Ашимбетова Р. Д. Журналистің тіл мәдениеті Оқу құралы 050504 «Журналистика» мамандығының студенттеріне арналған Павлодар

1. 
   Ауызша сөйлеу мәдениетін қолдану....
   
2. 
   Кейбір мағыналарды, ойларды, фактілерді хабарлауды ауызша сөзбен келтіру, бір нәрселер айту....
   
3. 
   Әңгіме жүргізу, сөйлесу...
   
4. 
   Бір нәрсеге куәгер болу, бір нәрсені көрсету, бір нәрсеге пайда көрсету...
   
5. 
   Біреудің іс-әрекетіне, қылықтарына, сөздеріне көңіл аудару және т.б.
   

1. 
   Сөйлесу, әңгімелесу....
   
2. 
   Әңгімелесу. Қарым –қатынасты қолдау, әңгімелесу...
   

1) Сізде - іскерлік кездесу. Оны тосу сіздің мазаңызды ала ма?

2) Сіз дәрігерге көрінуді әбден асқынғанға дейін соңына қалдыра бересіз бе?

3) Сіздерде жиналыс, мәжіліске ұқсайтын шараларға хабарлама, ақпарат, баяндамамен шығу міндеті қанағатсыздық туғызады ма?

4) Сізге қалаға баруды ұсынады, сіз онда ешқашан болған жоқсыз. Сіз осы жолсапарға бармау үшін барлық күшіңізді жұмсайсыз ба?

5) Өзіңіздің қобылжуыңыз туралы біреумен ақылдасасыз ба?

6) Сізге көшеде танымайтын кісі тоқтататқанда (жол көрсетуді, уақыт айтуды, сұраққа жауап беруіңізді сұраса) сіз ашуланасыз ба?

7) Әр ұрпақтың бір-бірін түсінуі қиын, «Әкелер мен балалар» мәселесінің бар екеніне сен сенесіз бе?

8) Сіз танысыңыздың бір ай бұрын қарызға алған 10 теңгені қайтаруды ұмытып кететін ескертуге ұяласыз ба?

9) Асханада сізге сапасы нашар тағамды бергенде сіз үндемейсіз бе, немесе үндемей ашуланып тарелканы аласыз ба?

10) Танымайтын кісімен қалған кезде сіз онымен әңгіме бастайсыз ба?

11) Сізге кез-келген ұзын кезек, қай жерде болмасын қорқыныш туғыза ма (дүкенде, кітапханада, кинотеатр кассасында)? Кезекті көріп өзіңіздің сатып алу ниетіңізден қайтасыз ба, әлде кезекке тұрып күтесіз бе?

12) Жанжал туғызатын жағдайды қарастыруға туралы қандай бір комиссияға қатысудан қорқасыз ба?

13) Әдеби шығармаларға, өнерге баға беруде сіз жеке сыныңызға басқа пікірлерді қолданбайсыз ба?

14) Жақсы жаңалық туралы сұрақтың қате пікірін бір жерлерден естігенде, сіз дауласпай үндемей қала бересіз бе?

15) Басқа оқу тақырыбы бойынша біреу өтініш түрінде көмек сұраса сізге ұнайды ма?

16) Сіз өз көзқарасыңызды (пікірді, бағаны) ауызша түрінде де, жазба түрінде жақсы жаза аласыз ба?

Жауап бағалары: әрбір иә - 2 ұпай, кейде – 1 ұпай, жоқ - 0,

Өз ұпайыңызды қосыңыз.

Біздің кезімізде айрықша сөйлеу мәдениетінің негізгі жағынан орфоэпия рөлі өсті. Радио және теледидар арқасында біздің кезімізде ауызша сөз белгілі мағынада кең қатынаста қажет болды, хатқа қарағанда....

Орфоэпия рөлі орфография рөліне ұқсас. Нақты, қатесі көп хатты оқитын сияқты (қате – бұл оқу кезіндегі кедергі) сөйлемді дұрыс емес құрау, стандартты емес ауызша сөйлем бір-бірімен қатынаста және түсінуіне кедергі болып табылады. Міне неге: әрбір түзу айтылмаған сөйлем тыңдаушыны ойынан ауытқытады, сөйлемнің сыртқы жағын ескеруді мәжбүр етеді және тіл қатынасына кедергі жасайды.

Жаңылтпашта дыбысты босатудан жасқану керек (дауыссыз және дауысты), нақты артикулдеу керек, жақсы мәнерлеуді қалыптастыру керек.

Бірақ осының барлығы жеткілікті емес: орфоэпиканы қолдану арқылы осының барлығын дұрыс аталған қазақ тілі нормасында істеу керек.

Дауысты дыбысты айтқан кезде қандай ережелерді білу кажет? Бұнда редукция заңы негізгі заң болып табылады яғни жеңілденген артикуляция, барлық дауысты дыбыстарда болады.

Қазіргі қазақ әдеби тілінің ауызекі сөйлеу стилі фонетикалық жағынан өте-мөте ерекшеленеді. Бұл ерекшелік, әсіресе, орфография мен орфоэпия материалдарын салыстырғанда, айқындала түседі, өйткені сөздердің барлығы да жазылып, қағазға түскеніндей оқыла, айтыла бермейді. Мұның өзі, шынтуайтқа келгенде, ана тілін қадірлеу, тіл мәдениетін сақтау сияқты ұғымдарды еске салады.

Жасыратыны жоқ, сөздердің дұрыс айтылуы тек ауызекі сөйлеуге ғана қатысты емес. Орфоэпияның заңдылығын барьнша мұқият сақтау ауызша сөйлеудің барльқ салаларында да қажет. Демек, от басында, ошақ қасында немесе бейресми жағдайда ғана дұрыс сөйлеп, басқа ресми жағдайларда сөйлеу ережесі бұзыла берсін деген түсінік болмағаны абзал. Өкінішке орай, басқа стильдер ынғайында да, айталық, үлкенді-кішілі бас қосу барысында, радио мен теледидардан хабар беру кезінде де көптеген орфоэпиялық қателердің орын алуын мұндай маңызды мәселеге немқұрайлы қараудың көрінісі деп білу керек.

Қазақ тілінің орфоэпиясында мынадай үш түрлі кемшілік орын алып жүр:

ә) орфографиялық ережелер бойынша сөйлеу (қиян кескі - қияң- гескі деудің орнына), (қосшы - қошшы деудің орнына);

ә) меншіктікті білдіретін -нікі, -дікі, -тікі қосымшалары: әке+нікі, ага+нікі, ауыл+дікі, ел+дікі, Әсет+тікі, Асхат+тікі;

Сөйлемнің құрамы күрделеніп, толыққан сайын, оның интонациясы да әр түрлі болып келеді. Бұл қағида құрмалас сөйлемнің түрлеріне де қатысты. Айталық, бір ғана салалас құрмалас сөйлемнің, сырттай қарағанда, ұқсас құрылымнан тұратын түрлерінің арасында интонациялық ерекшеліктер көзге түседі. Кетерде Боржабай маган амандаскан жоқ, мен оған амандасқан жоқпын (С.Мұқанов) деген сөйлем мен Тәңірберген бір рет тіл қатып еді, Еламан үндемеді (Ә.Нұрпейісов) деген сөйлемдердің байланысында айта қаларлықтай өзгеріс жоқ: екеуі де жалғаулықсыз ьщғайлас салалас құрмалас сөйлемдер. Солай бола тұрса да, бірінші жағдайда компоненттердің ара-жігі үзілмей айтылады, ал екінші жағдайда интонациялық айырмашылық немесе сәл кідіріс байқалып тұрады. Жалғаулықты салаластарда жалғаулықтар, қай жерде тұрғанына қарамастан, ұзағырақ кідіріс жасап, интонация айқын көрінеді: Раушан бірде ақтарыла салатындай сондайлық жақын көрінеді, бірде ол салқын тартып алыстап кетеді (Т.Ахтанов).

- Ал қазір біз сіздің тіл байлығыңызды, сіздің филологиялық, тілдік мәдениетіңізді тексерейік. Әрбір сұраққа жауап беріп, үш нұсқаның бірін таңдаңыз: иә, кейде (сенімді емеспін), жоқ.

1) Сіз сөз мәдениеті әлеуметтік категория және қоғамның мәдениетіне тәуелді деп ойлайсыз ба?

2) Ресейдегі болған мәдени революция тұрғындардың мәдени денгейін көтерді ме (сауатсыздықпен күрес, сөйлеу мәдениеті үшін күрес)? Ол әлемдік мәдениет жолына мемлекетті шығарды ма?

3) Тіл білім және тіл эрудициясы жоқ адам мәдениетті деп саналады ма?

4) Былапыт, дисфемизм сөздерді қолданылатын адам сыйлы бола ма?

5) Сіз сюжетімен баулап алатын романды таңдана оқып отырсыз, бірақ бөгет ететін әдеби тіл нормаларын бұзатын дөрекі стилістік қателіктер кездеседі. Соған қарамастан, көңіл аудармастан, соңына дейін оқисыз ба?

6) Сіздің көзіңізше айтылған дөрекі, былапыт сөздер сізді толғандырмай ма?

7) Сіз көбінесе дұрыс сөйлейсіз бе, әдеби нормаларды бұзылуына сіз жол бермейсіз бе?

8) Сіз өзіңіздің сөйлеуіңізді, сөздік қорыңызды бай және мәнерлі, көркем деп есептейсіз бе?

9) Баяндаушыны тыңдағанда, сөзінің құрылымын байқамайсыз, бірақ оның дәлдігіне, анығына, логикалығына, әсем естілеуіне көңіл аударасыз ба?

10) Сіздің ойыңызша, баяндамадағы ең бастысы – ой, идея. Егер ол болса, сөз, сөйлем құрылымы аса маңызды емес пе?

11) Әдеби тіл нормалары сөз тәртібінің негізігі реттеушісі болып саналады ма?

12) Сіз сөз сөйлеу мәдениетін мектепке арнайы курс ретінде енгізудің қажеттілігі жоқ деп ойлайсыз ба?

13) Егер сізбен әңгіме дүкен құрып отырған адам өзіне байланысты бір маңызды жайтты айтып отырғанда, әдеби тіл нормасын бұзса, сіз оны түзейсіз бе?

Жауаптардың бағасы:

Төменде келтірілген кестені пайдаланып жинап алған ұпайлардың санын есептеңіз.
Н ә т и ж е л е р:

65-40 ұпайлар. Сіз тілдің әлеуметтік табиғатын, адам өміріндегі тілдің ерекше орын, маңыздылығын түсінетін, филологиялық мәдениеті бар адамсыз. Тіл дүниетанымның ең басты құралы және тұлғаның тілсіз қалыптаспайтынын жақсы түсінесіз. Сіз адам мәдениетінің төмен деңгейінен болған әдеби тіл нормаларын бұзушылықты айыра аласыз және онымен «күресу» әдістері жеке, индивидуалды болу керектігін түсінесіз. Өзіңіздің сөйлеуіңіз сізді қанағаттандырмайды.

Баяндаманы оқығанда, тыңдағанда келесі сұрақтардың жауаптарын табуға тырысыңыз: Бұл сізді неліктен толғандырды?, Осыған байланысты сезімдер ненің көмегімен пайда болды? Тіл бірліктерінің әсерлесуі нақтылықты, көркемділікті, логикалықты қалай қамтамасыз етеді?

Сіздің идеалыңыз – өзіндік сөйлеу стилі қалыптасқан адам. Өзіңізді бұл идеалдан алшақ деп санайсыз. Сізге әртістердің, көркемсөз шеберлерінің, дикторлардың сөздеріне, сөйлеу мәдениетіне құлақ салу керек.

Тәртіпті қалыптастыратын авторлық ремаркаларды, әдеби шығармалардағы кейіпкерлерді зерек зерттеу пайдалы болып табылады.

30 және одан төмен ұпайлар. Сіз гуманитарлық білімдерге қызығатын адамсыз. Сіздің тұжырымдамаларыңыз кейде қатал және сізді қоршаған адамдардың ойына қарама-қайшы келеді. Идеяларыңыздың барлығы аргументтермен толық дәлелдей алмайсыз, бірақ өмірде оларды жиі қолданасыз. Сіздің максимализміңіз адамдармен қарым-қатынас пішінінде, сөздің сөйлеу мәнеріңізде көрініс табады. Егер сіз өзіңіздің бар қасиеттеріңізді өзгерткіңіз келсе, жоғарыда келтірілген, 65-40 және 40-30 ұпай жинап алғандарға арналған кеңестерді қолданыңыз.

Өзіңіздің бақылауыңызды және назарыңызды дамытып, күшейтіп, тыңдауды ғана емес, сонымен бірге естуді, көруді ғана емес, сонымен бірге көру қабілеттерін дамытыңыз. Бұл сізге ыңғайлы әрі эффектілі әсердің белгісі болатын сөзге, сөйлеуге бағалық қатынасты дамытуды көмектеседі.