Ахметова ұлжан төлегенқызы орынбор ғылыми мұрағаттық комиссиясының құрылуы және қызметі

Сонымен ОҒМК-ның 30 жылдан аса жасаған қызметінің қорытындысында жарияланған 35 рет басылыммен жарық көрген «Еңбектер», мыңдаған ғылыми зерттеулер мен ізденістер бүгінгі ХХІ ғасырға жетті. Мұның барлығы Қазақстанды танудағы жасалған ізгі қадамдар еді. Бүгінде ОҒМК мұрағатындағы құжаттарсыз XVIII-XX ғасырлардағы қазақ тарихын тану мүмкін еместігі анық.

Қазақстанды отарлаған патшалы Ресейдің өз заманында жүргізген саясаты ОҒМК қызметінен де көрініс тапты. Мұрағаттық Комиссияға тікелей қатысты тарихи әдебиеттерді, мұрағаттық құжаттарды саралау барысында төмендегідей қорытындыларға қол жеткізілді:

ОҒМК негізгі мақсат-міндеттерінің бастамалары, оның алғышарттары XVIII ғасыр басында-ақ қаланды. Ресейдің Азия бағытындағы бірнеше ғылыми экспедицияларды, ғылыми қоғамдарды құруы Қазақстанды ғылыми тану ғана емес, сонымен бірге жоспарлы отарлау саясатының шешуші қадамы болды.

XVIII ғасырдың екінші жартысынан бастап Қазақстанды тану Орынбор әкімшілігінің басты жұмыстарының біріне айналып, қазақтар туралы мол мәліметтердің Орынбор кеңсесінде жинақталуымен көзге түсті. Соның нәтижесінде ОҒМК бірнеше жүз мыңнан аса құжаттар жетті.

ИОГҚ-ның Орынбор бөлімі Қазақстанды ғылыми тануда жергілікті қазақтарға белгілі дәрежеде арқа сүйеді. Алғашқы отырысында-ақ бөлім алдына Орынбор өлкесін зерттеу бағдарламасын бекітіп, география, этнография, жаратылыстану, тарих, статистика бағыттарын анықтап алды. Орыс Географиялық қоғамының Орынбор бөлімшесінің жұмысы Қазақстанның толықтай Ресей құрамына енуі кезеңімен тұстас келеді. Әскери күшпен отарлау ендігі жағдайда ғылыми жолмен ашық түрде жалғасын тапты. Оның барлығы болашақ Орынбор Ғылыми Мұрағаттық Комиссиясы қызметінде де айқын көрінді.

ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде патша үкіметі XVIII-XIX ғасырларда Орынбор генерал-губернаторлығы кеңсесінде жинақталған мол тарихи құжаттарды қалыптасқан тәжірибе бойынша жүйелеп, реттеуге шешім қабылдады. Губерниялық комиссиялар патша үкіметінің нұсқауын орындап, империялық мақсат-міндеттердің ауқымымен қызмет жасады.

А.Б. Байтұрсынов және Ғ.Б. Балғымбаев мұрағаттық құжаттарды сұрыптап, реттеп, жинақтауға, қатыстырылмаса да, оның түрлі отырыстарынан, кітапхана мен мұражайынан мол мәліметтер алды. Орынбор қаласы, онда 1913 жылдан бастап жарық көрген «Қазақ» газеті қазақ зиялыларының мақсаты тоғысқан орталық ретінде есептелді. «Қазақ» газеті Орынбор Ғылыми Мұрағаттық Комиссиясының «Еңбектерімен» алмасты. Олар 1887-1918 жылдар аралығында ОҒМК мұрағат істерін қалыптастырумен қатар ғылыми ізденістермен шұғылданды.

ОҒМК қазақтар тарихына, оның әлеуметтік-экономикалық, саяси даму кезеңдерін қамтитын материалдар жинақтады. Сол кезең үшін бай кітапхана мен мұражай ұйымдастырды. Соның нәтижесінде қазақ елі туралы құнды материалдар әлемге таралды.

Мұрағаттық Комиссия мүшелері Ресейдегі бұқаралық ақпараттық құралдармен тығыз қарым-қатынаста болып, Қазақстан және Орта Азия туралы ізденістерін жариялап отырды. Қалыптасқан жаңа тұжырым орыс баспасөзі арқылы кең түрде насихатталды.

ОҒМК патша үкіметі жүктеген тапсырманы толықтай орындап, өзінің мақсат-міндеттерін жүзеге асырды. Өйткені, Комиссия арқылы Ресей Қазақстанды қарусыз, бейбіт түрде ғылыми тұрғыдан отарлауға көшті. Қазақтың бай тарихы бүкілресейлік мұрағаттық жүйеге келтіріліп, сұрыпталып, империялық көзқарасқа қарама-қайшы тұстары сызылып, жойылды.

Қорыта келгенде, Орынбор Ғылыми Мұрағаттық Комиссиясы тарихы – халқымыздың жүріп өткен жолындағы күрделі кезеңдерді айқындайтын белестердің бірі. Сондықтан Комиссия еңбектері біз үшін әрдайым маңызды болмақ.

2 Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей (под общей редакцией академика М.К. Козыбаева). – Алматы: Санат, 1996. – 656 с.

3 Досмұхамедұлы Х. Исатай-Махамбет. – Алматы: ССРО мәдениет қоры Қаз. бөлімі Қазақстан өлкетанушылар қоғамы, 1991. – 256 б.

4 Алекторов А.Е. Народная литература киргизов // История Казахстана в русских источниках XVI-XX веков. IX том. Народные предания об исторических событиях и выдающихся людях казахской степи (XIX-XX в.) –Алматы: Дайк-Пресс, 2007. – 493 с.; Алекторов А.Е. История Оренбургской губернии. – Оренбург, 1883. – 128 с., Он же. Тургайская область. Естественные производительные силы, хозяйственная деятельность ее и народное образование (стат. Очерки). – Оренбург, 1891. – 91 с.; Крафт И.И. Сборник узаконений о киргизах степных областей. – Оренбург, 1898. – 531 с.; Витевский В.Н. И.И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем составе до 1758 г.: Историческая монография. – Казань: типо-литография В.М. Ключникова, 1889-1890. – т. 1-3. – 701 с.; Добросмыслов А.И. Тургайская область. Исторический очерк. – Оренбург, 1900. – 524 с.; Он же. Материалы по истории России. – Оренбург, 1900. т. 1. – 303 с.; т. 2. – 80 с.; Он же. Суд у киргизов Тургайской области. XVIII-XIX веках. – Казань, 1904. – 105 с.; Словохотов П.С. Народный суд обычного права киргиз Малой Орды // Труды ОУАК. Выпуск 15. – Оренбург: Тургайская областная типо-литография, 1905. – 156 с.; Столпянский П.Н. Очерки по Оренбургской старине. – Оренбург, 1902; Он же. Оренбургский край. – Оренбург, 1903; Он же. Город Оренбург: Материалы к истории и типографии города. – Оренбург, 1908. – 399 с.; Он же. Систематизация описи дел архива ОУАК Указатель делам касающихся народного просвещения и промышленности Оренбургского края. Составитель П.Н. Столпянский. – Оренбург: – Уфа: Паровая типо-литография Товарищества Каримов, Хусаинов и К◦, 1909. – 515 с.

5 Бартольд В.В. Туземец о русском завоевании // Собр. соч.: в 9 т. – М.: Наука, 1964. – т. 2. – ч. 2. – С. 324-358.

6 Кастанье И.А. Древности Киргизской степи и Оренбургского края. –Алматы: Дайк-Пресс, 2007. – 511 с.

7 Есмағамбетов К.Л. Әлем таныған тұлға. – Алматы: Дайк-Пресс, 2009. – 504 б.

8 Иванов Н.Г. О задачах деятельности и общественном значении ученых архивных комиссий // Труды Оренбургской ученой архивной комиссии. Вып. ІІ, 1897. – 65 с.; Шукшинцев И.С. Десятилетие Оренбургской ученой архивной комиссии (9 декабря 1887-1897 г.) // Оренбургский листок. – 1898. – № 1, 2, 3, 4, 6; Гра А.П. Очерк деятельности архивной комиссии за 1888-1913 гг. // Труды ОУАК. Вып. ХХХ. – 1914. – 227 с.

9 Лаппо-Данилевский А.С. Доклад о деятельности некоторых губернских ученых архивных комиссий по их отчетам за 1903-1907 гг. // Известия императорской Академии наук. – СПб., 1908; Самоквасов Д.Я. Архивное дело в России. Книга 1. – М., 1902. – 131 с.; Книга 2. – М., 1902. – 182 с.

10 Шукшинцев И.С. Десятилетие Оренбургской ученой архивной комиссии (9 декабря 1887-1897). – Оренбург: Типо-литография Ив. Ев. Евфимовского-Мировицкого, 1897. – 8 с.

11 Самоквасов Д.Я. Архивное дело в России. – М., 1902. – Т.1. – 131 с.

12 Самощенко В.Н. Д.Я. Самоквасов как историк – архивист // Историография и источниковедение архивного дела в СССР. – Москва, 1984. – 179 с.

13 Мазин К.А. Монография Д.Я. Самоквасова «Архивное дело в России» как исторический источник // Архивы СССР. История и современность. – М., 1989. – 163 с.

14 Маяковский И.Л. Исторический очерк архивного дела в России. – Пг., 1920. – 166 с.

15 Назин И.С. Из истории архивного дела в дореволюционной России // Архивное дело. – 1936. – № 39. – С. 26-37

16 Бекмаханов Е.Б. Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында (Оқу құралы). – Алматы: Санат, 1994. – 416 б.; Вяткин М.П. Батыр Срым. – Москва-Ленинград: Издательство Академии наук СССР, 1947. – 390 с.; Аполлова Н.Г. Присоеденение Казахстана к России в 30-х годах ХVІІІ веке. – Алма-Ата, 1948. – 254 с.; Он же. Экономические и политические связи Казахстана с Россией в ХVІІІ – начале ХІХ в. – Москва, 1960. – 456 с.; Зиманов С.З. Общественный строй казахов первой половины ХІХ века. – Алма-Ата: Издательство Академии наук Казахской ССР, 1958. – 294 с.; Он же. Политический строй Казахстана конца ХVІІІ и первой половины ХІХ веков. – Алма-Ата: Издательство Академии наук Казахской ССР, 1960. – 294 с.

17 Бржостовская Н.В. Деятельность губернских ученых архивных комиссии в области архивного дела. 1884-1917 гг. Дисс. ... канд. истор. наук.: 07.00.02. – М., 1951. – 187 с.

18 Пирогова Е.П. Деятельность Оренбургской ученой архивной комиссии// Историография общественной мысли дореволюционного Урала.– Свердловск, 1988. – С. 69-76; Зобов Ю.С. Оренбургская ученая архивная комиссия // Восьмые Бирюковские чтения. – Челябинск, 1988. – С.142-144; Он же. Роль Оренбургской ученой архивной комиссии в становлении исторического краеведения на южном Урале // Второя Всесоюзная конференция по историческому краеведению. – Пенза, 1989. – С.80-81.

19 Макарихин В.П. Губернские ученые архивные комиссии и их роль в развитии общественно-исторической мысли России конца ХІХ – начала ХХ вв.: Дис. ... докт. истор. наук.: 07.00.09. – Нижний Новгород, 1991. – 298 с.; Он же. Губернские ученые архивные комиссии и их роль в общественно-исторической мысли России // Истории СССР. – 1989. – №1. – С.160-170; Он же. Губернские ученые архивные комиссии России. Монография. – Горький, 1991. – 186 с.

20 Валиханов Е.Ж. Деятельность Русского географического общества по изучению экономического и общественного положения казахского народа на рубеже ХІХ-ХХ вв. – Алма -Ата, 1990. – 212 с.; Хабижанова Г.Б., Валиханов Е.Ж., Кривков А.Л. Русская демократическая интеллигенция в Казахстане (Вторая половина XIX – начало XX в.). – М.: Русская книга, 2003. – 288 с.

21 Мәшімбаев С.М. Патшалық Ресейдің Қазақстандағы мемлекеттік басқару мекемелерінің тарихы. – Алматы: Қазақ университеті, 2000. – 324 б.;

22 Абилев К.А., Аханов Ж.А. Из истории деятельности научных учреждении по изучению Казахстана XIX – начала XX в. – Алма-Ата: Ғылым, 1990. – 67 с.

23 Исмаилов А.И. Страницы истории русских исследователей в Казахстане (XIX – начало XX вв.). – Алматы, 2004. – 198 с.

24 Сыздыкова Е.С. Российские военные и Казахстан: (Вопросы социально– политической и экономической истории Казахстана XVII – XIX вв. в трудах офицеров Генерального штаба России). – Москва, 2005. – 246 с.

25 Толстов В.А. Рязанская губернская ученая архивная комиссия: история создания, труды и коллекции.: Автореф. ... канд. истор. наук.: 07.00.02.– Саратов, 2003. – 23 с.; Захарова Т.А. Саратовская губернская ученая архивная комиссия в 1886-1920 годах.: Дис. ... канд. истор. наук.: 07.00.02. – Пенза, 2003.– 199 с.

26 Хасанов Э.Р. Историческое краеведение на южном Урале (вторая половина ХІХ – начало ХХ вв).: Автореф. ... канд. истор. наук.: 07.00.02. - Оренбург, 2002. – 22 с.; Сафонов Д.А. Периодика Оренбургского края. Вып. 1. Первые сто лет. – Оренбург: Оренбургская губерния, 2004. – 504 с.; Евгеньев А.А. Оренбургская археология с XVIII в. до конца 70-х гг. ХХ в.: Автореф. ... канд. истор. наук.: 07.00.06. – Казань, 2008. – 20 с.; Минеева И.М. История археологических иследований в музеях Южного Урала.: Дис. ... канд. истор. наук.: 07.00.06. – Уфа, 2001. – 206 с.

27 Удербаева С.К. «Труды» Оренбургской ученой архивной комиссий как источник по истории Казахстана (период деятельности 1887-1917 гг.).: Дис. ... канд. истор. наук.: 07.00.09. – Алматы, 2010. – 164 с.

28 Ресей Федерациясы Орынбор Облыстық Мемлекеттік Мұрағаты (РФ ОрОММ). 96-қ., 1-т., 94-іс.

29 Ерофеева И.В. Служебные и исследовательские материалы российского дипломата А.И. Тевкелева по истории и этнографии казахской степи (1731-1759 гг.) // История Казахстана в русских источниках XVI-XX веков. ІІІ том. Журналы и служебные записки дипломата А.И. Тевкелева по истории и этнографии Казахстана (1731-1759 гг.). – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 481 с.

30 РФ ОрОММ. 1-қ., 1-т., 1-3 істер.

31 РФ ОрОММ. 2-қ., 1-т., 1-4 істер.

32 РФ ОрОММ. 3-қ., 1-т., 15-іс.

33 Андреев И.Г. Описание Средней Орды киргиз-кайсаков. – Алматы,1998.– 280 с.

34 РФ ОрОММ. 6-қ., 10-т., 278-іс.

35 Неизвестный Владимир Иванович Даль. – Оренбург: Оренбургское книжное издательство, 2002. – 480 с.

36 Ресей Федерациясы Мемлекеттік Мұрағаты (РФ ММ). 99-қ., 1-т., 36-іс.

37 РФ ОрОММ. 96-қ., 2-т, 47-іс.

38 РФ ОрОММ. 96-қ., 1-т, 6-іс.

39 РФ ОрОММ. 96-қ., 1-т., 18-іс.

40 РФ ОрОММ. 96-қ., 1-т., 95-іс.

41 РФ ОрОММ. 96-қ., 1-т., 124-іс.

42 Ресей Федерациясы Астрахан Облыстық Мемлекеттік Мұрағаты (РФ АОММ). 857-қ., 1-т., 11-іс.

43 РФ ОрОММ. 96-қ., 1-т., 80-іс.

44 РФ ОрОММ. 96-қ., 2-т., 58-іс.

45 Отчет за 1902 год. Отчет состояния Оренбургской ученой архивной комиссий в 1903 г. // ОУАК. Выпуск 14. – Оренбург: типо-литография И.И. Евфимовского-Мировицского, 1905. – 220 с.

46 Отчеты и протоколы за 1907 год // ОУАК. – Оренбург: типо-литография Б.А. Бреслина, 1909. – 81 с.

47 ОУАК. Отчет и протоколы заседаний за 1908 г. – Оренбург: скоропечатная, 1909. – 74 с.

48 РФ ОрОММ. 96-қ., 1-т., 104-іс.

49 РФ ОрОММ. 96-қ., 1-т., 98-іс.

50 РФ ОрОММ. 94-қ., 1-т., 107-іс.

51 РФ ОрОММ. 96-қ., 1-т., 29-іс.

52 Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік Мұрағаты (ҚРОММ). 25-қ., 5-т., 31-іс.

53 РФ ОрОММ. 168-қ., 1-т., 31-іс.

54 РФ ОрОММ. 168-қ., 1-т., 55-іс.

55 ҚРОММ. 25-қ., 2-т., 78-іс.

56 РФ ОрОММ. 96-қ., 1-т., 96-іс.

57 РФ ОрОММ. 21-қ., 9-т., 4-іс.

58 Қазақстан Республикасы Президенттік Мұрағаты (ҚРПМ). 813-қ., 1-т., 27-іс.

59 РФ ОрОММ. 17-қ., 4-т., 397-іс.

60 Байтұрсынұлы А. Көп томдық шығармалар жинағы. 3-т. Тіл-құралы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері). – Алматы: Алаш, 2005. – 352 б.

30 бб.

3 Арынғазы Әбілғазыұлының дипломатиясы // ХVІІІ-ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның шектес елдермен қарым-қатынасы: проблеманың қазіргі күйі мен болашағы. Халықаралық ғылыми практикалық конференцияның материалдары. – Ақтөбе, 2004. – 10-11 желтоқсан. – 115-

117 бб.

4 Қазақ-орыс қатынасы және Арынғазы Әбілғазыұлы бейнесі // «Қазақстан– Ресей ынтымақтастығы келелі мәселелерімен болашағы» тақырыбындағы өткен халықаралық ғылыми конференцияның материалдары. – Атырау, 2004. – 87-91 бб.

5 Орынбор Ғылыми Мұрағаттық Комиссиясының құрылу тарихынан // Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті ҚазҰУ Хабаршысы «Шығыстану сериясы». – Алматы, 2007. – № 4 (41). – 11-14 бб.

6 Қазақ тарихы және А.И. Добросмыслов // Қазақ Ұлттық Университетінің хабаршысы. Халықаралық қатынастар және халықаралық құқық сериясы. – Алматы, 2007. – № 5-6 (31-32). – 88-90 бб.

7 Қазақтың дәстүрлі құқығы ХVІІІ-ХХ ғғ. орыс зерттеулерінде // «Тұлғаның қоғамның мемлекеттік қауіпсіздігінің конституциялық негіздерін қамтамасыз етудің өзекті мәселелері» атты аймақтық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Атырау, 2007. – 9-10 қараша. – 37-41 бб.

8 Орынбор Ғылыми Мұрағаттық Комиссиясындағы И.А. Кастаньенің қызметі // М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан Мемлекеттік Университетінің Хабаршысы. Ғылыми журнал. – 2007. – № 3 (27). – 25-31 бб.

9 Э.А. Эверсман – Каспий өңірін зерттеуші // М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан Мемлекеттік Университетінің Хабаршысы. Ғылыми журнал. – 2007.– № 3 (27). – 117-122 бб.

10 Орынбор Ғылыми Мұрағаттық Комиссиясы және Торғай облысы газеттері // «Қазақ әдебиеті және қазіргі заман» атты халықаралық ғылыми теориялық конференциялар материалдар жинағы. – Атырау, 2007. – 28-29 қараша. – 102-105 бб.

11 «Қазақ» газеті және қазақ тарихы // Академик З. Алдамжаров атындағы Қостанай әлеуметтік-техникалық университеті Ғылыми Хабаршысы. – 2007. – № 4. – 12-16 бб.

12 Орынбор Ғылыми Мұрағаты Комиссиясындағы тарихи өлкетануды ұйымдастыру // «Өлкетанудың өзекті мәселелері» атты республикалық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары жинағы. – Атырау, 2007. – 7-8 желтоқсан. – 65-71 бб.

13 «Қазақ» газеті бетіндегі қазақ тарихы мәселелері // Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің Хабаршысы. Тарих және саяси әлеуметтік ғылымдар сериясы. – 2007. – № 4 (15). – 52-54 бб.

14 Өлкетану және қазақ өлкесін зерттеген Ғылыми Комиссия // Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің Хабаршысы. Тарих және саяси-әлеуметтік ғылымдар сериясы. – 2007. – № 4 (15). – 48-51 бб.

15 Қазақ елін зерттеген шығыстанушы // Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті Хабаршысы. Гуманитарлық ғылымдар сериясы. – 2007. – № 1 (9). – 42-45 бб.

16 Ахмет Байтұрсынов және Орынбор қаласы // Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті ҚазҰУ Хабаршысы «Тарих сериясы». – 2008. – № 1 (48). – 240-244 бб.

17 Ғ.Б. Балғымбаев және Орынбор Ғылыми Мұрағаттық Комиссиясы // Отан тарихы. – 2008. – № 2. – 88-98 бб.

18 Орынбор Ғылыми Мұрағаттық Комиссиясы және Арынғазы хан ұрпақтары // Қазақ тарихы. – 2008. – № 2. – 47-50 бб.

19 Из истории изучения археологических памятников в Казахстане (По материалам Оренбургской Ученой Архивной Комиссии) // Вестник Прикаспия: Археология, история, этнология. Ассоциация университетов Прикаспийских государств. Калмыцкий государственный университет. – Элиста, 2008. – № 1. – С.52-55

20 Русское географическое общество и Казахстан // Вестник Прикаспия: археолгия, история, этнология. Ассоциация университетов Прикаспийских государств. Калмыцкий государственный университет. – Элиста, 2008. – № 1. – С.132-137

21 З.А. Алдамжардың ғылыми мұралары // «Отан тарихының келелі мәселелері» атты республикалық ғылыми теориялық конференцияның материалдар жинағы. – Атырау, 2008. – 28-29 ақпан. – 219-222 бб.

22 Тарихи деректерді мұрағатқа жинақтаған Ғылыми Комиссия // Қазақстан мұрағаттары. – 2008. – № 1 (5). – 87-93 бб.

23 XVIII-XIX ғғ. қазақ елі және Ресейдің зерттеу қоғамдары // Еуразия гуманитарлық институтының Хабаршысы. Ғылыми журнал. – Астана. 2008. – № 1. – 5-10 бб.

24 Комиссия «Еңбектеріндегі» қазақтар тарихы // Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің Хабаршысы. – Атырау, 2008. – № 10. – 41-48 бб.

25 Қазақ тарихынан сыр шерткен мұражай // Мәдени мұра. – 2009. – № 5 (26). – 90-97 бб.

26 Культурно-исторические основы дружбы и сотрудничества Казахстана и России // Образ страны и межкультурная коммуникация: Сб.науч.тр. – Саратов: ИЦ «Наука», 2009. – С.124-129.

27 Традиции толерантности и веротерпимости в казахской культуре // Диалог культур: Евразийский опыт и региональная специфика: материалы международного научно-практического семинара. – Оренбург: ИПК ГОУ. ОГУ, 2009. – С.77-81

28 Шерғазы Қайыпұлын білеміз бе? // Қазақ тарихы. – 2010. – № 2. – 11-

13 бб. Авторлық бірлікте.

29 Шерғазы Қайыпұлын білеміз бе? // Қазақ тарихы. – 2010. – № 4. – 10-

13 бб. Авторлық бірлікте.

30 Бақытжан Қаратаевтың ғылыми мұралары. М. Өтемісов атындағы БҚМУ Хабаршысы. Ғылыми журнал. – Орал, 2010. – № 1 (37). – 133-137 бб.

31 XIX ғ. аяғы мен XX ғ. басындағы өлке баспасөзінің жайы //

Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің Хабаршысы. – Атырау, 2010. – № 1 (16). – 32-34 бб.

32 Некоторые аспекты голода 1920-х годов в приграничной зоне Южного Урала и Казахстана // М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті Хабаршысы. Ғылыми журнал. – Орал, 2010. – № 3(39). – 94-

104 бб. Авторлық бірлікте.

33 Қазақ тарихы және Мұрағаттық Комиссия // М. Өтемісов атындағы БҚМУ Хабаршысы. Ғылыми журнал. – Орал, 2010. - № 2 (38). – 138-149 бб.

34 Мұрағаттық Комиссия кітапханасы және қазақ тарихы //

Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің Хабаршысы. – Атырау, 2010. – № 3 (39). – 30 – 35 бб.

35 Архивные материалы Оренбургской области как важный источник в изучении истории казахов // Образ страны и межкультурная коммуникация: Сб.науч.тр. – Саратов: ИЦ «Наука», 2010. – С.132-137.

36 История создания и научная деятельность Оренбургской Ученой архивной комиссии (1887-1918гг.) // Образ страны и межкультурная коммуникация: Сб.науч.тр. – Саратов: ИЦ «Наука», 2010. – С.153-159.)

37 Қазақ тарихын зерттеген Мұрағаттық Комиссия мүшелері // ІІІ Махамбет оқулары атты республикалық ғылыми -тәжірибелік конференцияның материалдары. – Орал: М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің баспа орталығы, 2010. – 42-49 бб.

За 30 лет деятельности Оренбургская ученая архивная комиссия оставила после себя 35 трудов, сборников, монографий, статей по истории, археологии, фольклору, литературе и искусству казахов, охватывающих XVIII – первую четверть XХ века. Вместе с тем архивные документы по Казахстану, собранные по всей России членами комиссии, бесспорно, вносят весомый вклад в изучение истории нашей страны.

Тем не менее, наследие Оренбургской ученой архивной комиссии по сей день не подвергалось комплексному исследованию не только в Казахстане, но и в России. Отдельные статьи и исследования отдельных сторон деятельности комиссии не в полной мере отражают историю и деятельность данного учреждения. Поэтому данное исследование посвящено изучению деятельности Оренбургской ученой архивной комиссии, рассмотрению трудов, собранных в историческом архиве Оренбурга, данных по богатой истории Казахской степи, выяснению вклада личностей, принимавших активное участие в ее работе, исследованию публикаций, использовавших этот архив. Рассмотрение темы диссертации именно с этих позиций придает актуальность данной работе.

Цели и задачи исследования. Целью исследования является комплексное изучение, критическое переосмысление, всестороннее исследование и анализ научного наследия ученых Оренбургской ученой архивной комиссии, созданной в 1887 году и просуществовавшей до 1918 года, оставившей большое количество архивных материалов, имеющих прямое отношение к истории казахского народа.

Для решения поставленной цели определены следующие задачи:

- С новых позиций проанализировать документы и работы, собранные в историческом архиве ОУАК, созданной по инициативе правительства России с целью всестороннего изучения материалов по истории казахского народа научными экспедициями, группами ученых и военных, научными организациями и др.

- Проанализировать фундаментальные труды и определить основные направления развития архивного дела в Оренбурге под влиянием деятельности Оренбургской ученой архивной комиссии.

- Заново проанализировать список ученых, чиновников и военных, бывших членами Оренбургской ученой архивной комиссии, по возможности сравнив направления их исследований и с критической точки зрения оценить их вклад.

- С современных позиций проанализировать различные трудности в сборе архивных дел, обстоятельства тенденциозного отбора материалов, собранных в колониальной канцелярии и причины уничтожения многих ценных документов в угоду политическим интересам царской России.

- Ввести в научный оборот труды представителей национальной интеллигенции, привлеченных в научные учреждения, выявить их общественно-политические взгляды, а также пропагандировать их наследие во благо будущего поколения.

- Обращая особое внимание на сотрудничество с другими научными учреждениями в 30-летний период работы Оренбургской ученой архивной комиссии, определить общее и особенное в истории, этнографии, археологии и в других научных направлениях в проведенных комиссией исследованиях по народам Казахстана и Средней Азии.

- В исследовании особо показать роль работавших в комиссии отдельных ученых таких, как И.А. Кастанье и др., чьи научные труды о Казахстане, опубликованные в дальнем зарубежье, способствовали освещению вклада казахского народа в мировую историю.

Хронологические рамки исследования совпадают со временем существования Оренбургской ученой архивной комиссии, созданной в 1887 году и просуществовавшей до 1918 года. Во временном промежутке в 30 лет Оренбургская ученая архивная комиссия заложила основы исторического архива, библиотеки, организовала музей, успела провести масштабные научные исследования.

Методологической основой исследования являются проблемно-хронологический, сравнительный и аналитические методы исторического познания. Работа базируется на принципах объективности, историзма, научности, системности и критической оценки.

Основные положения, выносимые на защиту:

- В результате деятельности ОУАК значительный материал по истории казахского народа, начиная с XVIII века по 1918 год, был собран в архив. Хотя данная деятельность и была ориентирована на претворение Российской колониальной политики, тем не менее, оставила значительный материал о колонизуемом Казахстане, внесла определенный вклад в развитие науки.

- Документы, систематизированные в ОУАК, свидетельствуют о том, что со второй половины XVIII века наметилась активная деятельность на познание Казахстана, а результаты русских научных изысканий указывают на коренные преобразования казахского общества.

- С целью систематизации документов, накопленных в XVIII-ХIХ века в канцелярии Оренбургского генерал-губернатора была создана Оренбургская ученая архивная комиссия. При этом оригиналы многих документов, относящихся к истории Казахстана, были увезены в Москву и Санкт-Петербург.

- В работу архивной комиссии было привлечено мусульманское население Оренбуржья. Установлено, что они не допускались на основные работы. Но, несмотря на это такие деятели, как Г.Б. Балгымбаев, А.Б. Байтурсынов, будучи членами комиссии, проводили собственные исследования.

- Установлено что, И.А. Кастанье организовывал поиски богатейшего археологического наследия, проводил раскопки, опубликовывал результаты в различных изданиях, а Г.Б. Балгымбаев и А.Б. Байтурсынов доводили результаты работы комиссии до казахской общественности.

- «Труды» архивной комиссии рассылались во все научные учреждения, государственные органы, статистические комитеты, столичные высшие учебные заведения Российской империи, что позволило получить мировую известность результатам научных изысканий о казахской степи. Библиотека комиссии обменивалась материалами и с газетой «Казах».

- Комиссия содействовала организации в регионе архива, библиотеки, музея. И сегодня эти учреждения хранят многое из казахского наследия.

- Хотя главной целью архивной комиссии была систематизация архивных документов, но она проходила в созвучии с колониальной политикой. Так, в ходе работы выяснились факты уничтожения многих ценных документов.

Практическая и теоретическая значимость работы. Результаты и выводы исследования могут быть использованы в казахстанской историографии, при написании монографий и спецкурсов по данной проблеме. Вместе с тем, история деятельности комиссии, а также собранный ею богатый архивный материал, могут использоваться при разработке различных аспектов истории казахов XVIII-XX веков. Результаты исследования имеют значимость при целостном изучении общего и особенного в истории, этнографии и археологии также и других народов Центральной Азии.

Апробация работы. Основное содержание диссертации нашло отражение в одной монографии и 36 статьях в научных журналах Казахстана и России, среди которых 21 опубликованы в журналах, рекомендованных Комитетом по контролю в сфере образования и науки РК, а 6 статей в научных изданиях России. Материалы апробированы в международных и республиканских научно-практических конференциях в городах Алматы, Костанай, Атырау, Уральск и городов России Элиста, Самара, Оренбург.

Структура диссертации. Диссертация состоит из введения, пяти глав, заключения, списка использованной литературы и приложения.


SUMMARY
Akhmetova Ulzhan Tolegenkyzy
The formation and the activity of the Orenburg scientific archival commission

(1887-1918)
Specialty: 07.00.02 – Native history (The History of the Republic of Kazakhstan)
The thesis is submitted to confer the academic degree the Doctor of History
The Object of the Research. The activity of the Orenburg scientific archival commission which engaged in the systematization of archiving and at the same time carried out scientific researches in 1887-1918, and also the activity of particular individuals who were members of this commission.

The Subject of the Research. The detailed historical analysis of the activity of the Orenburg scientific archival commission which is capable to show the history of development of Kazakhs in XVIII – the first half of XХ century.

The Actuality of the Problem. Having been founded on the initiative of tsar government in 1887 and existed till 1918 the Orenburg scientific archival commission left important heritage in the history and arouse scientific interest, as it is strictly related to Kazakhs’ history. This is proved also by the activities carried out on the state program “The Cultural heritage”.

For 30 years of its activity the Orenburg scientific archival commission published 35 works, collected articles, monographies, articles on history, archeology, folklore, literature and art of the Kazakhs covering XVIII – the first quarter of XХ century. Also archival documents about Kazakhstan collected from throughout Russia by commission members, undoubtedly, make a contribution to studying of the history of our country.

Nevertheless, the heritage of the Orenburg scientific archival commission isn’t still fully researched not only in Kazakhstan but in Russia too. Some articles and research works on different spheres of commission activity can’t fully reflect the history and the activity of this organization. Therefore this research work is devoted to learning the activity of the Orenburg scientific archival commission, considering the works collected in the historical archive of Orenburg, the data about the history of Kazakhstan, finding out the contributions of individuals who took an active part in its work, researching the publications which used this archive. The consideration of the dissertation theme from these positions attaches actuality to this work.

The purposes and the tasks of the Research. The main task of the Research work is complex researching, critical rethinking, overall learning and analyzing the scientific heritage of the scientists of the Orenburg scientific archival commission which was founded in 1887 and existed till 1918 and left a considerable quantity of the archival materials concerning to the history of Kazakh nation.

According to the objectives it is supposed to solve the following tasks:

- To analyze the documents and works collected in the historical archive of the Orenburg scientific archival commission founded on the initiative of Russia with the purpose of overall learning of the materials on the history of Kazakh nation by scientific expeditions, groups of scientists and militaries, scientific organizations and etc from new positions.

- To analyze fundamental works and to determine main directions of development of archiving in Orenburg under the influence of the activity of the Orenburg scientific archival commission.

- To reanalyze the list of scientists, officials and militaries who were the members of the Orenburg scientific archival commission, comparing the directions of their research work and estimating their contribution from the critical point of view as far as possible.

- To analyse from modern positions various difficulties in collecting archival materials, circumstances of tendentious choosing the materials collected in colonial office and the reasons of destruction of many important documents to please imperial Russia’s political interests.

- To enter into a scientific turn works of the representatives of the national intelligency involved in the scientific institutions, to reveal their political sights, and also to propagandize their heritage for the good of future generation.

- Paying special attention to the cooperation with other scientific institutions during 30 years’ activity of the Orenburg scientific archival commission to determine the general and especial points in history, ethnographies, archaeology and in other scientific directions of the researches carried out among the people of Kazakhstan and Central Asia by the commission.

- In the research work to show especially a role of separate scientists worked in the commission such as I.A.Kastane, etc., whose proceedings about Kazakhstan, published abroad, lit on the contribution of Kazakh people to the world history.

Chronological frames of the Research work concur with the existence of the Orenburg scientific archival commission which was founded in 1887 and had existed till 1918. During 30 years the Orenburg scientific archival commission had laid the foundation of the historical archive, the library, had established a museum, and had carried out wide-ranging scientific researches.

Methodological basics of the research are problem-chronological, comparative and analytical methods of historical knowledge. The work is based on the principles of objectivity, critical estimation and historical, scientific and systematic principles.

The basic postulates of the Thesis:

- As a result of the Orenburg scientific archival commission activity important materials on the history of Kazakh nation since XVIII century till 1918 were collected into the common archive. Although this activity was oriented to the realization of Russian colonial politics, it retained important materials about colonized Kazakhstan, made a contribution to the development of science.

- The documents systematized in the Orenburg scientific archival commission prove that from the second half of XVIII century the vigorous activity for learning Kazakhstan was outlined, and the results of Russian scientific researches show the radical restructuring of the Kazakh society.

- The Orenburg scientific archival commission was founded for the purpose of systematizing the documents which had been saved up in XVIII-ХIХ centuries in the office of the Orenburg governor general. Thus originals of many documents concerning to the history of Kazakhstan had been taken away to Moscow and St.-Petersburg.

- In the work of the archival commission the Muslim population of Orenburzhye had been involved. It is established that they weren't admitted to the basic work. But, in spite of it such figures as G.B.Balgymbaev, A.B.Bajtursynov being commission members carried out their own researches.

- It is established that I.A.Kastane organized searches of the richest archaeological heritage, did excavations, published the results in various editions, and G.B.Balgymbaev and A.B.Bajtursynov showed the results of the commission’s work to the Kazakh public.

- "The Works" of the archival commission were circulated in all scientific institutions, state structures, statistical committees, capital higher educational institutions of the Russian empire which allowed to the results of scientific researches about the Kazakh steppe to get world-famous reputation. Also the commission library exchanged materials with the newspaper "Kazakh".

- The commission helped to organize an archive, a library and a museum in the region. And today these establishments keep much of the Kazakh heritage.

- Though systematizing of archival documents was an overall objective of the archival commission, but it fulfilled in accord with a colonial policy. So, during the work the facts of destruction of many important documents were found out.

The practical and theoretical importance of the Research. The results and the conclusions of the research can be used in the Kazakhstan historiography when writing of monographies and special courses on the given problem. At the same time, the history of the commission activity, also the rich archival material collected by the comission can be used in working out of various aspects of Kazakhs’ history in the XVIII-XX centuries. The results of the research have the importance during complete studying the general and especial points in the history, ethnography and archaeology as well other people of the Central Asia.

The approbation of the Research. The basic maintenance of the dissertation has found reflection in one monography and 36 articles published in scientific magazines of Kazakhstan and Russia among which 21 were published in the magazines recommended by Committee on control in the sphere of education and science of the Republic of Kazakhstan and 6 articles were published in scientific editions of Russia. The materials have been approved in the international and republican scientifically-practical conferences in the cities of Almaty, Kostanaj, Atyrau, Uralsk and the cities of Russia Elista, Samara, Orenburg.

The Dissertation structure. The dissertation consists of the introduction, five chapters, the conclusion, the list of literature and the appendix.

Подписано в печать «27» сентября 2010 года

Формат 60х84 1/16. Бумага офсетная.

Заказ № 101. Тираж 100 экз.

Западно-Казахстанского государственного университета