Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетіндегі жылқы феномені
«Жылқыға байланысты мерекелер мен ойындар және жылқының қоғамның саяси әлеуметтік өміріндегі маңызы»-
жүктеу/скачать 363,5 Kb.
|
avtoref toktabay
| «Жылқыға байланысты мерекелер мен ойындар және жылқының қоғамның саяси әлеуметтік өміріндегі маңызы»-деген бесінші тарауда қымызмұрындық, ас, бәйге, атты соғысқа үйрету, ат ойындарының түрлері, құлан аулау, жылқының әдеттік құқықтағы орны мен ролі, барымта иниститутының қоғамдық мәні сөз болады.
Ұлттық салт-дәстүріміздің ішінде халық санасынан мүлдем ұмытылып, тойланбай келе жатқан жалпы қазақ мейрамдарының бірі – қымызмұрындық. Қымызмұрындық дегеніміз – ел жайлауға шыққанда жазғытұрым аталып өтетін – қымыз тойы. Қазақ жерінде қымызмұрындық әртүрлі аталады. Жетісу, Батыс Қазақстанда - қымызмұрындық, Сарыарқада - биемұрындық, Шыңжаңда биебау, Моңғолияда бие байлар т.с.с. деп аталғанымен, бірақ бәрінің мағынасы бір. Қымызмұрындық мейрамы бірнеше кезеңнен тұрады. 1. Бие бау, бие байлар – желіге құлындар байланады, желінің басында шашу шай ішіледі. 2. Қымыз ашыту. 3. Әр үйдің өз қымызына ауылдастарын шақыруы. 4. Ауылдың (рудың елдің) біріккен қымызмұрындық мерекесі. Демек мейрам әр отбасының бие байлауынан, қымыз ашытуынан, қымызға шақыруынан басталып, жалпы ауылдық, елдік мейрамға ұласады. Қымызмұрындықтың уақытына келетін болсақ, ел жайлауға шыққанда басталып, қырық күндік шілдеге жалғасады. «Қазақта бәйгеден асқан салтанат жоқ: олар бәйгемен нәрестенің дүниеге келуін атап өтеді, бәйгемен марқұмның аруағын еске түсіреді, бәйгемен құрметті қонақты қарсы алады» [25, 28-б.]. Бәйге тай жарыс, құнан бәйге, құр бәйге, тоқ бәйге болып бөлінеді. Бәйгенің үлкен қоғамдық мәні бар, біріншіден ат иесінің жүлдесінің 60-70% руластарына таратылып беріледі, екіншіден ат жарысының артында адам жарысы рудың, елдің жарысы тұрады. Бір ат бүкіл бір елдің мәртебесін көтереді. Бәйгелердің көбі аста өткізілетін болғандықтан астың маңызы үлкен. Ас –тек мал сойып, дүние шашу емес ру, ел, тайпа арасында қордаланып қалған мәселелер шешіледі келешекке әртүрлі жоспарлар қойылады. Үлкен астар бір жыл, кемінде жарты жыл бұрын хабарланады, мұны сауын айту дейді, сондықтан қазіргі тілімізде қолданылатын сауыншы –доярка емес, хабаршы мағынасында. 60-70-100 км бәйгелерге жолда басқа ат қосылып кетпес үшін арнайы атты адамдар қойылады, мұны барлаушылар – деп атайды. Ас төрт күнге созылады: сәрсенбі – ошақ қазар күн, бейсенбі – мал соятын күн, жұма – табақ тартар күн, сенбі - ат шабар күн. Ат шауып біткен күні үйлерді жыға бастайды. Сирек болсада астың бір жетіге созылғаны жайында мәліметтер де кездеседі. ХІХ ғасырда асты және онда өткен ат бәйгелерін суреттеген орыс және шетел ғалымдары «қазіргі заманның олимпиадалары» деп тамсанған. Информаторлардың айтуынша және фольклор деректері бойынша бұрын зерттелмеген, аттың, адамның, ер-тұрманның әдемісіне арнайы силық берілгенін, мешкейлер жарысы, қыз сыны, жарыстары алғаш рет ғылыми бағасын алды. Атты ұрысқа, соғыс қимылдарына үйрету мүлдем ұмытылып қалған өнер, сондықтан бұл мәселені алдымен батырлар жырынан, тарихи әңгімелерден, сонансоң азын-аулақ болсада Қытай, Моңғолия, Өзбекстан қазақтарынан мәлімет алдық. Атқа байланысты ойын-сауықтардың кәзіргі ел білетіні бәйге мен көкпар, жорға салыстыру, қыз қуу, теңге ілу т.с.с. небәрі 10-ға жетпейді. Біздің жинаған деректеріміз бұл әліде толық емес ат ойындарының өзін 40-қа толтырдық. Бұлардың ішінде қыз қашар, тақия қақпай, сияқты ғұрыптық ойындар, қайыс тарту, атпен табақ тарту, найзамен түйенің құмалағын шаншу, қамшу тастау секілді күштілік пен ептілік ойындары бар. Жылқы тектес жануар құлан аулаудың қазақ далаларындағы қым-қиғаш оқиғаларынан басқа экономикалық, әлеуметтік, әскери мәні бар, сонымен қатар жылқының жүйріктігін жылдамдығын анықтаған. Батырдың атының жылдамдығын, беріктігін анықтау үшін құланға салдырып құлан қайыртқан. Беті қайтпайтын бозбаланы құланның айғырымен жекпе-жекке шығарып сынатқан. Құлан аулау күн көрістің қамы, етін азыққа терісін киімге пайдаланады. Құлан аулау әскери-ұжымдық аңшылықтың белгісі, әскерді соғысқа машықтандыру. Жылқы қазақтың әдеттік құқығында дау – дамайды - шешуші, шешілген дауды-бекітуші құрал. Қазақтың бүкіл жер дауы, жесір дауы, қылмыстың көптеген түрлері жылқыға телінген, жылқы арқылы шешілген. Тіпті дау-дамай басқа мал түрлерімен шешілседе, айналып келгенде жылқыға бағаланған. Мысалы: 1 түйе = 4-жылқы, 1 жылқы =5 қойға, 10 ешкіге, 1 бұзаулы сиырға тең. Қазақ қоғамында билік айтудың өзі жылқыға, жылқының тұрпатына қарап шешілген. Қазақтың атақты билері: Төле, Қазыбек, Айтеке үшеуі аттың күші қой жерінде деп дауласып, ақыры аттың күші ортасында –деп келісіп билік айтуды кімге береміз дегенде тағыда дауласып, ақыры жығылсам, сүрінсем сүйер алдымда ағам, артымда інім бар билік жөнікі менікі емеспе деген Қазыбекке екі жағы да тоқтай, билікті Қазыбекке береді. [26, 147-б.]. Он екі ата Байұлының аға биі Бөкен би (Сырым батырдың ұстазы – А.Т.) өмірі атқа мінбепті. «Көңілім өсіп желденіп кетеді, асып-тасып елімді, жұртымды ұмытып кетем, көзім ісініп, жақсы-жаманды ажырата алмай қаламын», – деп, өгізді ерттеп мініп жүретін кісі екен. Ұрланған атын иесі тақымынан танып алса үлкен айып саналған. Ол туралы жеті жарғыда: «Боқ жағылған нетеді, жуса кетеді. Ат танылған нетеді, сүйегімен кетеді» Ер тұрманды ат жабдықтарын ұрлау үлкен қылмыс. Төле би шідер тұсау ұрлаған адамға бір тоғыз айып төлеттіріп «Тұсау ат сақтайды, ат ер сақтайды, ер ел сақтайды» деп кесіп айтқан. Жеті жарғыдағы ат құйрығын кесу, ат кекілін кесу, құн алынып дау ақталғанша бітім жоқ дегенді білдіреді. Шын мәнінде екі адам, екі ел енді бітімге, екі ел бітімге келмейміз, мәңгілік аразбыз –дегенде аттарының кекілін кесіп тастайтын. [27]. Сонымен бірге әділ билік, тура билік жөнінде айтылғанда «қара қылды қақ жарған», «қара қылды қырыққа бөлген» деген сөз бар. Әрине, бұл үкім әділ кесіліп, екі жақ та риза болып тұрған шақта орындалатын салт. Сот процессі аяқталып, екі жақ бітімге келгенде билер: «ат тізесін қостым»-деп ақырғы сөзін аяқтаған. «Жеті жарғы» бойынша барымта кінәлы жақ билер сотының шешімін орындамаған, болмаса елбасылары, ру көсемдері істі қарамаған кезде жасалған. Барымтаға алынатын жылқының көлемдері билер шешімі шығарған көлемнен аспауы қажет. Барымтаның мән-жайын атап көрсете білген зерттеушілердің бірі Н. Гродеков: Біріншіден, барымта күндіз емес түнде жасалады. Екіншіден, барымта ашық айтылады. Елге жария етіледі. Үшіншіден, ұрлық-қарлыққа, кісі өлімі, қалыңдығы немесе әйелін алып кеткен кезде, қорлық көріп, тіл тиген, т.б. жағдайларда есе қайтарып, кек алу үшін жасалады. Төртіншіден, жауапкер ешқандай кінәлі болып саналмайды 28, 170–171-бб.. Ибрагимов барымтаның ешқандай тонау, шабу емес екенін көрсете келе, орыс оқушыларына сөздің шығу төркінін дәл және анық түсіндіреді: «бар – есть, барым – все что есть, барымта – мне следуемое, демек, жалғау арқылы зат есім жасалған. Мысалы: бармақта, тұрмақта, жүрмекте, т.с.с.» 29, 23-б.. Барымта –батыршылдық мектебі Қазақ батырларының көбі жастайынан барымтаға қатысып, жаудан жылқы айырып, шынығып өскен. жүктеу/скачать 363,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|