Ыдырыс МҰСТАМБАЙҰЛЫ БІЗДІҢ ТАЛАСТАРЫМЫЗ

Ыдырыс МҰСТАМБАЙҰЛЫ

БІЗДІҢ ТАЛАСТАРЫМЫЗ

Ақындардың мінездері және Сәбиттің мінездері

Ақын жырлайды, сұр тұрмысқа безер салады. Ақынның сөзінің сұлулығына, маңызына қарап, ақынның әлеуметшілдік саяси тілегіне қарап, ақынның өлеңдерінің көпшілік бұқараның мұңына үйлесуіне қарай, жұрт ақынға баға беруші еді. Бұл айтқандардай ақынның сөздерінің бағасы болса, ақынның қанша дұшпандары болсын (бас дұшпандары болсын, жоқ дұшпандары болсын, бәрібір), оған бөгет болып жолында тұра алмайды, ақын өрлеп жүре береді. Жұрт оны танымай қоймайды.

(Қорқамын: Сәбит "құр "жұрт" депсің, ол қай "жұрт", қайдағы "жұрт"?" деп тағы байлана түсе ме деп. Сондықтан ескертемін: "жұрт" деген сөз бұл арада аудитория, общественностъ деген сөздердің ұғымына жақын. Әрбір сөз басы сайын ескерткіш жазатын болдық-ау?!)

Егер де ақынымыз дүмбілез болса, біраз заман аты аталып жүрсе де, бара-бара жоқ болады, атағы өшеді.

Бұл айтылған екі пікірге мысал келтіру артық шығар.

Ақын өзінің кім екенін, тілегі, мұңы не екенін өзінің сөзінде айтты да қойды. Ақынның жырына қарап оған бағаны жұрт береді. Ақынға өзін-өзі ақтап жату, өзін-өзі мақтап жату — керегі жоқ нәрсе және лайықсыз. Біреу оған өтірік пәле жауып жатпаса, не аса қисынсыз кінә тағып жатпаса, "мен былай дедім, менің асылымды ұқпадындар" деп ақынға таласып отыру қисынсыз.

Гоголь, Тургенев, Достоевский, Салтыковтар да өздерінің көздері тірі отырған күндері әркім әр түрлі деп жатқанда, үндемей, көбінесе, шыдап отырған. Олардың кейбір әңгімелері 4—5 жыл, біреулері 10 жылдай созылып жазылып жүрген. Соншама "сары майдай сақтап", "екі көзінің қарашығындай" күтіп, барлық тілегін, барлық пікірін кіргізіп қанша еңбекпен, қанша сабырмен жазып шығарған нәрселерін әркім әр түрлі баға беріп, "іреп-сойып" жатқанда, кейбіреулерден орынсыз сөгіс естіп жатқанда, бұлар шыдап отыра берген. Ақырында, "тесік маржан жерде қалмас" дегендей, бос сөз далада қалды, бұлардың әрқайсысы әдебиет жүзінде тиісті орнын алды.

Дүние жүзі әдебиетінің ескі мұраларының біреуі "Фаустты" жазған немістің атақты Гете деген ақыны өлгелі жүз жылдай болса да, "Гамлетті" жазушы Англияның атақты Шекспир дейтін ақыны өлгелі 300 жыл болса да, бұлар туралы әлі де талас-тартыс, дау біткен жоқ.

Бұл айтылған әдебиет мұралары 100—300 жылдар бері талай батыр сыншыларды көрген. Бұлар Белинскийді де, Плехановты да, Марксті де, Ленинді де, қала берсе, Троцкий мен Воронскийді де көрген. Бұлар шыққаннан бері тарих талай құбылған. “Гамлет” шыққан заман мен бүгінгі заманды салыстырсаңыз, ол уақыттағы адам баласының мәдениеті мен бұл күнгі мәдениетті, салт-сананы салыстырсаңыз, арасы қазекеңнің арбасы мен аптамабелдің арасындай, түйе мен айырпыланның арасындай еді. Сонда да бұлар ескі әдебиеттің ең көркем нәрселері. Дүние әдебиетінің ең бағалы мұралары болып есептеледі. Бұларды әркім-ақ "бақайшағына" шейін қалдырмай талқыға салған, талайлар іске жаратпай шығарған. Сәбит екеумізді былай қояйық, талай даналар бұлардың "жайын тауып" іске жаратпай шығарған. Мәселен, орыстың атақты ақыны Тургенев "Гамлет" — ешбір мағана таба алмай жынданған адамның сөзі, жай бір "құтыру", оны жазған жазушы Шекспир де — көкек"- деп кеткен. Тургенев өзінің заманына қарай көркем әдебиетті Сәбит екеумізден жақсы танитын шығар деп ойлаймын.

Егер де бұларды Сәбиттің сынына салсақ, қорқамын, бір тиынға жаратпас еді. Себебі бұлардың ішіндегі әңгімелер өңшең патшалар, корольдер, жын-сайтандар не аруақтар туралы болып шығады.

Сәбит не демейді? Бірақ сол жалғыз "Гамлет" туралы күллі жер жүзінде, неше жүз тілде шыққан сындарды жинап қалса, бір кішкене үй салуға болар еді. Соншама сындарды тапжылмай бір кісі үнемі оқып отырса, бірінші, ол адам жынданып кетер еді, екінші, оған 100 жыл жасау керек болар еді! Ал енді сонша пәлені көрген, сонша заманнан өткен, тарихтың түрлі құбылысын басынан өткізген "Гамлет" пен "Фауст" ескіріп, баяғының ертегісі болып қоймаға (архив) түсіп отыр ма? Патшалардың, жын-сайтандардың әңгімелері екен деп СССР-дің күллі мемлекет театрларына қойылмай отыр ма?

Жер жүзіндегі қаламға шебер талай қаламгерлер қырықпышақ болып қырылысып жүрген екі әңгіменің жазушылары өздерін-өздері ақтап ауыр сөз айтып па?

Жоқ! Керек десе, "Гамлетті" жазушы анық кім екені даулы, оны жазушы Шекспир емес деп таласушылар да көп. Бұлар — ескі ақындардың мінездері.

Ал енді жаңа ақындарды алайық.

Горький туралы төңкерістен бұрынғы айтылған пікірлерді қоя тұрайық, дәл сәбет үкіметінің заманында Горький туралы қанша пікірлер болды. Луначарскийден бастап, марксшіл сыншыларымыздың әр қайсысы әр түрлі деп жүрген жоқ па? Горькийге Лениннің берген бағасына қарамай, кейбіреулер өзінше соғысып жүрген жоқ емес пе? Горький отыра қалып бәріне жауап жаза бастаса, шашы ағарар еді. Айтыстан басқа түк бітірмес еді, жазу далада қалар еді.

Жаңа әдебиеттің басқа ақындарынан Пильняк, Иванов, Маяковский, Сейфуллина және басқалар туралы не айтылмай, не жазылмай жүр? Бұлар қол шоқпарын қолына алып, бір-біріне тұра ұмтылып, "мен 1000 сөзімнің ішінде "еңбекші" деп 100 рет айттым, сен 5-ақ рет айтыпсың" деп неге жүгірісіп жүрген жоқ? Өздерін ақтап бір газеттің бетін толтыруға бұлардың да күйі бар.

Ал біздің ақындарға келсек, өздері - ақын, өздері - сыншы. Бірін-бірі мақтайды. Бірін-бірі боқтайды. Айтысқанда, сөздерін сипатты, дәлелді ету үшін "мерез" деген сөздерді қоса салады.

Бұл не деген сұмдық? Әлде қалмай жүрген жікшілдік кеселдері ме екен?

Жабайы кісілердің, әсіресе, оқып жүрген жастардың біздің айтысымыздан миы қататын болды.

Баяғыда дәл осындай таластардан, не әлде ескі молдалардың бақистерін тыңдап, миы қата болған бір бишара қазақ айтқан білем: "біреу "қазақ жақсы" деді, біреу "орыс жақсы" деді, ақыры "шортти бери" (черт, ты бери) деп шоқындым да кеттім"- деп.

Сәбиттің мінездері тым қызық:

1) бірінші, барлық жаңа әдебиеттің негізін жалғыз өзі қорғап отырған секілді болады. Өзгелердің бәрі Сәбит басқан таңбамен жүру керек.

2) екінші, Сәбит тым текебір. Басқан дүниеде өзім білмеген тесік қалған жоқ деп лепіреді де отырады. Екі ауыз ақыл айтып, Сәбитке қатесін көрсеткен адам пәлеге қалады.

3) үшінші, Сәбит тым қылжаң, "қазан бұзар" тентек. Қылжаңдап келіп рұқсатсыз келіншектің бетін ашып қалады. "Бұл қалай?" деп біреу сұраса, "мен редектірмін" дейді. Айтқанға түсінбей жатып "байбалам" салады, біреумен айтысып отырып екінші адамды қоса қабат беталды түйрей салады.

II

Осы күнгі әдебиет айтыстарымыздағы талас мәселелер: 1) ақын кім, ақынды қалай бағалау керек, 2) ескі мұраларды қалай пайдалану керек, кімнен үлгі алу керек, 3) осы күнгі ақындарымызға үйрену керек пе, жоқ па, олардың қандай кемшіліктері бар, 4) жолбикелер кім, олармен арамыз қандай болу керек?

Осы айтылған мәселелерге былтырғы жылы шыққан "Қызыл Қазақстан" жорналында (1927-нші жылғы февраль-март айларында шыққан 2-нші саны) мен өз пікірімді айтып өттім, көбінесе, Сәбиттің қателерін көрсеткенмін. Бұларды қайта жыр қылып отыруды артық деп таптым. Өйткені Сәбиттің кейінгі шыққан мақаласында ("Жаңа әдебиет" жорналы, 1928-інші жылы март айында шыққан 3-4 сандары) дәлелді жауап таба алмадым.

Етікші мен ақынды теңестіргендей орасан қате пікірлерін түзеп, қатесін көрсеткен адамдардың бәрін бірдей өзіне жау көрмей, тиісті ақылды пайдаға асырудың орнына, біз көрген Сәбит "өңшең құрық көрмеген бас асауларды шыңғыртып құрық салып үйретемін" деп, қолына құрық алып, далақтап бос шауып жүр. Жылқышының да бәрі бірдей ақын болмағанмен (Сәбитше қарағанда, жылқышы да, аңшы да бірдей ғой!), оның да ішінде жылқышылары бар ғой. Өңшең асауларды үйрететін жылқышылардың үлкен әдісі, үлкен қайраты болады ғой. "Әлін білмеген әлек" деген секілді Сәбит жолдас құр бекер даңғойланып шапқылап жүрсе, асауларды үйретудің орнына, орға жығылып мерт болмай ма?

Жоғарғы айтылған мақаласында Сәбит жолдастың қайтарған бір дәнді жауабы жоқ, бос қызу сөздер, не болмаса, жала. Мәселен, мен Абайды, оның идеологиясын тап тартысынан тысқары таза идея деппін. Абайды жалпы қазақтың "бейшара қамқоры" деппін! Өңшең осындай "қотыр сөзді" Сәбит жолдас қайдан табады?! Мұндай сөзді Сәбит жолдас шатасып, не айтқаныңды андамай қалып жазып отырса жөн ғой, тек ермек үшін жаза бере ме деп қорқамын. "Жаза берсе, қағаз байғүс шыдай береді" деген сөзді амалсыздан кісі осындайда айтады екен ғой.

Әркімнің де тиісті бағасын білеміз. Егер де менде біреуді "қазақтың қамқоры" деп араша түсе қалар пиғыл болса, мен Абайдан басқаны көрер едім. Баға беруге қалғанда, кімге болсын, Сәбит болсын, басқа болсын, ешкімнен әлі ығысқанымыз жоқ.

Үйрену керек, ескі мұралармен пайдалану керек дегендердің бәрін Сәбит өзінше, теріс жориды. Ендеше Бақырғанды да, әптиекті де, Құранды да қайта бастыр дейді.

Мұндай сөздердің өткірлігі бар шығар, бірақ басқа қасиеті аз.

Сәбитше қарасақ, бұрынғының бәрі бұл күнде Құран секілді. Керексіз болған. Бұл қалыпта бара берсе, Сәбит жолдастың ақындық бетінің жоғары өрлеуіне сенім азаяды.

Сәбитке біздің айтатын ақылымыз: бірінші, Сәбит енді өзін-өзі мақтаудан кішкене тоқталсын. Сәбит өссе, ақындығын өлеңмен көрсетсін. Сәбит жаңа әдебиетке негіз салушы болса, оны байқап қалатын жұрт тағы өсіп қалды.

Екінші, Сәбитке әлі де көп үйрену керек: кемшілігі, білмейтін нәрселері тым көп. Қазақ әдебиетін тегіс ақтарған болса, онан еш қадірлі нәрсе таба алмаса, не болмаса, енді мұнан былай Сәбитке қазақ әдебиетінен аларлық дән табылмаса, орыс әдебиетін қарастырсын. Өнер, әдебиет, мәдениет, адам баласының күллі тарихының толып жатқан ескі мұралары бар, Сәбит соларды тексерсін. Құранмен қатар "Одиссея" мен "Иллиаданы" қарастырсын. Мекке мен Әзірет Сұлтанның зияратымен қатар орыстың Иван патшасы салдырып кеткен Кремльдің қасындағы шіркеуді салыстырсын. Болмаса, Мадонна деген ел шулап қоймайтын құдай қатын бар, Сәбит оны да біліп қойсын. Ленин мен Марксті былай қояйық. Плеханов, Мартов, Каутскийлермен қатар бізге Сократ, Аристотель, Мефистофельге шейін білу керек. Ворошилов, Буденный. Фрунзелермен қатар бізге Македонский, Цезарларды білу керек. Крупская мен Коллантаймен қатар Клеопатра, Орлеанская Деваны білу керек.

Үйрену деген, міне, қандай болады. Бәрін үйрену керек. Бәрін білу керек. Әрине, көрінгеннің, оқығанның бәріне құл болып мойынсұнып кетпеу керек. Кәмөнестің өз ойы өзінде болу керек.

Сәбит үйренбеймін демейді-ау.

Ауызша айтқанда, "үйренемін, үйреніп жүрмін" дейді. Бірақ сөзінің түрі көбінесе, "сендер маған жөн айтпай-ақ қойындар, өз білгенімнен артық маған дәнеме ақыл коса алмайсыңдар" деген көкірек болып кетеді.

Қай кәмөнестің неғұрлым білімі артық болса, сол ғұрлым үкіметке, партияға пайдалы, сол ғұрлым еңбекші елге пайдасын көп тигізе алады. Ақын неғұрлым білімді болса, солғұрлым ақындығы арта береді, сөздері сипатты, мағыналы болады.

Ертеңгі күні, еңбекші бұқара тегіс ағарып жеткен күні, Сәбитті тексергенде (жалғыз Сәбит емес, басқа жаңа жазушыларымызды да айтамын), Сәбит өлеңдерінің ішінде "еңбекші" деп неше рет айтыпты деп тексермейді. Алдымен сол Сәбиттің өлеңдері еңбекші бұқараның мұңымен, тілегімен байланысы қанша, өлеңдері еңбекші бұқаранын, жүрегін қанша қозғай алады, сөздерінің сұлулығы, маңызы қандай, Сәбит бағаны осылай алады. Сәбиттің, еңбекші бұқараның ақынының сөзінің асылдығы сондай болу керек: егер де сөзіңді еңбекші оқыса, қуанып, күліп, мәз болып не қайраттанып жігер бітіп, не сенімен бірге мұңдасып отыру керек. Егер де сөзіңді еңбекшінің жауы оқыса да, еріксіз елтіп отыратын болсын, не жанынан шошып тәубаға келіп, не иығына албасты мініп, қара тұман қайғы-уайым басып кететін болсын. Үлкен үгітші қырдағы қойшыға қырық күн жырласа да кәмунизм негізін түсіндіре алмай шаршап қайтатын жерде, Сәбит ақын екі ауыз сөзбен қойшыны ертіп, елтіп жіберу керек. Күйдіріп, жандырып жіберу керек. Міне, акынның белгісі қандай (бұл арада Риддер, Екібастұз, басқа жерлердегі қазақ жүмысшыларын айтпай отырғаным, олардың саяси саңылауы бар ғой, қойшыдан гөрі тезірек үғынады).

Әйтпесе, Сәбитпен қатар мен де ақын болып кетуім оңай. Әрине, бұл айтып отырғанымыз үлкен ақынның сипаты. Мұндай ақындар біз түгіл, бізден басқалардан да кем шығар. Мұндай ақындар бара-бара шығады.

Сәбит үйренбесе, талаптанбаса, құр айтыспен, құрықпен жүре берсе, ертеңгі күні өзінен басқаның асып кеткенін білмей қалады. Сонда Сәбитке біреу болмаса, біреу: "дұрыс, жігерлі, пікірлі, қатты ортақшыл азамат екен" дейді. Бірақ таласып, айтысып жүріп үйрене алмай қалыпты, ақындығы кем екен, не өсе алмай қалыпты дейді. Егер де сол өскен еңбекшінің, сол еңбекші бұқарасының марксшіл нағыз бір Плеханов секілді сыншыларының біреуі, осы күнгі Сәбит құрық салып қайтарып жүрген ақындардың ішінен, не жолбикелер деп жүрген ақындардың ішінен біздің нағыз үлкен ақын мынау деп Сәбиттен басқа біреуді тауып алса, тірі масқара емес пе? Мұны да Сәбит ойлауы керек.

Мұның бәрін Сәбитке нағыз достықпен айтып отырмын, жау көрсе, өзі білсін.

Бұл жалғыз Сәбитке айтылған сөздер емес. Бірқатар жаңа ақындарға да айтатын сөздеріміз осы.

Жас ақындарымыз қаптап көбейіп келеді, өсіп келеді. Кемшіліктері көп болса да, олардың міндеті зор, жүгі ауыр, соған қарап оларға баға беру керек.

Олар - жаңа әдебиетке негіз салушылар. Бірақ оған қарап кемшіліктерін айтпай отыруға болмайды.

Енді мұнан былай әдебиет мөселелерінде "тиіп қашты" қылып "бүйректен сирақ шығармай", айтысты ұрыс-талас, жанжалға аудармай, әрбір ақынды жеке алып қарап негізгі мәселелерге кіріссек жөн.

III

Бұл " Буын" деген бөлімде тарихқа берген осы жолғы түсініктері біздің білгенімізше дұрыс. Бірақ Сәбиттің былтырғы айтқаны мен биылғы айтқанының арасында жер мен көктей айырмасы бар.

Оқушыларды тек “біздің былтырғы мақалаларымызды қарап оқы" деп сілтеп жіберіп отырсам, бірінші, ол ынталы оқушыларға үлкен әуре болар, өйткені Сәбит екеуміз айтысады екен деп кім қолына әуре болып барлық газеттерді, жорналдарды жинап жүр дейсіз. Екінші, оларды ақтарып жатуға көп уақыт керек. Сондықтан өз мақаламнан, Сәбиттің мақаласынан толық бір-екі кесім келтірейін, дұрыстығын, терістігін оқушылар өздері сынасын.

Мінеки, Сәбитің былтырғы жазғаны.

"Тарихтың жүрісінің буынын айыру өте қиын, тарих тұтасып отырады" дейді Бухарин. Ұлтшыл әдебиеттің басын кесіп 17-ақ жыл деуге болмайды..."

"Қазақ ұлтшылдары өз бетімен өркендеп кетті дегенге мен қарсымын. Орысқа бағынғаннан бастап біздің өскен ортамыз (среда) жалпы Ресей үкіметі болды. Қәзір де солай, қазақтың өзі жеке орта емес..."

"Зелинский деген поляк ақынының "Қазақ" ("Киргиз") деген өлеңі бар..."

"Құлдықта шіріген қазақ, тағдырдың жауыз тырнағына іліккен қазақ" деп бастайды, ол өлең жазылғанына биыл 96 жыл, олай болса, орыс түгіл күн батыс Еуропа төңкерісінің салқыны қазаққа бұдан жүз жыл бұрын тигеніне Қошке қалай қарайды..." (Еңбекші қазақ, 5 январь, 1927 жыл, N3).

Осы айтылғанның бәрін оқушының сынына адал ниетпен толық әкеліп отырмыз. Осы айтылған сөздер бір мақаладағы әр жерде айтылған сөз болса, әр біреуінің мағынасы алдындағы пікірлермен байланысты (болмаса), бұлар(дың) бір-бірімен жалғасы аз болар еді. Жоқ, бұл келтірген сөздер Сәбиттің көркем әдебиет туралы бір газетте жазылған бір мақаласының "ұлтшылдар туралы" деген бөлімінде, бұл жоғарғы сөздер бірімен-бірі жалғасулы, араларында бір-екі-ақ жол қалды.

Ал енді осы айтылған сөздерден тұтас бір пікір туғызуға бола ма?

Тарихтағы уақиғалардың бәрі бірімен-бірі жалғасып отырады. Жөн. Біздің ортамыз жеке орта емес. Біздің тарихымыз жалпы Россия тарихымен байланулы, жөн болсын. Жалпы, Россия да жеке орта емес, оның да тағдыры басқалармен байланулы. Басқа жер жүзінде болып жатқан уақиғалардың салқыны мұнда да болады. Мәселен: Пырансы (Франция) төңкерісінің төте салқыны декабристер болып шықты, Парижская Коммунаның Октябрь төңкерісімен не 1905-інші жылғы қозғалыспен байланысы бар, ал Октябрь төңкерісінің салқыны күллі жер жүзіне тиді, Германияда, Австрияда төңкерістер болды, күншығыс елдерінде қозғалыс басталды. Осының бәрі жөн.

Бірақ осымен отырып қазақтың әдебиетінің тарихын мөлшерлеп айтуға болмай ма, жалпы қазақтың тарихын жазуға болмай ма, жеке алып Октябрь төңкерісінің тарихын жазуға болмай ма?

Сондықтан менің берген жауабым мынау еді:

"Ұлтшыл әдебиеттің басын кесіп 17 жыл деп айтуға келмейді" деген Сәбит жолдастың сөзіне түсіну қиын. "Біздің көркем әдебиеттің өмірі пәленше жылдық" деген сөзге таласуға болады. Қошке әптекте дәрі өлшегендей мысқалдап "17 жыл" деп отырса, бұл дұрыс емес. Бірақ Сәбиттің сол жоғарыдағы көрсетілген мақаласының әлгі айтылған жерінен бастап ақырына шейін оқып шыққанда туатын пікір: бірінші, көркем әдебиетіміздің тарихын айыру қиын, екінші, көркем әдебиетіміздің басы жоқ, аяғы жоқ ұшан теңіз бір нәрсе..."

"Сәбит жолдасқа айтатын жауабымыз: рас, тарихтың буындарын айыру қиын, тарих тұтасып, қайталап отырады. Бұл - диалектика, материализмнің жолы. Бірақ диалектиканың өзі тарихты дұрыс тану үшін керек..."

"Не нәрсенің болса да тарихын тексергенде, шұбалаңдатып 100 жыл, 200 жыл деп дәлелсіз құрғақ сөздерді айта берсек, онан тарих та шықпайды, диалектика да табылмайды".

Міне, енді оқушы өзі сынасын. Меніңше, Сәбит былтырғысынан биыл түзелен, диалектиканы да дұрыс түсінуге шыққан.

Сәбит шынын айтса болмай ма: "былтырғы жазғаным ішті ауыртатын "қойыртпақ" екен, биыл жаңа түсіндім" - деп дұрысын айтып қатесін мойнына алса, тоны су бола ма екен.

Ал енді бір ақсақ, бір тоқсақ Сәбит екеуміз бірігіп жүріп тарихтың жүйесіне түсінсек керек. Жә, Сәбит жолдастың, қазақ айтқандай, "айналшық жеген кісідей" шыр көбелек айналдырып асыл сөзін пұлсыз, қадірсіз етіп жіберетін мінезі (бар).

Жоғарыда айттық қой: "соңғы мақаласындағы тарихқа берген түсінісіне риза болдық. Өзіміздің білгенімізше дұрыс таптық" - деп. Ал сол мақаласының аяғын әкеліп былай деп қойған:

"Абайдың ар жағында да қазақтың жақсылы-жаманды әдебиеті болған. Сол әдебиеттер сарқылып келіп, Абай заманында бір қазық қағып өтті. Осының кезеңіне Абай кез келген соң, даяр табақтың иесі, даяр тоқпақтың ұрушысы, даяр қазықтың қағушысы болды да жүре берді..."

Жөн, жөн, Сәбит!!!

Онан да, қазақша "Абай - арамтамақ" деп бір-ақ айтсаңшы. Көп сөз сөйлеп әуре болып жататын не бар! Елдің бәрі мұндай қысқа, өткір тілге оп-оңай түсінеді ғой.

"Етікші де — ақын, балташы да — ақын" деген сөздерге, мұнан былай ақын дегендер тек тарихтың жасап бергенін ішіп-жеп кететін "арамтамақтар" десек те болмай ма?

Ойлаймын, Сәбит жолдас біраз заманнан кейін бұл қатесін тағы түсінер, тек мені мұқату үшін қызу үстінде айта салған болар.

Тарихта жалғассыз ешнәрсе жоқ. Қазақтың бұрынғы кәкір-шүкір әдебиеті болсын, орыс әдебиеті болсын, Абайға азық болды, олар барып Абайды туғызды. Абай болған соң, Байтұрсынов болған соң, бұл күндерде Сәбит шықты.

Орыс әдебиетінде Ломоносов, Державин, Карамзиндер болған соң, Пушкин шықты. Әрине, алдында бұлар болмаса, Пушкин екі аяғы салақтап аспаннан түспес еді. Пушкинсіз, Гогольсіз Достоевскийлер де, Некрасовтар да аспаннан жаумас еді. Бұл айтылғандар болмаса, "арамтамақ" болып біреудің даяр дастарқанына Толстой мен Горький отыра қалмас еді.

Бірақ, ақын ойыншық емес, ақын арамтамақ емес. Қазақша айтқанда, ілуде біреу ғана тарихтың жүгін көтереді. Сондықтан ондай адамдарды жалпы бұқарамен араластыра алмайсың. Екінің бірі Маркс, Ленин болмайтыны секілді, екінің бірі тек үйренсе ақын болып кетпейді. Адам баласының тумысында бір-бірінен артықшылығы болмаса, дүниеге туған соң, көрген соң, жүрген соң, ортасына, заманына қарай әр түрлі болады. Ірі адамдардың бәрі - тарих, тұрмыс таңдап алып, мөрін басып, белгі салып кеткен адамдар. Коммунизм заманында ғана ел бәрі теп-тегіс бірдей ақылды, бірдей ақын болар. Онан беріде Абайдың аты - Абай болады. Толстойдың аты - Толстой болады. Лениннің аты - Ленин болады.

Сәбиттің тарих жүзінде белгілі орын алып қалған адамдарды "арамтамақтарға" ұқсатуына мейлінше қарсымын.

Сәбит жолдастың кісіге айтпаған пікірді жабыстырып қоятыны бар. Сәбит жолдас бұл мінезді қалдырмаса, түбі шатақ болады.

Мәселен: Жансүгірұлына жазған Сәбиттің жауабында ("Еңбекші қазақ", 11 апрель, 1928-інші жыл, N 12) мен Абайды тап тартысынан тысқары қылып қойыппын. Және де соңғы, осы сөз қылып отырған мақаласында Сәбит "Ұлтшылдық" деген бөлімінде былай дейді: "тап тартысынан тысқары әдебиет болмаса, Ыдырыстың Абайды: "Абайдың заманы — қазақтың кең байтақ заманы, ұлтшылдық дәуірі тумаған", байдың пісіп қатпаған (шикі бай да бола ма екен?!) заманы болатын деуі қалай? Абайдыкі әлде әдебиет емес пе? Әдебиет болса, ол тап тартысына бұл арада неге жанаспайды". Сонан кейін Сәбит баяғы менің мақаламдағы келтірілген сөздерді менің өзіме айтады.

Сәбит-ау! Мұндай сотқарлық неге керек? Мені, не Абайды ұнатпасаң, соны айт, анық қате пікірді көрсең, соны айт. Әйтпесе, "ақ" пен "қараны" айырып оқы, кісіге бос жала жаппа!

Ойыңдағы айтайын деп отырғаның мынау ғой: Ыдырыс әдебиет мәселесіне идеалисшілдер көзімен қарайды, әдебиетті, ақынды тап тартысынан тысқары қояды, Маркстің жолынан шығып отыр демекшісің ғой.

Сәбит-ау! Мұндай "жатыпатар" мінез саған қайдан бітті?

Былтырғы "Қызыл Қазақстанда" жазылған мақаламда мен былай дегемін: "түбінде, саясат, ғылым, пәлсапа, әдебиет, дін — барлығы да шаруашылыққа байланады. Өндіріс қатыстарының өзгеріп отыруымен бірге бұлар да өзгеріп отырады. Бірақ бұлар белгілі бір дәрежеге жеткеннен кейін бұлардың да шаруашылыққа, қоғам тұрмысына зор әсері болады. Адам баласының тарихы, тап тартысының тарихы, саясат, әдебиет — барлығы да тап тартысына байланулы. Тап тартысынан тысқары өмір сүрген әдебиет жоқ".

Міне, мен не дедім. Бұл келтірілген сөздің бір шетін өзің де мақалаңда көрсетіпсің ғой. Енді не керек?

Ал мұнан әрі мен мақаламда "Өнерді, көркем әдебиетті қалай түсіну керек" деген бөлімінде мен былай дедім: "Өнер — өнер үшін. Өнер деген нәрсе былғаныш дүниемен қатынасы жоқ, өнер — періште, пәк, таза деген нәрсе, оның ішінде көркем әдебиет таза рухтың (дух) жемісі" деп көп шатасу болған. Мұндай пікірлердің бір заманда туып өсуінің түп негізінде құдайшылдық, идеалшылдық бар". Мұнан әрі осы айтылған сөздерге әр елдің әдебиетінен мысалдар келтіріп Абай туралы былай дегемін: "Қазақ ішінде капитал дәуірі араласып, дала қазағының тұрмысы қаламен байланысты болып, орыс елі аркылы қазақ мәдениетінің шет-жағасын көре бастаған соң, Абай заманында қазақтың ұлт әдебиеті туды".

Сәбит жолдас! Дұрыстап оқысаң, түсінейін деген ниет болса, түсінер едің. Мен "Абайдың заманы — кең байтақ заман, ұлтшылдық дәуір тумаған, байдың пісіп қатпаған заманы еді" десем, мұнан Абай тап тартысынан тысқары еді деген сөзім емес. "Кең байтақ" деген сөзім орыстың отаршылдығының ол уақытта аса күшейе қоймағандығын еске алып айтылған сөз. "Байдың пісіп қатпаған" деген сөзім — қазақ ішіне сауда капиталы араласпастан бұрын, қырдың жай бықсыма байларының орыстың отаршылдығына қарсы тұруға жарамай, ұлтшылдық сезімі ашыла қоймаған уақыты деген сөзді түсіндіргенім. Ар жағында дәл осы мәселе қақында екі беттей түсініс бергемін. Ұқпасаң, амалым жоқ. Бірақ ұғып отырып керітартпалап теріске жүріп отырсаң, — "сәбитшілеу" деген сонан туады.

Қысқасын айтқанда, менің бұрынғы мақаламда ақын кім, әдебиет не деген сауалдарға берген менің жауаптарымнан Сәбит қанша іздесе де қате пікір таба алмайды.

Біздің бұл пікірімізге қазірде қосатынымыз: ақын қанша дана, данышпан дегенмен де, ақынға екі үлкен тірек керек.

Бірінші, ақын үйрену керек. Үлкен білім керек. Қандай атақты зор ақынды алсақ та, білім деген үлкен азығы болған, үйреніп, тәжірибе көріп барып ерлеген. Екінші, ақын заманымен, тарихпен қатар отыру керек. "Жынынан айрылған бақсыдай" деп қазақ айтқан секілді, заманы өткен, қожалығы кеткен таптың ақыны да жыр-жырлай алмайды. Оның ақындығы сарындама сары уайым "жоқтау" болып шығады.

Ақын кім, көркем әдебиет не?- деген сауалдарға кейбір жолдастар Белинскийді көлденең ұстай береді.

Белинский — әдебиет жүзінде Пушкинмен бірдей адам. Көркем әдебиеттің сынын көбінесе Белинскийден үйрену жарайды. Бірақ сол Белинскийдің өзін де байқап отырмаса болмайды. Белинскийдің сындарының өзінде де екі түрлі із бар.

Бір уақыт Белинский немістің Гегель деген философына бас ұрып, идеализмнің нағыз атасын соққан. Белинскийдің бастапқы сындарында "өнер — өнер үшін", "көркем әдебиет - саясат, тұрмыс тартысынан тысқары өзімен-өзі жасайды" деген пікір үстем. Ол уақытта Белинский романтизм, идеализм ағымында Шекспир, Гетелердің құлы болып жүрген.

Артынан барып Белинский көркем әдебиет, өнер деген нәрселерде жолбасшы бір негіз болу керек ("идейное искусство") деп бұрынғы пікірін өзгерткен. Ол уақытта нағыздық жолындағы Гоголь секілді адамдарды артық көрген.

Белинскийдің сындарында Пушкин секілді, Шиллер секілді ақындар туралы екі түрлі пікір табасың.

Сондықтан Белинскийден көркемдік жағын үйрену керек. Бірақ жоғарғы айтылғандар еске алынып отырмаса, ақын кім, әдебиет не?- деген мәселеге келгенде, марксизмге үйлестіре алмай қалып жүрерміз.

(Жалғасы бар) - (Жалғасы табылмады –Т.Ж).

Ыдырыс МҰСТАМБАЙҰЛЫ