіберу(гипертермия), суыту(гипотерсия), оттек тапшылығы(гипоксия), қанмен жабдықталудың бұзылуы(ишемия) және химиялық заттар мен механикалық зақым әсерінен пайда болады. НЕКРОЗ 1.Қалыпты жасуша; 2.Апаптоздың басталуы; 3.Фрагментация; 4.Фагоцитоз; 5.Некроз
Қорытынды
Жасушаның өлуiнде басты екi түрлi құрылым өзгерiстерi - өлi еттену (nеkrоsis-өлу), физиологиялық (жоспарлы) өлу - апоптоз (грек. арорtоsis-жапырақ тастау) байқалады.
Жасуша өлімінен ағзада зақым шегеді. Бір жасуша өлсе тағы басқа жасушалар пайда болады. Бірақта жасушалар өлімінен түрлі аурулар пайда болады. Дерті жоқ аурулар мысалы, рак(обыр) ауруы пайда болады.
Апоптоз кең таралған жалпы биологиялық құбылыс.
Некроз бен апаптозды бейнелейтін болсақ: некроз бұл «жасушаның қайғылы оқиғадан опат болуы», ал апаптоз бұл «жасушаның өз жанын өзі қиуы».
Пайдаланылған әдебиеттер
С.А. Ажаева, Гистология (төрт бөлімді оқу құралы) 1-бөлімі Цитология және адам эмбриологиясы, 2004 басылым. 105-108 бетер.
Касимова А..К., Тулеуов А.Е., Досаханов А.Х. Қалыпты жағдай және патологиядағы апоптозға түсінік // Казақстанның клиникалық медицинасы журналы.-2007.-№3.-Б94-97
