Әлсіреуінің себептері
|
Ішкі тартыстар
Әлеуметтік қайшылықтар көрші елдермен (Қытай) соғыс
|
Шаруашылығы
|
Көшпелі, жартылай көшпелі қыстаулары Іле, Шу, Талас, Ертіс, Сырдария өзендері бойындағы жерлер.
|
ҚАЗАҚСТАН ТЕРРИТОРИЯСЫНДАҒЫ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТЕР
Мемлекет атауы
|
Тарихи шеңбері
|
Территориясы
|
Астанасы
|
Ел билеушілері
|
Жоғары билеушісінің
лауазымы
|
Тайпалары
|
Әлісіреуінің себептері
|
Түрік қағанаты
|
552-603 жылдары
|
Жетісу, Әмудария мен Сырдария аралығы
|
Суяб
|
Бумын, Қара Еске, Мұқан, Тобо, Иштеми
|
Қаған
|
Барлық түрік тайпалары: оғыз, қырғыз, ұйғыр, үйсін т.б.
|
Қағанат ішіндегі қарама-қайшылықтар, Қытаймен соғыс
|
Батыс Түрік қағанаты
|
603-704 жылдары
|
Жетісу
|
Суяб, жазғы ордасы-Мыңбұлақ
|
Жеғуй,
Тон жабғу
|
Қаған
|
«Он оқ бұдын», бес тайпа дулу, бес тайпа нушиби т.б.
|
Ішкі талас-тартыс
Қытай империясының қысымы
|
Түркеш қағанаты
|
704-756 жылдары
|
Жетісу, Іле, Шу, Талас алқаптары
|
Суяб, екінші ордасы-Іле бойындағы Күнгіт
|
Үш Елік,
Сақал,
Сұлу
|
Қаған
|
Сары түркеш, қара түркеш, болат, шігіл, ташлық, тухси, азкіші, халаж, жарұқ, барысхан т.б.
|
Билік пен жайылым, жер үшін талас.
Батыстан араб шапқыншылығы.
Шығыстан Қытай шапқыншылығы.
|
Қарлұқ мемлекеті
|
756-940 жылдары
|
Жетісу
|
Суяб,
Тараз.
|
Білге Құл
Қадыр хан
|
Елтебер, жабғу, қаған (840 жылдан кейін)
|
Үшжігіл, үшбескіл, бұлақ, көкеркін, тухси, лазана, фаракия т.б.
|
Ішкі талас-тартыс,
билік үшін күрес
|
Қарахандықтар
мемлекеті
|
942-1210 жылдары
|
Жетісу,
Шығыс Түркістан
|
Батыс хандықта Бұхара,
Шығыс хандықта Баласағұн
|
Сатұқ
Боғыра хан
|
Хан
|
Яғма, шығыл, қарлұқ, оғыз, қаңлы, үйсін т.б.
|
Наймандар шапқыншылығы.
Хорезмдердің шапқыншылығы.
|
Оғыз мемлекеті
|
IX ғасырдың соңы мен XI ғасырдың басы
|
Жетісу мен Қашқардан Ферғанаға дейін және Сырдың орта ағысына дейін
|
Янгикент
(Жаңа Гузия)
|
Әлі хан,
Шах Мәлік
|
Жабғу
|
Халаж, жағыра, жарұқ, қарлұқ, имур, баяндұр, қай т.б.
|
Селжұқтармен көп жылғы соғыс.
Ішкі талас-тартыс.
Қыпшақтар соққысы.
|
Қимақ қағанаты
|
IX ғасырдың соңы мен XI ғасырдың басы
|
Солтүстік, Орталық, Шығыс Қазақстан
|
Имақия
|
|
Жабғу,
қаған
|
Эймур, имақ, ажлар, құман, ланиказ, татар, қыпшақ, баяндұр т.б.
|
Қыпшақтырдың күшеюі.
Орта Азиядағы көшпелі тайпалар арасындағы қақтығыс.
|
Қарақытай мемлекеті
|
1128-1213 жылдары
|
Жетісу
|
Баласағұн
|
Елұй Дашы
|
Горхан
|
Қидандар
|
Найман ханы Күшіліктің қысымы
|
Наймандар мемлекеті
|
X-XIII ғасырлар
|
Орхон мен Ертіс өзені аралығы, XIII ғасырдың басында Жетісуға келді
|
Балықты
|
Наркеш Дайын,
Күшілік
|
Хан
|
Найман, керей, меркіт және сегіз тайпа
|
1218 жылы монғолдардан жеңіліс тапты
|
Керейлер мемлекеті
|
X-XIII ғасырлар
|
Шығыс Моңғолия
|
Солтүстік астанасы – Қатынбалық, оңтүстік астанасы – Хуанхэ өзенінің иірімі
|
Тұғырыл
|
Хан
|
Керей, жырқиы, қонқай, сақау, тұтау, албат, тұңхай, қыркун т.б.
|
Моңғолдардан жеңілді
|
Қыпшақ хандығы
|
XI ғасырдан 1219 жылға дейін
|
Дешті-Қыпшақ (Ертіс пен Днестр аралығы)
|
Оң қанат-Сарайшық,
Сол қанат - Сығанақ
|
Табар хан, Қадыр Бөке, Алып Дерек, Отырар әміршісі Қайыр
|
Хан
|
Елбөрілі, тоқсаба, иетиоба, дурут, қарлұқ, қимақ, оғыз, құман, башқұрт, жікіл т.б.
|
Ішкі алауыздық,
Хорезмдермен қақтығыс.
Моңғол шапқыншылығы.
|
ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫ ТАРАЛҒАН ДІНДЕР
Атауы
|
Зороастризм
|
Буддизм
|
Манихейлік
|
Христиандық
(несториандық бағыты)
|
Қазақстанға таралған уақыты
|
VI – VIII ғасырлар
|
II – III ғасырлар
|
VII – VIII ғасырлар
|
Таралу жолдары
|
Ираннан Орта Азия арқылы Қазақстанға
|
Үндістаннан Шығыс Түркістан арқылы Орта Азия мен Қазақстанға
|
Ираннан Италияға, Қытайға, Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанға
|
Батыстан
Шығысқа
|
Таратушылары
|
Соғдылар
|
Миссионерлер, ерте орта ғасырларда соғдылар
|
Соғдылар
|
Несторийдің жолын қууышылар, сириялықтар
|
Ескерткіштер
|
Қостөбе, Қызылөзен, Сырдария бойы
|
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу, Шу аңғарындағы Ақбешім, Новопокровка, Новопавловск
|
VIII ғасырда Самарқанда болған резиденциясы. Баласағұн, Шігілбалық, Тараз
|
Тараз бен Меркеде шіркеуі болды.
Патриарх Тимофей кезінде (780-819) қарлұқ жабғуы христиандықты қабылдады.
|
ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАР
Ғалымдар
|
Өмір сүрген жылдары
|
Шығарманың аты
|
Шығарма мазмұны
|
Әбу Насыр
әл-Фараби
|
870 – 950
|
«Жұлдыздар бойынша болжаулар»,
«Ғылымдардың шығуы»
|
Дүниедегі бар қызық пен байлық, бақ та, даңқ та білім арқылы жиналады
|
Жүсіп Баласағұн
|
1021 – 1075
|
«Құтты білік»
|
Билеушінің де, халықтың да аман-есен бақытты болуының қайнар көзі-білім. Мемлекетті сауатты адамдар басқару керек
|
Махмұд Қашқари
|
1030 – 1090
|
«Диуани лұғат – ат – түрк»
|
Түркі халықтарының тілі, мекенжайлары, тарихы, этнографиясы, ауыз әдебиеті жөніндегі энциклопедия
|
Қожа Ахмет Иассауи
|
1103 – 1167
|
«Диуани – Хикмет»
|
Жамандық, қатыгездік, сараңдық, дүниеқұмарлыққа қарсы шығады, шындықтың жолы құдай жолы деп, құдайға құлшылық етуге уағыздайды
|
Қадырғали Жалаири
|
1499 - 1551
|
«Жамиғат тауарих»
|
Қазақ халқы жерінің жағдайы, қолөнер мәдениеті, ішкі-сыртқы жағдайы, заң ережесі жайында
|
Мұхаммед Хайдар Дулати
|
XV - XVI
|
«Тарих и – Рашиди»
|
Қазақ хандығының құрылуы, Моғолстанның құлауы, Жетісу мен Шығыс Дешті – Қыпшақтағы жағдай туралы
|
АЛТЫН ОРДА
Тарихи шеңбері
|
XIII ғасырдың 40 жылдары мен XV ғасырдың ортасы
|
Территориясы
|
Шығыс Дешті-Қыпшақ, Хорезм, Батыс Сібір, Ертістен Днестрге дейін
|
Танымал
хандары
|
|
Батый (1227-1255) – мемлекеттің негізін қалаушы
|
Берке (1257-1267) – Ұлы хандықтан дербестік алды
|
Мөңке (1267-1280) – мемлекеттің теңгесін шығарды
|
Ең гүлденген кезі
|
Өзбек (1312-1341) – мұсылман дінін мемлекеттік дін деп жариялады
|
Жәнібек (1341-1357) – мемлекет күшейді
|
Астанасы
|
Сарай Бату (қазіргі Астрахань маңы),
Сарай Берке (қазіргі Волгоград маңы)
|
Халқы
|
Қыпшақ, арғын, найман, керей, уақ, қоңырат және т.б.
|
Құрамы
|
Тілі де, діні де әр түрлі халықтар: моңғолдар аз, қыпшақтар көп
|
Мемлекеттік құрылысы
|
Билеуші – хан, атқарушы орган – диван,
Ұлыстарда алым-салық жинаушы – басқақтар мен даругтар,
дипломатиялық істерді атқарушы - беклербектер
|
Тілі
|
Қыпшақ
|
Құлдырауы
|
1359 – 1379 жылдары «Ұлы дүрбелең кезеңі»
|
Ыдырау себептері
|
Құрамындағы халықтардың дербестік үшін күресі
Билік үшін өзара ішкі талас – тартыс
1389,1391, 1395 жылдардағы Әмір Темірдің жорықтары
Этникалық құрамы әр түрлі халықтардың бір мемлекетте тұра алмауы
|
АЛТЫН ОРДАДАН БӨЛІНІП ШЫҚҚАН МЕМЛЕКЕТТЕР
Мемлекет атауы
|
Қазан хандығы
|
Қырым хандығы
|
Астрахань хандығы
|
Сібір хандығы
|
Тарихи шеңбері
|
1438 - 1552
|
1433 - 1783
|
1459 – 1556
|
1495 - 1582
|
Территориясы
|
Еділдің орта ағысы
|
Қырым түбегі, Днепрдің төменгі ағысы
|
Төменгі Еділ бойы, Кавказдың далалық жерлері
|
Батыс Сібірдің барлық жері, Оңтүстік Орал, Ертіс, Есіл, Тобыл өзендерінің сағаларын алып жатқан Солтүстік Кавказ жерлері
|
Астанасы
|
Қазан
|
Бахшасарай
|
Астрахань
|
Тура (ТЮмень), кейін Искер
|
Тайпалары
|
Қазан татарлары, мари, чуваш, удмурт, мордва, башқұрт
|
Ширин, барын, арғын, қыпшақ
|
Түркі тілдес тайпалар
|
Сібір татарлары, қыпшақ, арғын, қарлұқ, қаңлы, найман сияқты түркі тілдес тайпалар, ханты, мансы, Жайық башқұрттары
|
Қоғамдық құрылысы
|
Хан, карачи, сұлтан, мырза, ұлан
|
Хан, сұлтан
|
Хан
|
Хан, уәзір, даруг, жасауыл
|
Саяси жағдайы
|
1487-1551 жылдары Орыс мемлекеті жорық жасады.
1521 жылы Қырым, Астрахань, Ноғай ордасымен бірігіп, Мәскеу маңайына жорық жасады.
1524 жылы Түркияның вассалдық тәуелділігін мойындады
1549 жылы Еділдің батыс бөлігі бөлініп кетті
|
Меңлі Керей кезінде түріктердің вассалына айналды
XVI-XVII ғасырларда Ресей, Украйна, Польша жеріне жорық жасады
1774 жылғы Күшік-Қайнар келісімінен соң түріктердің протекторатындағы тәуелсіз ел болды
|
XV ғасырдың аяғынан Қырым хандығының, Ноғай ордасының талауына түсті
1556 жылы Ресейге қосылды
XVII ғасырдың басында бұл жерге қалмақтар орналасты
|
1555 жылы Ресейге вассал болды, бірақ Көшім хан Ресейге қарсы шықты
|
Құлау себебі
|
1545-1552 жылдары IV Қаһарлы Иванның жорығы
|
1783 жылы Ресей империясының құрамына кірді
|
1771 жылы Қалмақ хандығы жойылып, Ресей құрамына өтті
|
1582 жылы Ермак әскері жорығынан кейін Ресей құрамына кірді
|
Достарыңызбен бөлісу: |
