Алматы: «Санат» баспасы, 2001. 480 бет

ҒҰМЫРНАМАЛЫҚ ДРАМА

Бұл - "Тар жол, тайғақ кешудегі" Зиранов. Драматург образдың характерлік сипатын ғана емес, кейбір диалогтерді де Сәкен кітабынан алған.

"Сәкен. Неменеге сұрайсың? Ішің біліп тұр ғой. Неше қазақтың қанын іштің?

Қаһармандарды пышақпен кескендей екіге бөліп тастап, бірін аппақ, екіншісін қап-қара бояумен көрсетуге тырысатын схематизм қай жанрдың да көсегесін көгертпейтіні хақ. Драматургая табиғатының байыбына бармағандар сахнада характер даралығы айқын ашылуы шарт, кейіпкер, түптеп келгенде, бір үлкен сезімнің, көкейкесті ойдың адамы болсын деген талапты желеу етіп, рабайсыз шарттылыққа, сенімсіз әсірелеуге түсіп кететін орайлар мол. Әсіресе, жағымсыз ыңғайда алынған персонаждардың мінезінен дәйексіз, жағдайға, ситуацияға қабыспайтын оғаш қылықтар жиі кездеседі.

Кейбір Совдеп мүшелерінің кара мылтық шүріппесі қайырылып, жалаң қылыш өңменге таянған кезде тайғанақ тартқаны, бәз жандардың опасыз боп кеткені "Тар жол, тайғақ кешуде" айтылады. Солардың ішінде Божок деген де бар. Осы адамды пьесаға кіргізген драматург сатқындық психология құбылыстарын көрсетіп бере алмаған.

Ауызша аңыз, ел арасындағы сөзді малданушы емес, тарихи-архивтік институт бітірген маман болғандықтан жазушы Амантай Сатаев шығармаларының өзегіне зерттеп, екшеп, тапқан деректерді алады. Қазақ кино-драматургиясындағы ең алғашқы төл туындылардың бірі - Құрманғазы жайлы сценарий, Тәттімбет өмірін бейнелейтін повестер циклі, Достоевский жөніндегі әңгіме туралы осыны айтсақ артық емес. Ал, "Жол үстіндегі тамұқ" пьесасы Сәкен Сейфуллин туралы алғаш драмалық шығарманың бірі, ол елуінші жылдардың соңында жазылып, талай талқыға түсіп, әр жерге үзік-үзік жарияланып жүріп, толық күйінде "Ақын ізі" кітабында басылып шықты.

Әдебиетімізде тарихи-революциялық тақырыпта бейнелеу арқылы қаһармандар, күрескерлер образын жасау тәжірибесіне көз жүгірткенде бір объекті хақында әр жанрда жазылған әлденеше шығарма бар екендігін көреміз.

Рас, бұлардың әрқайсысының мақсаты, көркемдік дәрежесі, идеялық нысанасы түрліше шығуы заңды құбылыс.

Поэзияда Сәкенге бағышталған өлеңдерді былай қойғанда, сүйекті шығармалардың өзі көбейіп қалды. С. Сейтқазиннің «Біздің Сәке» поэмасы «тар жол, тайғақ кешудегі» белгілі оқиғаларды қайта жырлап айтып береді, оқыс табыс, көркемдік олжа сирек. Ақын өмірінің трагедиялық финалына байланысты сол дәуірді жақсы білетін арқалы жыршылар Асқар Тоқмағанбетов пен Қалижан Бекқожиннің поэмаларында жүректі сыздататын ауыр күйлер шертіледі. Облыстық театрда қойылған Әлжаппар Әбішевтің «Сәлем, Сәкен аға» пьесасында батыл айтылған нәрселер, ойға қалдыратын жайттар, жария болмаған сырлар бар.

Прозадағы жақсы үлгі – Ғ. Мүсреповтің «Кездеспей кеткен бір бейнесі», ал деректі негізі, документті арқауы берік С. Талжановтың «Сейфолланың Сәкені», Т. Кәкішевтің «Қызыл сұңқары» сияқты шығармалар көркемдік шарттарынан гөрі ғұмырнама талаптарына көбірек бағынады.

Пікірді қорыта сөйлесек, Қазақ әдебиетінде әлі Сәкен Сейфулиннің өмірдегі асқақ, өр, романтикалы тұлғасына пара-пар, иықтас келер көркем образы, сырлы бейнесі жасалмағанын көреміз. Бұл орайдағы сан алуан туындыларға ортақ олқылық – олар негізінен «Тар жол, тайғақ кешу», «Қызыл сұңқарлар» секілді ақынның өз шығармаларындағы деректерден, сарындардан, бейнелерден ұзап алысқа шыға алмауы. Варияция жасау, әуендесу, аз-кем өзгертулермен өнеде зор кеніш, мол ырысқа жету әсте мүмкін емес. Революционер ақынның поэзиясына лайық, соған деңгейлес отты монологтар, жан жүйені босатар психологиялық тебіреністер жасау шеберлігі кемшін.

Тарихи тақырыпты игеруде мол тәжірибе жинақтаған қазақ әдебиетінің бүгінгісін сарабына, зерттеу айнасына түсетін күрделі проблемалары мол.

Тырнақалды туындысынан бастап қазақ драматургиясы ең көп қозғаған, ерекше сөз еткен тақырып - әйелдер мәселесі. Алғашқы «Еңлік-Кебек», «Бәйбіше-тоқал», «Бақыт жолында», «Күндеспейтін қатындар», «Алтын сақина» секілді пьесаларда бас бостандығы жыр етіліп, қалыңмал кесапаты сыналса, «Қарагөз», «Ақан сері-Ақтоқтыда» жүректі қыздардың романтикалық, асқақ бейнелері жасалған. Қашан да қазақ драматургтерінің назарына әйел, апа, қыздар тыс қалмаған.

Өмірде негізі, дерегі, нұсқасы, ізі бар кейіпкерлербір төбе де, тарихи ісі белгілі, халыққа еңбегі, аты мәлім даңқы мәшһүр адамға байланысты жасалған образдар екінші төбе. Бұл тұрғыдан Әбділдә Тәжібаевтың «Майра» драмасы тарихи-ғұмырнама пьесалар ішінде түп қазық қаһарман етіп әйелді алуымен ерекшеленеді.

Пьеса жазуға отырмас бұрын драматург көп жайттарды зерттеушінің көзімен екшеп, сұрыптап алуы қажет еді.

Зады ескі қазақ аулының жағдайында талай нәрсе қағазға түсіп, тасқа басылмаған соң, дәлдіктің алдына лақаптың, шындықтың алдына аңыздың шығып кетуі салдарынан ақ пен қараның жігі қосылып, соқыр сүрлеуге сүйреп жөнелер шақтар мол болған. Әркім өзі шыққан төбенің биік көрінуін көксеп, әр ру шошайтып жеке найза көтерген, бес ауыл алты жерге от жаққан ырың-жырың заманда басқаның істеген ерлігін, айтқан даналық сөзін, жасаған жомарттығын оп-оңай иемденіп, меншіктеніп, бауырға басып алу дағдысы аз кездеспеген. Кең сахараның өзен-көлін, тау-тасын қойын қолтығын жайлаған, шашырай қоныстанған халықтың кәрі құлақ, ескі көздері әулетіміздің мерейі үстем болсын деді ме екен, әйтеуір Қарақыпшақ Қобыланды ерлігін, Қаз дауысты Қазыбек сөзін, Абай даналығын өз аталарының біріне теліп, қосақтап отырған. Содан шығар, күні бүгінге дейін кейбір толғаулардың, көкейкесті күйлердің анық иесі кім екенін дәлдеп айту қиын. Сол сияқты ел ішінде жауыққан, өшіккен дұшпандары жақсы адамдарға сыртынан ғайбат айтып, өсектің өртіне от құйып, шаланы бықсытып жүруді бір тәсіл көрген, тұлпардың сүрінгенін – мертіккені деп, палуанның мүлт кеткенін жығылғаны деп, әншінің қарлыққанын – біткені деп ұққан.

Қазақ тарихындағы белді қайраткер, көшелі кісі санаттағы адамдар жайлы қалам тартқанда рулық, феодалдық қарым-қатынастар қырсығынан туған мұндай психологиялық жағдайларды әсте естен шығармау керек. Творчестволық тәжірибедегі үлкен парасаттылық, зор зерттеушілік бірлігіне қоса Мұхтар Әуезов Абай жайлы шығармаларында суреткерлік ерлік қана жасап қойған жоқ, ұлы адамның ғұмырына қатысты тарихи деректерді, дәлді фактілерді, нақты материалдарды, аңыздарды, әр түрлі сөздерді сұрыптап, екшеудің , тазартудың классикалық үлгісін көрсетті.

Аты шулы әнші, атақты композитор, Сарыарқаның сүйіктісі болған Майра Уәлиқызы жайлы пьеса жазғанда Әбділдә Тәжібаев ұлы ұстазы Мұхтар Әуезов сабақтарын ерекше есте тұтқан. Капитализм әсері молая түскен, Ертіс бойлап жүзетін кемелер ел өміріне ықпал жасаған шаһарда өмір сүрген Майра сынды табиғаттың бар сыйын ала туған, асылзаданың соңынан өсек-аяң, күбір-сыбыр ергені рас. Бұл орайда музыка зерттеушілері Александр Затаевич, Ахмет Жұбанов, жазушы Сапарғали Бегалин Майра басындағы семьялық ауыр жағдайларды жасырмай, оның моральдық тазалығын дәлді факті шын деректер арқылы әділ тұжырымдап айтқан.

Өзінен бұрынғы зерттеушілер еңбегіндегі құнарлы ойларды, бағалы байламдарды бек асыра отырып, Әбділдә Тәжібаев Майра өмірінің драмалық шығармаға өзек болатын ұтымды кезеңін сәтті таңдап алған. Тек ғұмырнама шарттарының жауап берерлік, хроника ізін қуып отыратын, фактілер сәйкестігін ғана құнттайтын дүние емес, әлеуметтік тартыс арнасында ашылған характерлер жасау мақсаты ескерілген.

Аңғарып қараған кісі Майра ғұмырынан талай ауыр соққылардың, қайғылы халдердің ізін көреді. Алғаш тұрмыс құруының өзінде көп жылаулы күй кешіп, Баянаулдың керазу, алапаты алты алашқа тегіс жайылған жуан жері Шорман аулына келін болып түседі. Сұлу, жас қалпымен тоқалдық күн кешудің небір сорақы сұмдықтары, ескі дәстүрдің басқа соғып, аяққа тепкен қатал заңдары, күйеуі Зәржан өлімінен кейін туған қаласына, төркініне кетіп қалу, жігін ажыратып, психологиялық құбылыстарды бажайлап, идеялық нысана берсе, бұл да бір драмаға арқау боларлық жайттар.

Пьесаның алғашқы көріністерінде ос айтылмыш оқиғалардың зардабы күйік-қасіреті алға тартылады. Аяңдап жүрп, айран ішкен, шегесін қағып, балғасын тақылдатып тамағын тапқан момын тірлігі бар етікші Уәли, ордалы жерге жерге құда болғанды өзінше бу қылатын, әйелі Зәре көңіліндегі қыжыл демесе, үйіне қайтып келген қызы Майраның бағы күйіп, бақыты өртеніп бітті деп санамайды. От басындағы біраз ауыз күңкіл сөзден осындай аужай аңғарылады.

Бетіне түгі шығып, қаны қарайып, кекпен қайнап келген Тайман сөздері тыныш жатқан көлдің астан-кестеңін шығарған жынды дауылдай әсер етеді. Кетіп қалған келіні Майраны қуа жетіпті қайын атасы.

Былық-сылыққа, сөз бұдаға, мәмлеге тоқтар сыңайы жоқ, пұлы төленген дүниенің құнын, ақысын іздеген бітіспес безбүйрек даугердей. Өз дегені болмаса, мұндағы жұрттың қазан-ошағын шағып, шаңырағын ортасына түсіріп – мал-мүлкін, ата-қонысын түгел өртеп кетпек. Бұл кесепатқа қарсы тұрар кім бар?

Ең алдымен Майра бар. Сыпайы, ибалы қалпының өзі жойқын күшке зор тосқауылдай. Ретті сөзін қысылмай-қымтырылмай, мірдің оғындай етіп айтады. Драматург контраст, кереғар орайларда алынған кейіпкерлер сөздерін даралауды жақсы құнттаған. Салғаннан Тайманның ұр да жық, сал сойылдығы айқайлап, өрекпіп келген кескінінен танылса, Майраның мақамында ақылдық айшықтар, кестелі өрнектер, толқынды ырғақтар бар.

Әуелі әрекетті сценада негізгі қаһармандар түгел сахнаға шығады. Дәулетті, оқыған жігіт Дүрбіттің аяқ алысы дала бөрісінің тасыр-тұсыр айқай-шуынан бөлек әр қияға із тастаған жымысқылықпен екі жақты да разы етпек. Тайман сойқандықпен сахарада еркін қамшы сілтегенмен, қала бұл тойтаңды көтермейді. Әлекедей жаланған, білек сыбанып тұрған жігіттері бар Мұрат анау.

Ашық майдан, еркін күрес емес, бір-біріне доңайбат шеккен қарсыластар шекісіп қалып, кері серпіледі. Енді кездескенде, қанжығада кездеспек.

Тарихи тақырыпты бейнелеуде қазақ әдебиетінде қалыптасқан, әбден орныққан жемісті дәстүрлер бар. Үлкен тұлғаның қара басындағы кездейсоқ жайттарды, болымсыз кемшіліктерді қазбалап, шұқып тауып алып, соны дабырайта өсіріп, алып-қашпа, желөкпелер талғамына орайластырылып жазылған сенсациялық, әңгүдік шығармалар реализм жайлауында ешқашан отау тіге алмайды. Дара қаһарманды тудырған әлеуметтік орта, қоғамдық жағдай, кейіпкерлер психологиясы, характерлер құбылысы арқылы бейнелі, сырлы күйді суреттеуі шарт. Тіпті алыс замандар шындығы шертілсе де, проблеманың бүгіндік мәнін, актуалдық маңызын жадынан шығарып алса, жазушы қапы соқпақ. Тарихи ғмырнама туындыларда белгілі қайраткер, көрнекті тұлғаның өмір өткелдерімен халық мұңын, халық күресін, халық арманын астастыра көрсету көкейкесті мақсаттың бірі болуы заңды талап.

Әншілік, композиторлық секілді асыл қасиеттері, табиғат берген қымбат сыйларының үстіне, Майраның өз тұсындағы қазақ қыздарынан дараланып, оқшау көрінетін туған, өскен ортасының, тәлім-тәрбие алған мектебінің бөлекше жағдайлары орыс, татардың прогресшіл мәдениетімен етене араласқан қаламен, ойын-сауықтың, ән-күйдің ордасы болған Ертіс бойымен сабақтасып жатыр.Пьесадағы оқиғалар өтетін орындар Майра тірлік кешкен уақыт тынысын аңғартады. Серуенге шығуды сылтауратып, әдейі капитан Мұраттың кемесін жалдап алған Дүрбіт қарсыластарын қанды қақпанның үстінен бірақ апарып түсірмек.

Өзен үстінде көп сырлар жария болды. Қас дұшпанын өлтіріп, каторгаға барып қайтқан Мұраттың ендігі ақыл-ой, күш қайраты күрес жолына бағышталған. Мүсіркегендей кекесін кейіптегі Дүрбіт Мұраттың большевиктермен байланысын білетіндігін, әйтсе де ер жігіттің басын ажалға қимаймын дегендей сыңай ұқтырады. Тайталас ушығып кетпей, басқа жайға ауысқан. Майра – Дүрбіт қысылтаяң, тар кезеңде көкіректерін ұзақ уақыт қысып, жүрктерін сыздатып келген шерлерін ақтарады. Орамды тіл, ыстық лебіз сүйіспеншілік тебіреніске лайық толқынды ырғаққа ауысады. Назды сұлу, батыр жігіт бір-бірінің жолында жанқиятын қабақ танытады.

Екінші жерде қымызшының қызы есіл Айбарша зар илеп, көзінен жас төгеді. Ақ тілеумен оң сапарға аттанам ба деп етегінен ұстаған дүрбіт кеудеден итеріп тастап кетіп барады. Ыстық ықылас, жылы шырай, қымбат сыйлық мұның баршасы қызылшыл мырзаның тояттанғанша ғана жасайтын айла-шарғысы екен. Алды артына қарап, төбеге шығып, төңірегіне көз салып үлгірмеген бой жеткен бақытын күйдіріп отырған сұлулық патшасындай Майра ма деп арандап қалған. Енді бақса, қызғалдақты бір иіскеп, мауқы басылған соң, лақтырып тастап, таптап жүре беру Дүрбіттің ежелгі машығы сияқты. Жоқ, кек жолында атылатын Айбаршада оқ бар шығар.

Осындай психологиялық тартыстар жүріп жатқанда, өзгелерден оқшау тұратын екеу: бірі адвокат Ақаев, екіншісі – жасырынып жүрген большевик Александров. Бірақ аса маңызды әлеуметтік топтардың өкілдерін, бұл екеуін драматург әрекет үстінде, өздеріне лайық мінездік сипаттарымен бере алмаған. Драмадағы характердің мәніне байланысты, айтылмыш пьесадағы кейіпкерлерге қатысты бірқыдыру пікір түюге болады. Қосақ арасында жүрген Бақтияр бейнесін алыңыз. Қазақ даласында аранын ашып кіре бастаған капитализмнің бұрын сахара естіп білмеген сұмдығының бірі маскүнемдік еді. Бақтияр осы кесапаттың алғашқы құрбандықтарының қатарында. Сау кезіндегі сөздерінде ашу-ыза, кек бар. Ішіп кетуінің өзі әділетзіздікке, жауыздыққа қарсылығы секілді. Әзілге, қалжыңға бұрып айтса да, әрқашан астарда зіл, мысқыл жатады. Айбаршаның шындықтың бетіне тайқақтамай тура қарауына себепші болған осы Бақтияр. Сахналық әрекеті актер ойынында жанданып сала беретін персонаж.

Арамдықпен жарға жығуды көздеп келе жатқан Дүрбіт сұмдығын күні бұрын білген Мұраттардың кемені жағаға жеткізбей, әдейі қайырлатып тастауы енді өрши бастаған тартысты бұрынғыдан күшейтеді.

Жеке бастың мұң-шері, қылтың-сылтыңы, әлеумет күресінен жырып алынған оқшау күйлер реалистік драмаға арқау болмайтынын жақсы пайымдаған Тәжібаев қазақ халқының азаттық жолындағы күресінің революцияға ұласқан сарындарын «Майра» пьесасында ұтымды көріністермен бейнелеген. Бағзы туындыларда көпшілік сценаларын айқай-сүрең, балық үлестіріп жатқандай даурыққан даңғаза шу басып кетеді. Негізгі тартысқа қабыспай тұратын бөлек-салақ эпизод пьесаның композициясына ақау келтіреді деп қайыру жеткіліксіз сөз, бұл ең алдымен мазмұн шалағайлығына, идея осалдығына сүйрейді. Ықшамдық, бірегейлік, тұтастық жоқ жерде сәтті шығарма тумақ емес.

Кемедегі серуен аяғы сергелдеңге айналып, аралары кереғар алшақтай түскен бір жағы Майра, Мұрат, Александров, екінші жағы Дүрбіт, Таймандар өз ойларын, серт уәделерін іске асыру үшін қан базарға маңдай тірейді. Ертең заман ақыр, дүние күйрейді, бүгін асап қал, күліп қал деп қақсап жүрген жаршы қаперінде ештеңе жоқ.

Бал татыған сары қымызбен көп көңілін тауып, сыйлы кісі қатарында жүрген Үрия қызы Айбаршаның басына қандай бұлт үйіріліп жүргенін сезбейді.

Бұл сценада әрекет, қимыл, динамика мол. Назарға бір кейіпкерден кейін екінші кейіпкер ілінеді. Найзағайлы жаңбыр алдындағы аспан қабатының бұзылуы іспетті құбылыс еске түседі. Перде ашылған шақта момын Уәлидің шаңын қағып, езуінен көбігі аққан, бураша шабынып кеткен Тайман тағы келеді, жұлынып. Бұрынғы, бұрынғы ма, қара енді сұрына. Қарашы.

Сойқынды содыр қазақ рәсімінде жоқ сұмдыққа басады. Жастарының қолынан келмесе, анау Майраны, келінімді өзім қатын қыламын деп салады. Бұл аз көрінсе, Майраның басын көзін бақырайтып тұрып тірідей, тоқты –торым, Жабағы-байтал сатқандай саудаға салады. Кәне, кім бар, кеше қалыңмалын төлеген Майраның қайын атасы Тайман бүгін сол келінін өз пұлына қайта сатады. Кәне, кім бар? Ақшаны санап бер де, қас сұлуды құш.

Дүрбіт бар екен мұндай саудаға. Осы сәтте ана жүрегін дұшпан оғы тесіп өтіп, қайнаған кек қарғыс боп ақтарылады:

Адам емес, төрт аяқты хайуанның сорлысы бол,

Ботаң өліп, боздап өт. Лағың өліп, маңырап өт.

Қойға айналсаң, қасқыр жесін қозыңды,

Ал қасқыр болсаң, өз күшігіңді өзің же.

Үйің күйсін тіріде,

Молаң жансын өлгенде.

Бір кезде Тайманмен құда болғанын дүние тұтқасын ұстап, пейіштің ішіне кіргендей көрген пұшайман Зәрудің қорлық жер-жебіріне жеткенде, сол Тайманға айтқан сөзі. Сүйектен өтетін, атқан оқтай, алмас қылыштай орып түсетін қарғыс. Бұдан кейін іле-шала айтылатын өлең толғау, сарып үлгісімен жазылған. Майра монологінде жалын бар.

Драматургтің жағымды идеалының бірі – Майраның сүйген жігіті күрескер ретінде алынған, Мұраттың іс-әрекеті үнемі биік деңгейден, қалаған жерден шыға бермейді. Соның салдарынан оның психологиялық құбылыстары, мінездік ерекшеліктері, характерлік сипаты айқын дараланбаған.

Ақтар қашып, қызылдар бел алғанының хабары естілісімен әркім әр қиырға тартады: адвокат Ақаевтің қайда барары белгісіз. Дүрбіт іштей тас түйін, қан құйлы Тайман атысқанмен атыспақ, шабысқанмен шабыспақ, шамасы келсе, шетке қашудан да тайынар сыңай жоқ.

Пьесаның соңғы актісіндегі тартыстың аумағын драматург әдейі шағындап, оның есесіне кернеудің күшейе түсуіне мән берген. Тобынан жырылып, ен далада, қақаған аязда, қараңғы түнде жапа-жалғыз ұлып қалған көкбөрінің жағдайына түскен Дүрбіттің ұзақ монологінде драматизм бар. Көзіне қан толып, әбден шеттігіне жетіпалған сыңаймен өзі кешкен тірлік соқпақтарына асығыс көз тастайды. Басқа сарын түгел өшкен кеудеден. Екі-ақ нәрсеге жауап іздейді: нені ұтқан, нені ұтқызған? Өмір – сауда. Өмір – айырбас. Осылай деп қана ұғады Дүрбіт. Кекті серттің, қанды тілектің сайған жері мынау-ақ: «Көзін тесем, қан ағызам мөлдір жастың орнына. Құлағын кесіп құнтитып, құ сәулетін берем. Сонда Майра бұлбұлымдай сайрайды. Зар төгеді алдымда... күрсінеді, еңірейді... Әр тал шашы біртндеп көз алдымда ағарғанын көремін, жүзіндегі, көзіндегі нұрының тоналғанын көремін. Бұдан артық рақат қайда, ләззат қайда мен үшін».

Қанды кекпен құтырып алған Дүрбіт ақша беріп, қайда жіберсе де сонда баратын, не тапсырса соны істейтін Батталды жұмсап, Майраны алып қашып әкелгізеді.

Қарама-қарсы екеуі тұр. Бірінің дәулетінен, билігінен айырылып, басынан бағы кеткен, екіншісінің күні туып, айы шыққан, заманы енді күлген. Бірақ дәл қазіргі сәтте Дүрбіт қолында күш бар, Майра тұтқын. Ерегес, кекесін кейін сырылып, зорлықтың қамшысы сілтенеді. Енді үзіліп кетердей халге жеткен Майра туған жерімен қоштасуға, өмірімен бақұлдасуға мұрсат сұрайды. Майра сөздерінде сабыр, естілік бар. Қазақ тұрмысында ежелгі дәстүр ұзатылған қыздың қоштасуы, дүниеден көшіп бара жатқан ер-азаматтың ақырғы сөзі. Кемпірбай ақынның жан тапсырар сәтте: «кеудемнен көгала үйрек қош деп ұшты, сол шіркін кәрі жолдас өлең білем,», - деген жолдарында сиқырлы сурет жатыр. Әуезовтің ұлы трагедиясындағы Еңліктің туған жермен, ата-анамен қоштасу монологінде адамның ет-бауырын елжіретіп жіберер айрықша күшті сезінбеу, талғамсыздық болар еді. Тарыққан көңіл, қамыққан, қан жылаған жүрекпен Майра тіл қатады:

Қаз табаным тұңғыш тиген боз топырақ,

Ұзақ сені баса алмадым, ұзақ өмір сүре алмадым...

Кетті деме ерте тастап, сен кешір,

Күн жылы едің, мейірімді едің,

Құғатып ең көз жасымды сан рет...

Тастап кетсем, сен кешір.

Жоқтамаңдар, жыламаңдар, ата-анам,

Аз жасасам айыпты емен.
Қысқа өмірді қиянатта өткіздім,

Сөйтіп жүріп шаршағанға әл бердім,

Мұңлы мекен қайғылыға ән бердім.

Мезгілімнен ерте сынсам амал не?

Қалыпты қазақ өлеңіндегі ұйқас жасау тәсілдері бұл жерде жоқ. Дыбыс қайталау, ырғақ егіздеу, шумақ мөлшері арқылы әуезділік монологті толғау, ақ өлең үлгісіне жақындатады. Драматург басқа орайда емес, әдейі мақсатты түрде Майраның өнерпаздық тұлғасына лайықтап, оның сөздерінде осындай толғау, сарын нұсқаларына етене айшықтарды қолданады. Қазақтың көне поэзиясында ерекше нәрлі жемістер берген ассонанс, аллитерация, анафора, эпифора мүмкіндіктерін қайта тірілтуге күш салады.

Драма финалында Тайманның Бақтияр басын шабуында, Айбаршаның Дүрбітті атып өлтіруінде логикалық қисын бар. Бұлардың қай-қайсысы да характерлер табиғатына сыймайтын, автор зорлап жасатқан қадамдар еместігі айқын. Бірақ пьеса соңында өлім-жітімді тым көбейтіп жіберген драматург сол ситуацияялардағы психологияны, трагедияны байыпты көрсете алмай қалған. Диалогтардың ішкі қуаты –астарлы мәнәінен гөрі – кейіпкерлердің бір-біріне кіжінуі мол.

Әбділдә Тәжібаев «Майра» пьесасында қазақ драматургиясының тіл мәдениетін көтеруге күш салған. Халықтың әр түрлі өкілдерін өзіне лайық айшықпен сөйлету сахналық өнердегі қиын талаптың бірі. «Етікшіден құда, өрмекшіден құдағи табу», «Аспандағы аруақ сасқанда ауызға түседі, «Майра» - мыңның қызы», «Қорықпаған кісі қорқыта да алмайды», «Қалаға атпен келіп, табытпен қайтқан аулына», «Кәрілікке бәрі сән емес», «Атқа таға бол, егіншіге орақ бол, әйтеуір, темір болу керек», «Әр сапардың әрі бар, көңілдің өз зары бар, толғағы жеткен ой туса, қолқасыз да айтыла береді», - осы алуандас шебер оралым, өткір тіркес мақал-мәтел поэтикасына жақындығымен көз тартып қоймай, жүрекке жол тауып, көкейге қонады, есте қалады. Майраның ең соңғы монологінің көркемдік сипаттарына зер саларлық ерекшеліктері бар:
Көл-көсір жастың ең ақырғы тамшысын,

Сығып ал да сүр көзіңді, Айбарша.

Жығылмасақ, жоғалмасақ кеше біз,

Азабына отты тамұқ шыдасақ

Жығылмаймыз қашан да
Есіңде ме менің күйім қандай еді,

Күн сайын бір зілдей салмқ төбемнен

Күйретердей төніп келіп қалатын,

Молдалардың сарнап айтқан азаны,

Тар қабырға шақырғандай болатын.

Сондай тұста сүрінгенім –

Табыт па деп қараушы ем,

Алар демім қанша екен деп қараушы ем...

«Айбарша» - шыдасақ», «қалатын-болатын», «қараушы ем – санаушы ем», «жығылмасақ-жоғалмасақ» мұндай толымсыз, сезілер-сезілмес ұйқастар ақын Тәжібаев өлеңдерінде сирек ұшырасады. Әрине, бұл жерде сыналастыра, кіріктіре, жымдастыра ұйқастыру қиын шаруа емес, негізгі авторлық мақсат толғау үлгісіндегі драматургияның әлемдік шедеврлеріндегі жауһар монологтерге сарындас түйдек сөз, көсем сөз жасауға ауғандықтан ой ағымы буын санының біркелкі қайталануынан шыққан ырғақпен беріліп жатыр.

Драматургиядағы тарихи-ғұмырнама пьесалардың ішінде таетр сахнасында орныққан Шахмет Хұсайыновтың «Біздің Ғани» («Алғашқы ұшқындар») драмасы бар.

Дүниеден қыршын кеткенімен халық тарихында үлкен із тастаған тамаша азамат – Ғани Мұратбаев жайлы шығарма тудырудың қиындығы жоқ. Ол публицистикалық мақалалар жазып, аударма жасаса да, өзі туралы, істеген қызметтері жөнінде мемуарлық сипаттағы нәрселер қалдырып үлгірмеген. Қайнаған істің, революция от-жалынында, жаңа заман үшін күрестің қызу ортасында жүріп есіл өмірі аяқ астынан қиылатынын сезбеген де секілді.

Советтік Түркістан комсомолының ардагер азаматы, көрер көзі, сөйлер тілі болған Ғани Мұратбаев жайлы оның бұрынғы шәкірті, ізбасар інісі, өзі де тіршіліктің небір соққысын көрсе де мойымаған мықты адам – Жүсіпбек Арыстанов «Жалынды жүрек» атты деректі повесть жазса, журналист Сейілхан Асқаров бұрын көпшілік назарына түспей архив қойнауларында жатқан қызықты фактілерді тапты.

Салыстырып қарағанда, Ш. Хұсайынов пьесасының өзегіндегі материалдар айтылмаш повесть пен очерктер циклінің ішіндегі деректерден көп алшақтамайды.

Пьесаның композициялық бітімінен бүгінгі сахна талаптарына ден қою мақсаты көрінеді. Бір кезде жалаң аяқ, жалаң бас, үйсіз-күйсіз кезбе болып жүрген, кейін Ғани қамқорлығы арқылы ел қатарына қосылып, кісі ретіне келген жастар аз емес-ті. Бұл орайда, ақын Өтебай Тұрманжановты, профессор Бейсенбай Кенжебаевты, журналист Жүсіпбек Арыстановты айтса да жеткілікті. Пьесадағы Асанбай, Көпболдар осындай адамдардың тағдырын еске түсіреді.

Драмалық әрекет Асанбай мен Көпболдың театр залына жиналып отырған бүгінгі көрерменге, жаңа толқын, жас қауымға айтқан сыры, Ғани жайлы естелік әңгімесі түрінде беріледі. Ақын Леонид Мартыновтвң бір өлеңінен туып кеткен ой өрбітіледі.

Романтикалық сипаттағы жанды, ғибратты ғұмыр кешкен күрескердісахнаға шығарғанда, фактілерді сұрыптау, деректерді екшеу оларға авторлық идеал тұрғысынан баға берудің мәнін күшейте түспек. Жеке құбылыстардың арасындағы байланыстарды ашу, заңдылықтарды табу, сырт көзге түсініксіз жайттарды ұғу – жазушының ең алдымен зерттеуші ретінде басын ашып алатын істері. Бұдан кейін өмір шындығына қиянат жасамай, бірақ әсте фактография, схематизм, штамп жетегінде кетіп қалмай, көркемдік заңдарына лайықтап бейне жасау қамы басталмақ.

Осы процесті қаралмыш пьесаданда көруге болады. Ғанидың балалық шағы, өскен ортасына байланысты белгілі деректерді драматург пьесаға түгел енгізуді қажет санамаған. Алғашқы көріністе өз шаңырағына келуі драмалық әрекетті сабақтап әкету үшін оңтайлы табылған.

Қашан да ата-ана үшін, ауыл-аймақ үшін кешегі тұлымшағы салбырап, мұрнынан су ағып, шауып жүрген бала-шағаның соқтауылдай азамат боп кетуі тез сендіре қоймайды. Көген көздің бірі емес, көшелі ксі санатына қосылып, ел тізгінін қолға ала бастаса, бұған да оңай ет үйрене қоймайды. Кім білсін, кейін аспан зәулім бойлап өсіп, көкке құлаш ұратын алып бәйтерекпен мыртиып, тырбиып қалатын итсигектің шыбық қатар тұрғанын есеп қылатын шығар, мұндарлар.

Жаңа төлдің басы Ғани сынды азаматтың өз аулында қарсылық көруі - заңды нәрсе. Өзгені былай қойғанда, ескілік көлеңкесінде өскен шешеге байдың малын алып, кедейлергеүлестіру, еркек пен әйелді тең ұстау, қыздарды оқыту дегендер құдай жолынан қиыс тарту көрінеді. Жалғыз ұлының жолында отқа күйіп, суға батуға дайын, құрбандық болып тозаққа кете беруге әзір ана махаббаты мен сүйекке қанмен сіңген әдет-ғұрып қалыптастырған пиғыл, сенімнің қақтығысы бейнеленсе керк еді, драматург бұл жағын ескермеген.

Жетім баланың жақсы талабын танып, кейін бір кәдемізге жарар екен деген ниетпен болар-болмас қайырым жасаған Байғани, оның бәйбішесі Халима заман қабағы бұзылған мынандай күнде Ғани қолтығына кірмек. Бұл сөзді Ғани тыйып тастайды.

Оңай майысып, тез жапырылып, бұғып жатып қалар боркемік емес Халима. Майға бөккен балбөксе, сасық байлықпен шіріген әлжуаз емес, ұстаған жерінде қолы, тістеген жерінде тісі кететін адуын, ауыздыға – сөз, аяяқтыға – жол берместей екпіні бар.

Пьесаның тартыс жүйесінде Халима атқаратын іс мол. Ғанидың шешесінің қолында өскен жетім қыз Күлпәштің басын шырғалау арқылы көп еркектің еркектің арасына лаң салады. Біреулер үшін Күлпәш дәні толып пісіп, сабағынан үзілгелі тұрған, енді ауызға тастай салатын жабайы алма, Ғани үшін әділетсіздік тырнағында көзінен жасы сорғалап зарлай кетіп бара жатқан пұшайман. Екі жағы да аянып қалмас енді.

Драматург Ғаниды заманына лайық әлеуметтік ортада, тартыс арнасында бейнелеуді мақсат тұтқан. Асанбай, Көпбол секілді жетімдерге қамқорлығы, Күлпәш азаттығы үшін жанын салуды революция жеңісін баянды ету жолындағы саналы күресінің тармақтары болып көрсетіледі.

Далада опа таба алмай, Ташкент келіп, базар кезіп, сауда жасап жүрген Халиманың маңында оқығандарды да көреміз.

Революциядан кейінгі Советтік Түркістан жағдайында туған әр түрлі ағымдар, платформалар бір күнде жойыла салмағаны тарихтан жақсы аян. Бұл күреске талай адамдар тағдыры шырғалаңға түскен, адасулар, күйреулер, не сан тұман айығып, шалқар айдынын тапқандар қанша. Қазақ әдебиетінде осы кезеңнің қат-қабат шындығын реалистікпен айқын бейнелеген кесек шығарма әлі дүниеге келген жоқ. Өте күрделі әлеуметтік құбылысты, содан туындаған психологиялық шырғалаңдарды, философиялық сарындарды атүсті сөз арасында, бірер эпизодпен шолақ, келте қайыра салуға әсте болмайды.

Патша заманында оқып білім алған, отаршылық тепкі, нәсілдік езгі жер-жебірлеріне жеткен қазақ зиялыларының басым көпшілігі Октябрь революциясын құшақ жайып қарсы алды. Сәкен Сейфуллин, Тұрар Рысқұлов, Нығмет Нұрмақов сынды азаматтар социализм үшін алысқан күрескерлердің алдыңғы сапында жүрді – бұлар хақында мадақ жыр айтылсын, адасқандар, жат бауыр болғандар, дұшпан тобына қосылып кеткендер трагедиясы – үлкен талант қаламына ілігер батпандай ауыр тақырып.

Ғани Мұратбаевпен белдесіп жүрген қарсыластар ішіндегі екеуі зиялы: бірі – жас жігіт Саржан Үңгібаев, екіншісі – жер ортаға келген Ділда Табынбаев, Саржанның есіл-дертін, жан-тәнін билеп алған, көкейін тескен идея біреу – ол түркі тілдес елдер бірлігін құру. Россиядан бөлініп, жеке дара мемлекет болу. Саяси күрес диалектикасынан, қоғамның даму заңдарынан жырақ жатқан ойға берілген Саржанның авантюрадан да қашар түрі жоқ.

Драматург Саржан мен Ділданың мінездік ерекшеліктерін, психологиялық құбылыстарын ашудан гөрі, олардың аузына идеологияға, саясатқа қатыстты сөздерді көбірек салады. Содан барып бұл персонаждардың сендірушілік күші кеміп, схемаға қарап ойысып кеткен.

Бір кезде Карл Маркс айтқан, тарих аренасынан кетіп бара жатқан таптардың трагедиясын бейнелеуді қазақ қаламгерлері жете ескермейді. Күні кеше қаһарымен жер тітіренткен мықтының бүгін аяқ асты болуы карикатура шеңберіне сыймайды, бұл арада ақ, қарсы айқын реалистік бояу қажет. Алысып жүрген дұшпандарының осал бейнеленуі Ғани Мұратбаев образының көңілдегідей мүсінделіп шығуына зардабын тигізген.

Көркем шығармаға қойылар көп талаптың ішіндегі суреткер әсте аттап кете алмайтын, әманда ұмытпайтын бір шарт – оқиғалар арасындағы себептестікті, өмір құбылыстарының өзара сабақтастық заңдылығын ескеру болса керек. Түптеп келгенде, бұл сюжет түзу талаптарына бағынады.

Қазіргі драмада үздік оқиғалар, жеке эпизодтар арасы баяндаушының, автордың сөзімен жалғасып жүре береді. «Біздің Ғани» пьесасында осы ерекшелік бар. Асанбай, Көпболдардың көрерменге қысылып-қымтырылмай, ашық-жарқын тіл қатуы, таныс бір достарындай шешіле сөйлеуі драмадағы оқиғаларды алыс замандар жаңғырығы есес, күні кеше болған хикая етіп көрсетеді. Ғанидың адамгершілік кескінін танытатын әрекеттің бірі – оның Күлпәш тағдырына араласуы. Кішкентай кезінен қатар өскен жетім қызға қол ұшын беріп, ағалық қамқорлық жасау Ғаниға жаңа өмір жолындағы игілікті істің бір үлгісіндей. Анау Сағдат болса, көкірегі ояу, көзі қарақты азаттық жолындағы күреске өзі де шыққан қыз. Көп еркектің ісінде жалғыз жүріп, сығырдаң тартқан әйелге лайық қылықтардан айырыла бастаған сыңайы да жоқ емес.

Пьесаның алғашқы вариантында драматург Күлпәшті тіпті көп шырғалаңға салушы еді.Қылмыскерлерді қуа барып, Ғани мешітте молдалармен ұзақ айтысқа түсетін. Күлпәш қайғысына шыдай алмай Ғанидың шешесі Күлсім аяқ астынан өліп қалатын. Авторлық негізгі концепцияға, шығарма идеясына қатысы шамалы, мұндай қосалқы эпизодтарды, тым әсіре қызыл бояуларды драматург соңғы сахналық нұсқада, орыс тілінде аударылған вариантта орынды түрде алып тастаған.

Ескі көз, кәрі тұяқ зиялы Ділда Табынбаев алғашқы нұсқада не онда жоқ, не мұнда жоқ, дүбара күйде қалушы еді. Оның мінездік даралығы, саяси беті айқын болмайтын. Ақырғы сценада Ғани қасынан шығуы сенімсіз әрекет еді. Қазіргі сахналық вариантта Табынбаевтың бойына шақ, әлеуметтік ортасына лайық істер жасатуға драматург күш салған. Саржан мен Ділда арасындағы тартыс ұлғая түскен. Өмірде бар белгілі адамның бейнесінен алынған Сағдат образына бірталай бояу жетпейді. Ғаниға бір серік болса, сол Сағдат серік болса керек еді. Әуелде Күлпәшқа ағалық қамқорлық еткен Ғани ықыласын артынан драматург махаббат арнасына қарай бұрмақ болады. Бұл орайда Ғани сынды үлкен жүректі азаматқа тән алабұртқан сезім, жалынды сүйіспеншілік күйлері, тебіреніс, толғаныстар сенімді көрсетілмеген. Күлпәшқа бет-алды жалпылдап, құрақ ұшу Ғани бойына сыйымсыз оғаш қылық.

Ашаршылық, жоқшылық, жетімдік зарын тартқан, әр қиырдан жиылған панасыздар, қорғансыздардың Ғани көмегімен кісі қатарына қосылып, азамат болуы жолындағы қиындықтар, тентектік психологиясы, ауыр кезең атмосферасы детальдарымен көрсетілген.

Жасөспірім, жеткіншек ұрпақ комсомолдың белгілі қайраткері, аз ғұмырында жұлдызша жарқырап өткен Ғани Мұратбаев жайлы пьесадан ғибрат алмақ.

Революциядан бұрынғы қазақ өнерпаздарының бойындағы универсалдық сипат – ғасырлар бойы іріктеліп, сұрыпталып, шыңдалған дәстүрлердің жақсы көрінісі. Әркім әр нәрсені малданып, мүше-мүше етіп бөлшектемеген заманда ән де, күй де, әншілік те, күшілік те, серілік те, батырлық та – бір адамның басынан табылған. Өзара қабыса бермейтін дара ерекшелікті өнер түрлері – ақындық пен композиторлық сахара жағдайында туысып, табысып, егіз боп кеткен. Қазақтың сері, сал деген – композитор, ақын, әнші, күйші, палуан құсбегі дегені. Қатыгез, өгей, сұм өмірдің тепкісін көрген қайран ерлердің баршасының тағдыры ұқсас: ел-жұрттан безіп шығып, тау-тасты мекен еткен Ақан анау; қолын темір бұғау кесіп Біржан жатыр еңіреп; абақтыда көңілін құмалақпен жұбатып Мәди отыр; Тобыл түрмесінде торыққан Жаяу Мұса.

Қазақтың сал-серілері туралы жазу ең алдымен азаттық күрескерлері туралы жазу деген сөз, қазақтың әні-күйі, рухани дүниесі, музыкасы, поэзиясы туралы жазу деген сөз.

Ғұмырнама-тарихи тақырыпқа барған жазушының суреткерлік концепциясы жоқ жерде хронологияға, фактілер жетегінде кетіп қалуы қиын емес. Зады тарихи белгілі есімнің өзгеше сипаты, даралық қасиеті үлкен бір ісімен, аршынды қимылымен көрінсе керек. Әйтпесе жіпке тізгендей етіп, аты мәшһүр адамның өмір фактілерін сыдырта баяндай беру көркемдік аулына, әсемдік әлеміне апармай соқыр тұман құшағына сүңгітіп жіберуі оңай.

Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйініне келгенде, қазақ драмасының негізгі арналарын көрсеткен дұрыс болмақ. Қаһармандық драма қажырлы кейіпкердің қиындықтарды жеңген, арман-мақсат жолында, азаттық –еркіндік үшін арпалысқан батырлық жолын бейнелейді. Тіпті ауыр тағдыр кешкен трагедиялық шығармадағы шешілмес күрмеулі шие емес, трагедияда алапат құштарлық, ғаламат сезімдер бейнеленсе, қаһармандық драмада сұсты тірліктің қаһарлы ағысы, ызғарлы оқиғалар көрсетіледі. Қаһармандық драмада Отан үшін, азаттық үшін күрес салған еңіреген ерлердің қонымды сипаттары жағымды мінездері, кісілікті қадамдары мадақтала суреттеледі. Басқыншыларға, зұлмат күштерге қарсы сұрапыл шайқастан қаһармандық драма кейіпкерлері көбіне-көп жеңіспен шығып, салтанат құрады.

Басқа жанрлық формалардың романтика, лирика, психологизм секілді элементтері қаһармандық драманың көркемдік құнарын арттырып, дәуір сипаттарын реалистік тереңдікпен жан-жақты танытатын кейіпкерлерді сомдап құюға мүмкіндік береді.

Қаһармандық драманың басты кейіпкерлері аспаннан аяғы салбырап түсе қалғандар болмағанымен, негізінен, ер жүректі, үлкен мақсатты, қажырлы, жігерлі адамдар, азаттық үшін алысқан ерлер, ескілікті күйретіп, жаңа өмір жасаған революция ардагерлері, қас дұшпанмен арыстанша арпалысқан Отан соғысының батырлары.

Қазан революциясының ғаламат шындығы, күрес күндерінің қаһарлы кескіні жаңа сипаттағы қаһармандарды тудырды. Олар қазақ драматургиясында ең алдымен революционер-ақын Сәкен Сейфуллин пьесаларының кейіпкерлеріне айналды.

Күрделі қоғамдық сілкініс-дүмпулер, дүниені астан-кестең етіп жатқан шақта бұрынғы тұрмыс-салт, әдет ғұрып, сенім-дағды атаулының іргесі шайқалып, көбесі сөгіле бастайды. Көркемдік игілік, дәстүрлі өнерге жаңаша көзқарас туады.

Қашанда өмірдің жаңа құбылыстары творчестволық бейнелеудің еркіне оп-оңай түсе қоймайды. Жаңа шындық әдебиет пен өнерде сан алуан жаңа жанрлық формалар тудырады. Соның бірі – саяси-әлеуметтік драма.

Драманың бұл түрінде қан төгіс шайқастар, үлкен құрбандықтар жоқ. Келісімге келмес қарама-қарсы кейіпкерлер арасында айтысты талас жүреді. Бұлардың әрқайсысы өмірге, жақсылыққа, жамандыққа деген көзқарастарын ашық, айқын айтады, сондықтан кейіпкерлер арасындағы кезексөз (диалог) ұлғайып барып, асқына түсіп философиялық толғанысқа айналып кететін тұстары да бар. 30-40 жылдары жазылған қазақ әлеуметтік-саяси драмаларының өзегіне таптық, әлеуметтік, тартыс негіз болса, кейінгі драмалардың өзегіне таптық, әлеуметтік, тартыс негіз болса, кейінгі драмалардың тақырыптық өрісі кеңейеді, қаламгерлер реализмге ден қояды, идея мен образ бірлігі күшейеді.

Тарихи-ғұмырнамалық драмаға белгілі тарихи тұлғаның өмірі арқау болмақ. Эстетикалық шындықпен бейнеленген көрнекті адамның іс-әрекеті, күрес жолы идеялық нысанасы, әсіресе жас ұрпақ, кейінгі толқынға үлгі, өнеге. Бұл жанрлық форма қазақ әдебиетінде соғыстан кейінгі дәуірде молырақ көрініп, бірқыдыру сапалы шығармалар дүниеге келді.

Біздің ойымызша, қазақ драмасының басты жанрлық формаларының мынадай-мынадай ерекшеліктері бар. Олар:

- шығарма материалының күнделікті қарабайыр тіршілікке етене жақындығы;

- кейіпкерлердің белгілі әлеуметтік ортамен кіндіктес байланыстылығы;

- көркемдік формалардың жан-жақтылығы мен сан алуандығы;

- саяси-әлеуметтік идеяның публицистикалық сарынмен ерекше айқын айтылуы.


ТӨРТІНШІ ТАРАУ