Астана қаласының Білім басқармасы Әдістемелік кабинет

Астана қаласының Білім басқармасы

Әдістемелік кабинет

Эссе жазу жөніндегі әдістемелік нұсқау

Астана 2013

Қазақ тілі мен әдебиет пәні мұғалімдеріне арналған

Астана қаласының әкімі И.Н. Тасмағамбетов білім қызметкерлерінің тамыз мәслихатында мектептердегі шығарма тақырыптарының соңғы жиырма жыл бойы өзгермей келе жатқанын, сабақ мазмұнының өткен ғасырдың 60-70 жылдарының үрдісінен әлі де жаңылмай, тіпті әдебиет сабақтарында берілетін шығармалар тақырыптарының да өзгермей келе жатқанын қынжыла атап айтты.

Жаңа қоғам, жаңа заман талабына сай жаңа ұрпақ – еркін ойлап, еркін сөйлеп, өз ойын еркін жеткізе алатын шығармашыл, ойы ұшқыр ұрпақ тәрбиелеуге баса көңіл аудару, оқушының сөйлеу, жазу тілін байыту, ұштау жолдарын дамыту қажеттігін ескертті.

Қалалық білім басқармасы қазақ тілі мен әдебиет пәні мұғалімдерінің (басқа да пәндер бойынша) жыл сайын эссе жазу байқауын дәстүрлі түрде ұйымдастыруды қолға алып отыр. Мақсат: мұғалімдердің шығармашылық біліктілігін дамыту. Ұсынылып отырған әдістемелік нұсқаулық эссе жазудың мақсаты мен міндеттерін айқындап, эссенің түрлері, ерекшеліктері мен оны жазуда қойылатын талаптар мен шарттар жөнінде толық түсініктер мен мәліметтер береді.

Негізінде, «Эссе» сөзі француз тілінен аударғанда тәжірибе, шығарма, мүмкіншілік деген бірнеше мағына береді. Бұл жанрдың негізін салушы француз ойшылы Мишель Монтень болды.

• 
  Публицистикалық эссе,
  
• 
  Әдеби-сын эссе;
  
• 
  Әдеби эссе;
  
• 
  Философиялық эссе;
  
• 
  Ғылыми эссе;
  
• 
  Ғылыми-көпшілік эссе;
  
• 
  Классикалық эссе;
  
• 
  Тарихи – библиографиялық эссе.
  

• 
  Нақты тақырып немесе сұрақтың болуы: анықтамасы бойыынша эссе жанрында орындалмайтын кең көлемдегі мәселелерді талдауға арналған шығарма;эссе тақырыбы әрқашан нақты, кейбір зерттеушілер айтуы бойынша оның жекелей сипаттамасы бар.
  

• 
  Мәселені қабылдау мен оны пайымдаудың жекеше сипаттамасы: эссе - субъективті жанр, ол автордың жеке басын, ұстанымынын бірбеткейлігін көруге мүмкіндік беруімен қызықты, бағалы.
  

• 
  Кішкене көлем: қандай да бір қатқыл шекара әрине жоқ, алайда жақсы эссе үшін сөз орамын ойландыруга жетелейтін сыйымды шығарма үшін бір парақта жетіп жатыр.
  

• 
  Еркін композиция: эссе өзінің табиғатында былайша құрастырылған: ешқандай жасанды қалыпқа шыдамайды, логика заңына сирек құралады, еркін ассоциацияға бағынады, «Бәрі керісінше!» қағидасын басшылыққа алады.
  

• 
  Баяндаудың еркіндігі: түсінікті болу үшін қиын түсініксіз артық "қатал" құрастырулардан олар әдейі қашқақтайды, эссе авторына оқырманмен қарым-қатынастың сенімді стилін белгілеу маңызды; зерттеушілер жақсы эссені мәтінді еркін меңгерген, оны әр қырынан көре білетін және болып жатқан заттараға көп аспекті көзқарасты оқырманға ұсынатын адам ғана жаза алатынын атап айтады.
  

• 
  Парадоксалды: эссе оқырманды көруге бейімделген - бұл, көптеген зерттеушілер пікірлері бойынша, оның міндетті түрдегі сапасы; эссе автвордың оқу, кинофильмді көруі, досымен сөйлесуі кезіндегі таңданудан туады; эсседегі ойлануға тиек болатын нәрсе афористикалық, ашық айтылған немесе парадоксалдық анықтама, бір қарағанда даусыз, бір-бірін толықтыратын шешімдер, сипаттаулар, тезистер.
  

• 
  Ішкі мағыналы бірегейлік бұл жанр түрінің парадокстерінің бірі, композиция жағынан бос, субъективтілікке бейімделген, эссе ішкі мағыналы бірігуі бар, яғни шешуші тезистер мен бекітулердің келісімділігімен.
  

• 
  Ашықтығы: автор жарты ойда және өз пікірін аяғына дейін әдейі айтпайды,ол толықтай, аяқталған талдауға үміт артпайтын жағдайда эссе аяқталмай қалады.
  

Қазіргі уақытта Эссе публицистикалық жанр ретінде қоғамдық және әдеби өмірде кең тараған құбылыс сипатында нығайып келеді.

Сондай-ақ, мұғалімдердің әртүрлі шығармашылық байқауларында да эссе жазу тапсырылады. Ойыңды қағаз бетінде жазбаша жеткізу шығармашылықты қажет ететін қиын жұмыс. Мұнда әрбір сөзің айқын түсінікпен сәйкес келіп, ойыңды, сезіміңді, идеяңды дәл бейнелеп беруі тиіс. Автордың өзіне тән ерекшелігіне сай тілі жатық, бейнелі әрі бай, стилі жеңіл болу керек. Яғни, бұл ерте ме, кеш пе әрбір шығармашыл болмыс назар аударатын философиялық, әдеби, тарихи – библиографиялық проза жанры.

Классикалық эссе – бұл еркін тақырыпқа жазылған, көркемдік қиялдан азат қысқа көлемді шығарма.

Эссенің мақсаты – әр түрлі тезистер, дәлелдер келтіре отырып берілген тақырыпты ашу. Онда нақты айғақтар беріліп,мысал келтіріледі.

Эссеге тақырыптардың шектеусіздігі, автордың өз тәжірибесіне негізделген жеке позицияның еркін мазмұндалуы тән. Мұнда стиль маңызды роль ойнайды. Әр түрлі эссе байқауларында (оқуға пайдаланудың алдындағы сынақтарда, сондай-ақ өзіндік шығармашылық байқауларда) мәселен, 500 сөздің көлемінде эссе жазу тапсырылады.

Қолыңа не үшін қалам алғаныңды ең алдымен өзің түсініп ал.

Мінсіз эссе жазудың дайын ережесі жоқ және болмайды да, бірақ эссе жазу дағдыларын жүзеге асыруға көмектесетін ережелер мен нұсқаулар бар.

Ең алдымен, өзіңнің хабарлайтын, жазатын, ой толғайтын, талқылайтын нәрсең туралы анық білуің керек. Сондай-ақ, эссе жазуға итермелеген не нәрсе, эссені кім оқитынын түсіну өте маңызды. Оқырманның назарын өзіңе аудартатын, мүмкін болса қарсы жауап реакциясын тудыратындай өз ойыңды, сезіміңді, көңіл-күйіңді жеткізу үшін мәнерлі, мазмұнды, күшті сөздерді дұрыс таңдай білу керек. Эссе жазатын адам үшін ең маңызды қасиет – тілді еркін меңгеруі, басқалардың сезіміне әсер ететіндей дәл, анық бейнелі етіп сабақтастыра жаза білу.
Эссе жазудың алғышарттары:
1. Эссе жазуға кіріспес бұрын ең алдымен: «Мен неге және не үшін жазып отырмын?», «Менің жұмысымды кім оқиды?», «Мен қандай идеяларды айтқым келеді?», «Маңызды ақпаратты мен қай жерден іздеп таба аламын?», «Мен оқырмандардан қандай пікірлер мен іс-әрекеттерді күтемін?» сұрақтарға жауап беру керек.
2. Эссе жазудағы мақсатты айқындау. Ол:

• 
  Белгілі мәселе бойынша өз пікірін айту және дәлелдеу;
  
• 
  Сұрақ бойынша өзінің түсінігін, ойын айту;
  
• 
  Оқырмандарды ақпараттандыру;
  
• 
  Мәселені талқылау және шындықты табуға тырысу;
  
• 
  Өзінің және оқырманның көңілін толтыру, рақатқа бөлеу;
  
• 
  Көңіл-күйіңді білдіру және оқырман көңілін аудару, эмоция туғызу;
  
• 
  Іс-әрекетке түрткі болу.
  

Болашақ оқырмандардан құралған топтардың жалпы ерекшеліктерін, сондай-ақ олардың құндылығы мен эссенің тақырыбына деген өз көзқарастарын анықтауға тырысу керек.

Бұл тәсіл оқырмандарға ақпаратты қалай қызықты етіп беруге, оны түсінікті, нақты, дәлелді түрде қалай баяндауға және қойылған мақсатқа сәйкес оқырмандарға қалай ықпал жасауға болатынын анықтауға көмектеседі.

Қандай ақпаратты хабарлап, қандай идеяны айтқыңыз келетінін айқындай отырып,өзіңізге де эссе тақырыбының маңыздылығына баса назар аударуға көмектесе аласыз.

• 
  Эссенің бірінші парағы (біркелкі үлгі бойынша толтырылады, эссенің бірінші парағын орындау үлгіге қараңыз)
  

• 
  Эссе авторының ойы қысқаша тезистер қалпындағы мәселелер бойынша баяндалады.
  
• 
  Ой дәлелдермен бекітілуі керек, сондықтан да тезистен кейін дәлелдер беріледі.
  

• 
  философиялық;
  
• 
  әдеби- сындық;
  
• 
  тарихи;
  
• 
  көркемдік;
  
• 
  көркемдік-публистикалық;
  
• 
  рухани-имандылық және т.б.
  

• 
  сипаттамалық эссе;
  
• 
  баяндамалық эссе;
  
• 
  рефлексивтік эссе,
  
• 
  сындық эссе,
  
• 
  талдаулық эссе және т.б.
  

• 
  Авторлық тұлға немесе басқа жағынан ашылуы негізгі элемент болып табылатын тұлғалық, субъективтік эссе;
  
• 
  Тұлғалық бастамасы бейнелеу затына немесе қандай да бір идеяға бағынған объективті эссе.
  
• 
  
  

• 
  Эссенің тақырыбын анықтаңыз;
  
• 
  Эссеге қажетті көлем мен әр параграфтың мақсатын анықтаңыз.
  
• 
  Басты немесе ашық сөз орамынан бастаңыз. Оқырманның (тыңдарманның) көңілін бірден баурап әкету – басты міндет екенін ескеріңіз.
  

• 
  Эссені жазудың формалды ережесінен бірі – атауының болуы.
  
• 
  Эссенің ішкі құрылымы еркін құрылады.
  
• 
  Жазбаша жұмыстың дәлелдеулері негізгі ойды, көтерілген мәселені
  

• 
  Мәселені құрастыру соңғы қорытындымен сәйкес келуі қажет.
  

• өзекті;

• қоғамдық маңызды;

• терең;

• философиялық;

• саяси;

• адамгершілік;

• зәру

• шиеленіскендіктен;

• маңыздыболғандықтан;

• түйінді мәселе болғандықтан;

• даулы мәселе болғандықтан;

• мерзімі жеткен мәселе болғандықтан.

• терең ойлануға;

• шынайы талқылауға;

• өзін және басқаларды жақсырақ түсінуге;

• өзінің көзқарасын қайта қарауға немесе нақтылауға;

• мәселе туралы ойларымен бөлісуге;

• өзінің көзқарасын ашық айтуға;

• өзінің позициясын бағалауға;

• өзін тәрбиелеумен шұғылдануға;

• ойын терең зерделеуге бағытталуы қажет.

Эссе - дайын оқырманға, яғни не туралы айтылатынын түсінетін адамға бағытталған реплика. Бұл - эссенің авторына жаңаны ашуға және мазмұнда-маны қызметтік детальдармен араластырмауға мүмкіндік береді.

• 
  Кіріспе (эссенің 30 % көлемі)
  
• 
  Негізгі бөлім (эссенің 60 % көлемі);
  
• 
  Қорытынды (эссенің 10 % көлемі);
  

Егер сізге эссе берілді, онда кейбір өлшеуіштер анықталды: бұл эссенің көлемі, бірінші парағының үлгісі, бірыңғай аудитория (мысалы, бөлім басшылары). Қандай талаптар қойылса да, оларды сақтау керек. Ең бастысы - эссенің негізгі ойы.

Әдетте тақырып сіз үшін таңдалды, бірақ сіз үшін маңызды, қызықтысын таңдауға болады. Онда эссе жазу қиынға соқпайды. Сіз негізгі тезисті анықтап аласыз, бірақ ол шеттен шықпау керек. Қажет болған кезде ойыңызды жалғастыруға болады. Тезис – бұл эссеңізде бір нәрсені дәлелдеуге немесе түсіндіруге тырысқаныңыз, мысалы «Менің кәсібім - дүниеде ең жақсы». Тезистің көлемі бір сөйлемнен артық болмасын, эсседе сіз айтатыңызды сиғызу қажет.

Тезисті дәлелдемелермен толықтыру үшін, сізге ақпарат қажет, сіз жазып отырғаныңыз ғылыми факт немесе жеке байқауларыңызды жазатын болсаңыз. Фактілер қай жерден басталатынын байқаңыз. Сіздің көзқарасыңызды жоққа шығаратын пікірлер мен фактілерге назар салмаңыз. Жақсы эссе жазушы өз тезис үшін дәлелдерді таба алады.

Тақырып бойынша қажетті ақпараттарды жинақтау, тезистерді құрастыру, жұмыстың құрылымын, баяндау тәсілін анықтау.

Ақпараттарды жинақтау көп уақытты алады: фактілерді тексеру керек, өнімді идеялармен істеп жатқаныңызға көз жеткізуіңіз керек, бар материал-дарды ретімен қойып, қайта саралап, қарап шығу керек. Кейбір мәліметтерді алып тастап, басқаларын кеңейтуге тура келеді, қандай жағдайда да не жинай алғаныңызды жүйелеп жазу керек.

Тезистер сізге жұмыста ұсынылатын ақпараттарты жүйелеуге, идеялардың арасындағы сәйкестіктер мен сабақтастықты анықтауға көмектеседі. Ең жақсысы эссе жазуда көздеген мақсатқа жетуге көмектесетін маңызды ақпараттың өзін таңдаудан бастаған дұрыс. Содан соң, онда басқа да маңыздырақ ақпараттар алынады.

Жүйелі ақпарат,идеяларды нақтылайтын фактілер болып, оларды қандай реттілікпен ұсынатынын білсеңіз, сонымен қатар өзіңіздің хабарламаңызбен қандай нәтижеге жеткіңіз келетінін көргіңіз білсе – тезистерді ойды мағыналы баяндауға айналдыру қажет.

Басты ойыңызды фактілермен дәлелдеуге уақыт келді. Сіз жинаған барлық ақпаратты мұқият оқып алыңыз. Басты принциптер мен байқауларды көріп тұрсыз ба? Жазу барысында қандай тәртіпті сақтайтыңызды ойластырыңыз. Эссе құрылымын жинақтау үшін, қысқаша жоспар құрастырыңыз, параграфтарға атау ойлаңыз.

Өз негізгі идеяларыңызды жинақтап, оқырманға қай бағдарда оқып, оларды дамыту керегін ұсыныс жасаңыз. Тезистен қандай қорытынды шығаруға болады? Қандай сұрақтар жауапсыз қалды?

Негізгі бөлім мен қорытындыны жазып болғасын оқырманға не туралы жазатыңызды хабарлаңыз. Тезистік дәлелдемені түсіндіріңіз және оны қалай дәлелдейтіңізді жалпы суреттеңіз. Қарапайым сөз тіркестерді қолданбаңыз: «Эссе мына туралы...» немесе «Бұл эссе тақырыбы ...» немесе «Қазір мен сізге ...». Жалпы дәлелден бастаңыз, оны сұрақ немесе мәселемен кейін тезиспен және сіздің көзқарасыңызға қысқаша шолумен бекітіңіз.

Эссені басынан аяғына дейін тексеріңіз. Бір сөйлем екінші сөйлемге дұрыс жалғаса ма? Бір абзац екінші абзацқа? Әрбір дәлел алдынғысымен байланысты болу керек. Егер сізге ой тәртібі мен абзацтар құрылымы ұнамаса, оларды өзгертіңіз.

Мәтінде кеткен қателерді тексеріңіз: грамматикалық, пунктуациялық, стилистикалық.

1. Эсседе бейнелеу, афористік, парадоксалдық тұрғыда қаралу керек.

2. Эссе авторы дүниені жеке қабылдауын ұсыну үшін көптеген мысал келтіреді; жарыстыра салыстырады; ұқсастықтарды іріктеп алады; әр түрлі байланыстарды қолданады.

3. Эссеге көптеген көркем құралдарды пайдалану тән: метафора, салыстыру, аллегория, символ және астарлы образдар.

4. Егер эсседе болжап болмайтын қорытынды, күтпеген жағдайлар, қызықты байланыс болса, онда ол қызықты да жақсы болып келеді.

5. Сөйлеу құрылымы жағынан эссе – бұл ауызекі сөйлеу ырғағы және лексикаға бағыттау, сұрақтарды, пікірталас сөздерінің динамикалық ауысып келуі.

Қайта қарап шығу дегеніміз, хабарламаны сапасы мен нәтижесі тұрғысынан мәтінді редакциялау: ойдың айқындылығы, түсініктілігі, яғни мағыналық байланыстылығы, бірізділігі, сауаттылығы және стильдің дұрыстығын айқындау, қайта қарау нәтижесінде екінші нұсқаның қажеттілігі туындайды. Екінші нұсқа бойынша жұмыс өте үлкен бөліктерден басталып, кішкентай бөліктерге дейін жалғасады: абзацтан сөйлемге дейін, сөйлемдерден сөзге дейін талданады, сараланады. Баяндаудың жатықтығына,ойдың логикалық сабақтас-тығына, байланысына назар аудару керек.

Мұны тексерудің бірнеше жолдары бар:

• 
  мәтінді дауыстап оқу;
  
• 
  өз жазғаныңа оқырманның көзқарасымен қарауға тырысу;
  
• 
  ең соңында адамдардың пікірін білу.
  

2. Дұрыс жазуды тексерумен ғана шектеуге болады деп ойламаңыз. Өзіңіздің эссеңізді қайта оқып шығыңыз, екіұшты сөздердің жоқтығына көз жеткізіңіз.

3. Жалықтыратын кіріспе сөз, көпсөзділіктен аулақ болыңыз:

• 
  әсіресе олар эссенің бір жерінде топтастырылып берілген болса;
  
• 
  эссе мазмұнына қатысы болмаса.
  

5. Ұзақ сөз орамдары неғұрлым көбірек болса, эссе соғұрлым тартымды, сапалы болады деген жаңсақ пікірден сақ болыңыз. Тыңдарманға қысқаша сөйлемдер көбірек әсер қалдырады әрі түсінуге жеңіл болады. Ыңғайлысы – қысқа сөйлемдер мен ұзақ сөйлемдердің кезектесе қолданылуы.

6. Әртүрлі энциклопедиядан алынған сөздердің дұрыс жазылғанына көңіл бөліңіз, орфорафиялық сөздіктер арқылы тексеріп алыңыз. Өз орнында дұрыс жазылмаған сөздер оқырман көңілін аударып, эссенің мағынасын төмендетеді.

6. Эссені дауыстап оқып көріңіз. Деміңіз жетпесе, параграфты ұсақ бөліктерге бөлуге тырысыңыз. Эссенің мәні мен мағынасын дұрыс жеткізуге айрықша көңіл бөліңіз, себебі сіздің еңбегіңіздің құндылығы – ой-пікіріңіз бен көзқарасыңыздың тыңдарман жүрегінен орын алуында екенін естен шығармаңыз. Жүректен шыққан сөздің жүрекке жететінін ескеріңіз.

● Риторикалық сұрақ (жауап қажет емес сұрақ).

Мысалы:

Риторикалық сұрау – сұрақ түрінде белгілі бір фразаға жинақталған межелі ұсыныстар түйіні. Онда ойды, сезімді әсерлі ету үшін жауабы өзінен-өзі айқын нәрсе леппен, сұрау түрінде айтылады. Риторикалық сұрақ тыңдарманның ойына қозғау салу үшін, олардың назарын бір мәселеге аудару үшін қолданылады. Мысалы:

Мәселелі сұрақ өмір, қоғам, заман, саясат, тұрмыс төңірегінде көңілді алаңдатып жүрген мәселелерге көзқарас тұрғысында қойылады. Мысалы:

Эссе жазу барысында кез келген цитаталар орынды бола бермейді. Ол автордың ойын толықтай айтатындай болуы керек. Автордың ұстанымын дәлме-дәл бейнелейтін кішірек фрагментті қолдану орынды.

Эсседе автор өз ойын дәлелді жеткізу барысында ғалымдарды, қоғам қайраткерлерінің, т.б. белгілі азаматтардың пікірлеріне сүйенеді, олардан эссе көтерген мәселеге немесе эссе тақырыбына қатысы бар мәтін үзіндісін, көзқарасын айқындайтын дәлелдерлерді пайдаланады. Олар туралы мәліметтер атап көрсетіледі.

1. 
   Міндетті түрде барлық қатысушылармен сәлемдесу;
   
2. 
   Эссенің таңдаған тақырыбын анықтау;
   
3. 
   Тақырыпты таңдау себебін түсіндіру;
   
4. 
   Өзі қызмет ететін мемлекеттік мекемесінің жұмысында аталған теорияны практикада қолдануы;
   
5. 
   Бұл жұмыстың республика деңгейіндегі мәні мен маңызы;
   
6. 
   Қорғауға берілген уақыт (3, 5, 7. 10 минут).
   

Пән және тақырып бойынша әдебиетті терең білу негізінде факт материалдарын өз бетімен талдау және дәлелді сын берілген, ғылыми шығармашылық элементтері бар, өздік қорытынды шығарылған жұмыстарға «үздік» баға қойылады.

Жұмыста тақырып мәселелері толық және жанжақты қамтылған, бірақ қажетті шығармашылығы болмағанда, «жақсы» баға қойылады.

Егер тыңдаушы пікір берушінің сұрақтарына жауап бере алмаса, жұмыстың мазмұнын білмесе, аталған мәселе бойынша теориялық қағидалар мен қорытындыларға түсінік бере алмаса, «қанағаттанарлық» баға қойылады. Мұндай жағдайда тыңдаушы қайта қорғалуға жіберіледі.

Жақсы эссе ғылыми жұмыстар байқауына ұсынылуы мүмкін, конференцияларда қолданылуы мүмкін, сонымен қатар семинар сабақтарында реферат ретінде пайдалануы мүмкін.

• 
  тақырыптың өзектілігі;
  
• 
  мәселеге қатысты сапалы түрде жүргізілген талдау;
  
• 
  ұсынылған шешімдер мен ұсыныстардың ақиқатқа сай болуы;
  
• 
  идеяның / көзқарастың/ бірегейлігі, шығармашылық көзқарас;
  
• 
  тиісті сілтемелердің болуы (авторлық / заңнамалық актілер / дереккөздер).
  

Байқауға қатысушы ұсынылған 10 тақырыптың мазмұн сәйкестігін сақтай отырып, өз қалауы бойынша басқа да эссе тақырыпшаларын таңдай алады.