«Қазақ халқының салт-дәстүрлері» пәні бойынша

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН

«Қазақ халқының салт-дәстүрлері» пәні бойынша

050114 - «Тарих» мамандығының студенттері үшін әзірлеген

Типтік бағдарламаның индексі:

Оқу-әдістемелік кешен кафедра мәжілісінде талқыланған
№ Хаттама________ «________» 2006 ж

Кафедра меңгерушісі ______________

Әдістемелік кеңесінің төрағасы:_______________________

050114 – мамандығын дайындайтын кафедра

меңгерушісімен келісілген _____________________________

Мазмұны

1. 
   Алғы сөз …….………………………………..................................................
   
2. 
   Жалпы мәліметтер …………………………….………..................................
   
3. 
   Курстың мақсаты мен міндеті.....………………………………....................
   
4. 
   Курстың пререквизиттері, постреквизиттері.....………….............................
   
5. 
   Жұмыс оқу жоспарынан көшірме.….............................................................
   
6. 
   Оқу сабақтарының құрылымы.…………………………................................
   
7. 
   Студентке арналған ережелер..…………………….......................................
   
8. 
   Оқу сағаттарының кредитке сәйкес тақырып
   

9. 
   Лекция сабақтарының мазмұны.......................................................................
   
10. 
    СӨЖ жоспары және орындау кестесі.............................................................
    
11. 
    ОБСӨЖ жоспары және орындау кестесі....................................................
    
12. 
    Студенттердің білімін бақылау түрлері:.........................................................
    

б) жазбаша бақылау жұмысы

в) тест сұрақтары

13. 
    Студенттердің академиялық білімін рейтингтік бақылау жүйесі...............
    
14. 
    Пән бойынша оқу процесінің картасы...………………........................
    

ОБСӨЖ – оқытушының басшылығымен студенттің өзіндік жұмысы, СӨЖ- студенттердің өзіндік жұмысы.

Оқыту бағдарламасы (Syllabus), семестрдің басында әрбір студентке беріліп, студенттің білімін тереңдетуге, пәнге деген ықыласының артуына, шығармашылық және зерттеушілік қабілеттері ашылып, одан әрі дамуына себебін тигізеді деп күтілуде.

Дәрістің қысқаша жазбасы студентке қайсы бір тақырыпты қарастыруда неге назар аудару керектігіне бағыт береді, санасына негізгі ұғымдар мен терминдерді енгізеді. Пәнді толықтай меңгеру үшін студент ұсынылған әдебиеттің барлығымен дерлік жұмыс өткізіп және өзіндік жұмысының барлық көлемін орындауы қажет.

Тапсырмалар мен жағдайлардың жиынтығы студенттерге кредиттерді тапсыруда пән бойынша өз білімдерін тексеруге және рейтингтік бақылауды тапсыруға, сынақ/емтиханды алуға арналған.

2. Жалпы мәліметтер.

Оқытушы: Сырбаева А.Ә.

Телефон: - 225

Кафедрада болу уақыты: 9.00-18.00

Өткізу уақыты және орны

№	Аты-жөні	Сабақты өткізу, орны		Байланыстырушы мәлімет
		Аудиториялық сабақтар	СӨЖ
1	Сырбаева Алмагүл Әбдіқызы	Уақыты __________ Ауд _____________	Уақыты ____ Ауд _______	Тел:___________ Каб:___________ Корпус:________

3. Курстың мақсаты мен міндеті
Қазақтың салт-дәстүрлері деген пәнді оқу орындарында өтудің маңызы ерекше. Халқымыздың ежелден желісі үзілмей жеткен көне салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары, рухани, мәдени және адамгершілік дүниеміздегі қымбат қазыналарымыздың бірі.

«Халқым қандай десең салтымнан сынап біл» демекші салт-дәстүрлерден этностың мінез-құлқы, үлгі-өнегесі, даналығы мен даралығы, шешендігі мен жаратылысқа, өзің қоршаған жанды, жансыз әлемге деген моральдың танымдық, этникалық көз-қарастары көрінеді.

Студенттерді осыншама ұшан теңіз халық мұрасының ішінен тек туғаннан өлгенге дейін аралықтағы салт-дәстүрлерімізге шолу жасау. Қазақтың салт-дәстүрлерін білу, әдет-ғұрыптары мен тәлім-тәрбие үрдісімен арнайы сабақтар беріп, ұлт мәдениетінің нәрмен сусындануына, адамгершілік асыл қасиеттер үлгісін санаға сіңіруге жағдай жасау.
4. Курстың пререквизиттері және постреквизиттері

№	Пререквизиттер (пәннің алдында міндетті түрде игерілуге қажетті пәндер)	Постреквизиттер (пәннен кейін өткізілетін, осы пәнге сүйенетін пәндер)
1	Мектеп бағдарламасына сәйкес Қазақстан тарихы	Әлеуметтану Саясаттану
2	Алғашқы қауымдық құрылыс	Қазақстанның қазіргі заман тарихы
	Ежелгі дүние тарихы	Қазақстанның жаңа заман тарихы

5. Жұмыс оқу жоспарынан көшірме

Кредит саны	Жалпы сағат саны	Оның ішінде				Семестр	Қорытынды бақылау
		Лекция	Практика	СӨЖ	ОБСӨЖ
№1кредит	45	15		15	15	5 сем	Емтихан

6. Оқу сабақтарының құрылымы:
Жұмыс бағдарламасында сағаттар оқу жұмыстары түрлеріне қарай бөлінген: лекция, семинар, ОБСӨЖ (оқытушының бақылауындағы студенттің өзіндік жұмысы), СӨЖ (студенттің өзіндік жұмысы), ЛБС-лабораториялық сабақтар.

Лекция – студентке тақырыпты игеруде неге назар аударуына бағыт береді.

Пәнді толық меңгеру үшін студент ұсынылған әдебиеттердің барлығымен жұмыс істеуі қажет

Материалды сабақ үстінде оқытушының көмегімен оқып меңгеру.

1. 
   Сабаққа кешікпеу керек.
   
2. 
   Сабақ кезінде әңгімелеспеу, газет оқымау, сағыз шайнамау, ұялы телефонды өшіріп қою керек.
   
3. 
   Сабаққа іскер киіммен келу керек.
   
4. 
   Сабақтан қалмау, науқастыққа байланысты сабақтан қалған жағдайда деканатқа анықтама әкелу керек.
   
5. 
   Жіберілген сабақтар күнделікті оқытушының кестесіне сәйкес өтелінеді.
   
6. 
   Тапсырмаларды орындамаған жағдайда қорытынды баға төмендетіледі.
   
   
   

«Қазақ халқының салт-дәстүрлері» пәні бойынша

Жетісай – 2006 ж

1. 
   Қазақ халқының салт-дәстүрлері пәнінің мақсаты мен міндеті
   
2. 
   Қазақ халқының салт-дәстүрлердің түрлері. Қолдану орны
   
3. 
   Қазақ халқының ұттық салт-дәстүрдің қалыптасу тарихы.
   

1. 
   ҚалиевС., Оразаев М., Смайлова С. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. - Алматы, 1994
   
2. 
   Құралұлы С. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің анықтамалығы. – Алматы, 1998
   

3. 
   Қазақ тарихы. Журналдар. - Алматы, 1997, 1998, 1999
   
4. 
   Төрт құбыламызды түгелдейік. Дәстүрді сақтай біл. Бірнеше кітапша. - Алматы, 1993
   

Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндерттердің ең бастысы - өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу. Ұрпақ тәрбиесі келешек қоғам қамын ойлау болып табылады. Сол келешек қоғам иелерін жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты мол, мәдени-ғылыми өресі озық азамат тәрбиелеу біздің де қоғам алдындағы борышымыз. Ал ойылы-паймды, білімді, мәдениетті, іскер еңбекшіл азамат тәрбиелеуде адамзаттың ақыл-ойы мен мәдениетінің дамуындағы бағалы байлықтың бәрін игере отырып және оны бүгінгі ұрпақтың санасына ұстаздық шеберлікпен біртіндеп сіңіру арқылы ғана жүзеге асыруға болады.

Ал жастарды жан-жақты қабілетті азамат етіп өсіруде халықтық салт-дәстүрлердің тәлім-тәрбиелік, білім-танымдық рөлі орасан зор.

Өзге халықтар сияқты, қазақ елінің де бала тәрбиесі жөнінде атам заманнан бергі жиып-терген мол тәжірибиесі бар. Аға буын өз бойындағы ізеттілік, қайырымдылық, кішпейілділік, әдептілік, елін-жерін, Отанын сүйюшілік секілді ең асыл қасиеттерін жас ұрпаққа күнделіті тұрмыста үемі үйретіп, қаны мен жанына сіңіріп келеді. Адамның жарық дүниеге келген күнінен бастап, оның есейіп, қартайып, о дүниеге аттанып кеткенге дейінгі өмірі мен іс-әрекеті, басқаларымен қарым-қатынасы атаулының барлығы - салт-дәстүрден өзекті орын алып, адамның дүниетану көзқарасына қалыптастыратын тәрбие мектебі. өз ұрпағының «сегіз қырлы, бір сырлы», өнегелі, өнерлі болып өсуін мақсат еткен ата-бабамыз өз бойындағы бар асыл қасиеттерін әлденеше ғасырлар бойы өлең-жырмен насихаттады.

Еліміздің ежелден дәріптеп, қастерлеп келген ұлттық өнерінің тегін тектеу, болмыын тану, оның асылын тарихтың рухани көш-керуеніне ілестіріп отыру арқылы бүгінгі және болашақ ұрпақ қамын қамдау өскелең өмір талабы болып отыр.

Халқымыздың ежелден желісі үзілмей жеткен көне салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары, рухани, мәдени және адамгершілік дүниеміздегі қымбат қазыналарымыздың бірі.

«Халқым қандай десең салтымнан сынап біл» демекші салт-дәстүрлерден этностың мінез-құлқы, үлгі-өнегесі, даналығы мен даралығы, шешендігі мен жаратылысқа, өзің қоршаған жанды, жансыз әлемге деген моральдың танымдық, этникалық көз-қарастары көрінеді.

Студенттерді осыншама ұшан теңіз халық мұрасының ішінен тек туғаннан өлгенге дейін аралықтағы салт-дәстүрлерімізге шолу жасау. Қазақтың салт-дәстүрлерін білу, әдет-ғұрыптары мен тәлім-тәрбие үрдісімен арнайы сабақтар беріп, ұлт мәдениетінің нәрмен сусындануына, адамгершілік асыл қасиеттер үлгісін санаға сіңіруге жағдай жасау.

«Қазақ халқының салт-дәстүрі» курсы студенттерді халқымыздың озық салт-дәстүрлерімен таныстыру мақсатын көздейді.

2. Қазақ халқының салт-дәстүрлердің түрлері. Қолдану орны

Ұлт дегеніміз - адамдардың тарихи қалыптасқан әлеуметтік-этникалық, қауымдық бірлестігінің жоғары түрі. Қай халықтың болмасын ұлт болып қалыптасуы үшін қажетті факторлар: оның құрамына енген адамдар тобының материалдық тұрмыс жағдайларының, территориясы мен экономикалық өмірінің, тілі мен мәдениетінің, әлеуметтік хал-ахуалдағы сол ұлтқа тән кейбір этникалық ерекшелігінің ортақтығы болып табылады.

Ұлттың жан-күйі мен ұлттық мәдениет арасында тығыз байланыс бар. Ұлттық мінез-құлық ерекшелігі ұлт мәдениетінің түрлерінен коріне береді. Әр ұлттың өзіне тән мінез-құлық, қызуқандылық ерекшелігі сол елдің музыка мәдениетінен қалай сезілсе, би өнерлерінен, қол өнеріненде сондай ашық, айқын сезіліп, көрініп тұрады. Біз ән, күйлерді тыңдай отырып немесе билерді, ою-өрнекті, зергерлік әшекей заттарды көріп, оның қай ұлтқа тән екенін көп қиналмай ажыратамыз.

Ұлттық жан-күй үйлесім ерекшелігі адамдардың отбасылық қарым-қатынасынан, киім кию түрлерінен, спорттық ойын ерекшеліктерінен немесе тұрмыстық салт-дәстүрлерден (келін түсіру, қыз ұзату тойлары, т.б.), ұлттық тағам түрлерінен айқын байқалады.

Ұлттық жан-күй үйлесімі 3 бөліктен тұрады: ол- ұлттық сезім, ұлттық салт-дәстүрлер және ұлттық мінез.

Осы үш бірлік ұлттық мәдени ерекшеліктің шартты белгілері болып табылады.

Ұлттық сезім дегеніміз- адамдардың туған жерге, өскен елге, ана тіліне, ұлттық салт-дәстүрге деген сүйіспеншілігін білдіруі. Ұлттық сезім- адамды, қоршаған ортаның (әлеуметтік-экономикалық, мәдени және жаратылыс құбылыстарының) сол ұлт өкіліне тартқан ерекше сыйы. Ұлттық сезім басқа сезімдер сияқты, адамның жеке басының қанағаттануына, шаттануына немесе риза болмауына, қанағаттанбауына байланысты ой-қиял, әсер, түйсігінің сыртқа шыққан көрінісі, ол өзгелерге тіл арқылы жеткізіледі. Мысалы, «Елім-ай» әнін ести отырып, елінің басына түскен ауыртпалықты, шапқыншылықты елестетіп мұңайуы, немесе «Саржайлау», «Сарарқа» күйлерін ести отырып, тыңдаушының туған жер табиғатына деген сүйіспеншілік, шаттық сезімнің оянуы табиғи заңды құбылыс. Сондай-ақ «Туған жер Волга өзеніне» арналған орыс әнін, Кавказдың асау Терек өзеніне арнаған әні мен «Асся» биін тыңдап, көріп отырған ұлт өкілінің туған өлкесіне, өз ұлтының мәдениетіне деген асқақ сүйініш сезімінің бір белгі бермеуі мүмкін емес. Міне, мұның бәрі ұлт мәдениетінің ұлттық рухани сезімді оятуға тигізер әсері. Адамның ана тіліне деген сүйіспеншілігі де ұлттық сезімнің ерекше бір түрі. Мысалы, ұзақ уақыт туған елден жырақ, жат жұртта жүріп, көпшілік ішінен өз ұлты өкілінің ана тілінде тіл қатуына елең етпейтін, іш тартпайтын азамат болмайды. Өйткені ана тілі- адамның ішкі сезімін басқаға жеткізуде көкейге тез оралатын, сезімнің сыртқа шығар көрінісін басқаға білдірудің күшті құралы. Ұлттық сезімнің әсерлі бояуы, нақышты ой айшықтары көркем сөз өнері, оның ең асылы- ауыз әдебиетінің өлең түрі арқылы сыртқа шығып, тыңдаушыға әсер етеді. Айталық, баланың тілі шыққаннан бастап, оның ой-сезімі бесік жыры арқылы қалыптасып, ойын өлеңдері арқылы қанына сіңген. Өйткені ол жастайынан ауыз әдебиетінің асылдары: мақал-мәтел, өлең-жырларды, аңыз-ертегілерді жаттап, жадында сақтап азамат болып өскен. Ұлттық сезім ұлттық эстетика, әдеп парасаттылық және күнделікті өмірдегі талғам мен сезімнің жиынтығы- көркем шығармалар арқылы көрініс береді. Ол- ұлттық сезімді оятуға әсер ететін күшті құрал. Жиын-тойда «Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жыры немесе ақындардың насихат термелері айтылып жатса, елең етпей- қазақ, немесе «Манас» жыры жырланып жатса, қаны қызбас қырғыз болмаса керек. Көркем сөз айшығына жан сезімімен елікпес адам болмайды. Табиғаттың нелер тамаша көріністері, адамның іс-әрекеті, бет-бейнесі көркем сөз өнері арқылы өріліп беріледі. Сондай-ақ ұлттық салт-дәстүрлер де ұлттық сезімді оятуға себепші болады. Мысалы, домбыра тартып, өлең айтып, айтысып жатқан ақындардың өлең-жырларына, белдесіп жатқан балуандардың күресіне селқос қарайтын қазақ болмайды. Себебі домбырамен өлең айтып, жыр төгу- ұлттық дәстүр және ол сол ұлттың мақтанышы. Сондықтан да өлең-жыр әуені, домбыра сазы- ұлттық сезімді оятатын тәрбие құралы.

Ұлттық тағамдарды даярлау, сыйлы қонағын ұлттық тағаммен сыйлау да ұлттық мақтанышты көрсетеді. Және ол әр ұлттың өзіне тән тағам даярлау ерекшелігінің белгісі болып табылады. Мысалы, өзбек қонағын палаумен сыйласа, қазақ ет асымен, ұйғыр манты, лағманымен, татарлар пәрәмішімен сыйлайды. Қазақ шайды қаймағы бар қою сүтпен баптаса, қалмақ, ұйғырлар май, тұз, ұн салып береді. Неміс халқы кофе қайнатып береді. Міне, осының бәрі- тағамды берудегі ұлттық дәстүрлер.

Ұлттық салт пен дәстүрдің тууы ұлттың ұлт болып қалыптасуына байланысты. Қазіргі ғылыми далелдеулер бойынша, қазақ ұлтының алғаш пайда болуы ХІІІ-XIV ғасырларда басталды деп жүрміз. Олай болса, сол дәуірден бері қарай қазақтың көптеген әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері қалыптасып, дамыды. Оның озық үлгілері ұрпақтан-ұрпаққа көшіп, біздің дәуірімізге жетті. В.Г. Белинский салт-дәстүрдің өміршеңдігі жөнінде: «Әдет-ғұрып замандар бойы сыннан өтеді. Өз дәуірінде ардақталып, ата-бабадан әулетке мұра болып ауысып, рудан-руға, ұрпақтан-ұрпаққа жетеді. Олар халықтың сыртқы бейнесі болып табылады. Онсыз халық бет әлпетсіз бейне, болымсыз тас мүсін тәрізді...» - дейді. Әрине, әр халықтың өзіне тән салт-дәстүрі, әдет-ғұрыпы болады. Олар сол халықтың ерекше белгісі болып сақтала береді.

Ұлттық салт-дәстүрлер - тарихи көне процесс. Көптеген салт-дәстүрлер ұлттың ұлт болып қалыптасуынан бұрын пайда болған. Сондықтан ол кейде бірталай ұлттарға ортақ мәнді дәстүр болып келеді. Мысалы, асар- қырғыз, қазақ, өзбек, тәжік, түрікмен халықтарына ортақ өте ертеде пайда болған дәстүр.

Салт-дәстүр халықтардың тіршілік кәсібіне, наным-сеніміне, өмірге деген көзқарасына байланысты туып, қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, өзгеріп, жаңарып отырады. Оның жаңа қоғамдық қатынасқа қайшы келетіндері жойылып, өмірге қажеттілері дамып, жаңа мағынаға ие болады. Мысалы, қазақтар жаугершілік заманда қой сойып, қанына найзасын малып, бір-бірімен анттасып достасқан. Достықты бұзғанды ант атсын деп серттескен. Бертін жаңа қоғамның дамуына байланысты анттасу салт мүлде жойылды.

Немесе бүгінгі күндерде ерлі-зайыпты қариялардың алтын, күміс тойларын өткізудің тәрбиелік мәні жаңарған салт-дәстүрдің қажетті түрі. Оның ұрпақ тәрбиесі үшін үлкен прогресшіл тәрбиелік мәні бар.

Салт-дәстүр сабақтастығы ұлттар арасындағы қарым-қатынаспен тығыз байланысты. «Әр халықтың мәдиенеті өзіне тән ерекшелігімен дараланып,көзге шалынады. Алайда басқа халықтардың әсерінсіз таза, дара ұлттық мәдиенет тіпті де кездеспейді. Ұлттар мен халықтардың материеалдық және рухани байланысы, қарым-қатынасы арқылы олар бір-бірін мәдини байлығы жағынан толықтырылады» - дейді С.Н. Артановский. Әр түрлі ұлт пен халықтарда кездеспейтін, қайталанбайтын таза ұлттық салт-дәстүр ешбір елде болмақ емес. Бір ұлтта бар салт-дәстүрлер, ұлттық ою -өрнек,тағам, спорттық ойын түрлері екінші бір ұлтта да белгілі ұстастықпен және өзіндік ерекшелігімен көрініс береді.

Ұлттық мінез-құлық сол ұлтқа тән қызуқандылық, жан-күй, рухани сапамен ерекшеленіп түседі. Мәселен, қазаққа тән бауырмалдық, ақжарқындық, қонақжайлылық мінез-құлық болса, өзбектерге тән майда, сыпайы мінезділік, тілі тәтті, салтқа беріктік, орыс халқына тән қарапайымдылық пен кең пейілділік, американдықтарға тән құнттылық, ағылшындарға тән салқын қандылық, немістерге тән ұқыптылық, француздарға тән жинақтылық, испандықтарға тән қызу қандылық ерекшеліктер байқалады. Ұттық болмысты анықтауда әр ұлттың өзіне ғана тән этностық таза мінез-құлықтың болуы мүмкін емес.

ІI-лекция.
Бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер.
(1 сағат)
Жоспары:

1. 
   Екі қабат әйелдерге қамқорлық.
   
2. 
   Шілдехана. Жарыс қазан.
   
3. 
   Сүйінші сұрау.
   

1. 
   Жунисов А. Фәниден бақиға дейін. - Алматы, 1994
   
2. 
   ҚалиевС., Оразаев М., Смайлова С. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. - Алматы, 1994
   
3. 
   Қожабекова Б. Қазақы неке. - Алматы, 1994
   
4. 
   Хабдина Балжан. Үйлену той. - Алматы, 1992
   
5. 
   Құралұлы С. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің анықтамалығы. – Алматы, 1998
   
6. 
   Арғынбаев Х. Қазақтың отбасылық дәстүрлері. – Алматы, 2005
   

7. 
   Кенжеханұлы С. Жеті қазына. А., 2001
   
8. 
   Бақтыгериев С. Күйеу келтіру, қыз ұзату. - Алматы, 1992
   
9. 
   Қазақ Совет Энциклопедиясы. 1-12 том
   
10. 
    Қазақ тарихы. Журналдар. - Алматы, 1997, 1998, 1999
    
11. 
    Медеубекұлы С. Сүндет той. - Алматы, 1992
    
12. 
    Төрт құбыламызды түгелдейік. Дәстүрді сақтай біл. Бірнеше кітапша. - Алматы, 1993
    

Жаңа үйленген жас жұбайлардың қас қабағына қарау, өз білгенен үйретіп, үнемі ақыл-кеңес беру енелердің борышы болып саналған.

Әсіресе жас келіннің бойына бала біткенін сезген ене оны өз қамқорлығына алып, пәле-жаладан, тіл-көзден сақтаудың шарасын істей бастайды. Абысын-ажын, ауыл әйелдерін жинап, құрсақ тойын өткізеді. Оған жиналған әйелдің бәрі шаруаларын әкеп шашып, келінге бата-тілектерін білдіреседі. өз білген ақыл кеңестерін аямайды. өмір тәжірибесі мол қарт аналар жас келінге бойға бала біткен соң бір жарым айда жерік басталатынын, ол кезде жүрек айну, бас айналу, құсу сияқты белгілердің болатынын айтып түсіндіреді. Сондай-ақ бойға біткеніне бес ай болған баланың қимылдап қозғала бастайтыны, ол кезде ауыр жук көтермеу, түрлі тағамдар ішіп, бойды таза ұстау керектігі айтылады. Тіл-көз тимесін деп молдаларға дұға жаздырып, бойтұмар тағып береді. Оны мойнға асып алады немесе омыраудың астыңғы жағына тұмаршаға жеті ұсақ тасты тігіп қояды. «Тіл-көзің тасқа» деген қарғыс осыған байланысты туған.

Түнде екі қабат келіншекті далаға қараңғы қораға жалғыз жібермейді. Жалғыз үйде қалдырып түнетпейді. Ондай жерлерде жын-шайтан, пері, албастылар жүреді деп ұққан. Солардың қастандығынан екі қабат әйел шошынады, ауруға шалдығады деген наным –сенім берік орын алған. Екі қабат әйелдің басына пышақ, балта жастатып, қасқырдың аузын, бүркіттің тырнағын іліп қою ырымдары жын-шайтан сескенсін деген ұғымнан туған.

Қазақ арасына кең тараған сенім бойынша екі қабат әйел түйенің етін жемеу керек. Түйе етін екі қабат кезінде жесе, әйел баланы 12 ай көтереді-міс деген сенім болған. Түрлі биологиялық себептермен әйелдің босану мерзімі кешеуілдесе, екі қабат әйелді түйенің бауырынан немесе алдынан бірнеше рет өткізіп, оның «тезірек босануына мүмкіндік береміз» деп ойлаған.

Толғақ жиілесімен ауылдың үлкен әйелдері жинала бастайды.

Үйге арқан керіп, оған толғақ қысқан әйелден қолтығынан асылып тұруды талап етеді. Толғатқан әйелдің беліндегі белбеуін босатып қиналмай босануына жағдай жасайды. Толғақ ұзағырақ болған жағдайда әйел әлсіремесін деп май салған сорпа береді. Үй ішіндегі әбдірелер ашылып, теңдер шешіледі, әдейі арнап түйреген қарынның аузы ашылады. Мұның бәрі -әйелдің тез босануына арналған ырымдар. Арша тұтатып аластау, күкірт тұтату, легенді салдырлату, қызылды –жасылды, айна сияқты заттардың бетін жауып қою, т.б. ырымдар жын-шайтандар әйел бойынан аулақ болсын дегеннен шыққан. Мұндай жеңіл-желпі шаралар әйелдің тез босануына әсер етпеген жағдайда қарулы әйелдердің біріне оның белін тартқызады. Белін қапсыра құшақтап, ішті қозғап, сылап баланың төмен түсуіне әрекет жасайды. Ал баланың басы қисық жатса, тәжірибелі кемпірлер оны түзеп, әйелдің ішін қойдың құйрық майымен сылайды.

Егер де бұл әрекеттер әйелдің босануына әсер етпесе, мартуды ( жынды) қуу үшін қылышты қынабынан суырып, әйелдің басынан ойнатады, үкі әкеледі, үйдің белдеуіне шағыр көз айғырды байлап кісінетеді. Үйге еркектер кіріп, етектерін екі қолымен қағып, үлкендері аят оқып, жастар қару-жарағын салдыратып, мылтық атып, ал әйелдер отқа тұз тастап, үйдің әлем -тапырағын шығарады, кейде тіпті қамшымен әйелді арқадан тартып жібереді. Қайткен күнде жын-періні аластап, әйелді босандыруға әрекет жасайды. Кейде бақсылар қобыз алып сарнап, әйелге су шашып зікір салады. Осындай тағы қылықтардан шошынған әйел баласын тастап жіберуі мүмкін. Кейде мұның бірі де әсер етпей, әйелдер босана алмай, қиналып өлетін жағдайлар да кездескен.

Толғатқан әйелдің жанына бала таппаған әйелді жібермеуге тырысады. Бала туысымен оны жерден көтеріп алуды көп бала тапқан, мосқал әйелдердің біріне тапсырады. Ол әйел өзінің көңіл жақындығымен, жайдары, ақ жарқын мінезімен, мейрімділігімен сол үйге жаққан адам болуы шарт. Себебі баланы жерден алғаш кім көтеріп алса, бала соған тартады деп есептелген. Ол әйел баланың ұл, не қыз екенін ажыратып, сүйінші сұрайды да, кіндікті балтамен немесе пышақпен кесіп, тарамыспен буып байлайды. Кіндік шеше жас босанған ана көтерілгенше 4-5 күн сол үйдің шаруасын істеп, босанған әйел мен нәрестені күтіп көмектеседі.

Кіндік шеше босанған әйелге қалжаға қой сойып әкеп, балаға ит көйлек кигізеді. Әйел босанған соң баланың жолдасы түсісімен оны тазалап жуып, бөтен адамдарға көрсетпей, адам баспайтын таса жерге мұқият көмеді. Босанған әйелді жуындырып жатқызады, үйді жылы ұстауға, ананың жас сорпа ішіп әл жинауына мүмкіндік туғызады. Бір жылдан соң бала қаратабан болып жүруге жараған кезде кіндік шеше бір қойын сойып,көйлегін алып келіп, кіндік баланың әке-шешесіне қалаған затын сұрап алады. Мұны қазақта «қалау» дейді.

Дүниеге жаңа келген жас нәрестенің құрметіне жасалатын ойын-той, салтанатты жиындар мен рәсімдер көп. Соның ең алғашқысы –жарыс қазан атанатыны –мұндайда аяу, ірку, мөлшерлеу деген болмайды. Қазан әр үйде бірнеше жерде асылады. Келіншек аман-есен босанса, босанған әйелдің қалжасынан ауылдың үлкен-кіші, еркек-әйелі түгелдей дәм татып, ет жеп, сорпа ішеді. Жас босанған әйелге де жас сорпа баптап беріп қалжалайды. Нәрестенің дүниеге келген құрметіне арналатын салт-дәстүрдің бірі-шілдехана. Жарыс қазанның арты іле-шала, не сол күні түнде, не ертеңіндегі кеште шілдеханаға жалғасады.

Оны кей жерде «шілделік күзету» деп те атайды. Шілдехана алғашқыда «Жас босанған әйелді түні бойы жынпері жағалап жүреді; әйелдер, қыз-келіншектер жас босанған әйелді үш күн бойы жын-періден қорғап күзету керек» деген діни ұғымнан пайда болған. Күн батқаннан таң атқанша жас босанған әйел мен жаңа туған жас сәбиді ұйықтамай күзетіп отыру үшін үш күндей түнімен өлең айтып, ән-жыр, күй-бимен, ойын-сауықпен өткізген. Кейін бұл дәстүр жас нәрестенің дүниеге келген құрметіне арналған жастардың ойын-сауық кештеріне айналып кеткен. Жастар таң атқанша түрлі ұлт ойындарын ойнап, ән салып, күй кешіртісіп, жұмбақ, жаңылтпаш айтысып, өнер салыстыралды.

Жастар осындай ойын думанымен отырғанда, шілдехананың дастарханын басқарып жүрген әйелдер «қалжаға сойылған малдың мойын омыртқасынан ауыз тимедік» деп өкпе-наздарын да айтып жатады. Мұның себебі әйел затының бәрі де бала табуға құштар. Сондықтан қалжаның омыртқасынан ауыз тиюді өздері де осы әйел құсап тезірек босануды ырымдайды. Өкпе болмас үшін ішіндегі бір шебер әйел он екі омыртқаның етінен жас әйелдердің бәріне ауыз тигізеді. Таза мұжылған омыртқаны тобылғыға тізіп, үйдің ең жоғарғы жеріне іліп қояды. Бұнысы – нәрестенің мойны тез бекісін деген ырым.

Қазақ халқының әдет-ғұрпында ұл баланың дүниеге келуін «ұл туғанға – күн туған» деп ерекше бақыт санаған. Оның себебі отбасының, ұрпақтың жалғасы, шаңырақтың иесі ұл бала болып есептелген. Бірнеше қыз туған әйелдің соңғы баласы ұл болса екен деген мақсатпен кейде қыз балаға «Ұлболсын», «Ұлтуған» деген сияқты аттарды ырымдап қойған.

3. Сүйінші сұрау.

Жас нәрестенің, әсіресе ұл баланың өмірге келуі отбасы мүшелеріне, әкесі мен атасына, нағашы жұртына үлкен қуаныш әкелген. Әкесі немесе атасы үй ішін асырау қамымен мал соңында немесе аңда жүргенде жас нәресте дүниеге келсе, қуанышты хабарды тез жеткізу үшін ат ерттеп мініп, түзде жүрген атаның немесе әкенің алдынан шығып, сүйінші сұрайтын болған.

Сүйіншіге хабаршы не сұраса болса соны берген. Ол біріншіден арнайы ат терлетіп қуанышта хабар әкелуінің еңбегін бағалау болса, екіншіден жақындықтың белгісі болып саналған. Тіпті үстіндегі киімін, сауыт-сайманын, астындағы атында сүйінші сұраушыға сыйға тартқан мырзалар өмірде кездеседі. Бұндай салт-дәстүр көбінесе бала көрмей жүріп, ұл бала туғанда соның құрметіне жасалған.

Бала туғанда баланың әкесінен, атасынан немесе нағашы жұртынан сүйінші сұрай алдынан шыққан адам ұл болса «Ат ұстар» деп, қыз болса «қырық жеті» деп хабарлаған. Кейінгісі қызды қалың малға беруге, «жат жұрттың адамы» деп қарауға байланысты туған ой-пікірлірдің көрінісі.

Қазақтың көрнекі ақын қызы Ф.Оңдасынова өзінің «Бабам қазақ» атты өлеңінде осы дәстүрді:

Бабам қазақ қаншама бала сүйген,

Нәрістені атасына, нағашысыныа немесе әкесіне көрсетіп көрімдік алу дәстүрі де – ертеден ел ішінде кең таралған салт. Бланы қолға алып қуанышқа бөлеген атасы:

1. 
   Балаға ат қою
   
2. 
   Бесік той
   
3. 
   Тұсау кесер
   
4. 
   Сүндет той
   

1. 
   Арғынбаев Х. Қазақтың отбасылық дәстүрлері. – Алматы, 2005
   
2. 
   Жунисов А. Фәниден бақиға дейін. - Алматы, 1994
   
3. 
   ҚалиевС., Оразаев М., Смайлова С. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. - Алматы, 1994
   
4. 
   Қожабекова Б. Қазақы неке. - Алматы, 1994
   
5. 
   Хабдина Балжан. Үйлену той. - Алматы, 1992
   
6. 
   Құралұлы С. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің анықтамалығы. – Алматы, 1998
   

7. 
   Кенжеханұлы С. Жеті қазына. А., 2001
   
8. 
   Бақтыгериев С. Күйеу келтіру, қыз ұзату. - Алматы, 1992
   
9. 
   Қазақ Совет Энциклопедиясы. 1-12 том
   
10. 
    Қазақ тарихы. Журналдар. - Алматы, 1997, 1998, 1999
    
11. 
    Медеубекұлы С. Сүндет той. - Алматы, 1992
    
12. 
    Төрт құбыламызды түгелдейік. Дәстүрді сақтай біл. Бірнеше кітапша. - Алматы, 1993
    

Бала туғаннан кейін қырық күн өткен соң ел ішіндегі аузы дуалы қарияға немесе баланың атасына, әжесіне немересінің атын қойғызады. Кейде «Қырықтың бірі қыдыр» деп құдайы қонаққа да баланың атын қойғызатын сәттер болады.

Көбінесе молданы әкеп азан шақыртып, баланың атын қойдырған. Ат қойыстың өзінен де бүкіл бір халықтың ұлттық ерекшелігі, таным түсінігі, ой-арманы ап-айқын көрініп тұрады.

Мәселен, ерте заманда балаларға көз тиюден немесе жын-шайтаннан сақтасын деген оймен итбай, Күшікбай, Жаманбай деген сияқты келеңсіз, оғаш есім қоятын болған.

Адамға ат қоюдың себептері алуан түрлі тілек-мақсаттарға орайлас болып келеді. Айталық: 1) бала дәулетті де бай, ауқатты болсын деген тілекпен: Байбол, Дәулетбек, Алтынбек, Малдыбай; 2) күшті де батыл, қырағы да сақ, ер жүрек болсын деп: Арыстан, Батырбек, Қаһарман, Алпамыс, Тарғын, Қамбар, Қобыланды, Қожақ, Әлібек; 3) сұлу да, көрікті, ажарлы да, әдемі болса екен деп: Айсұлу, Нұрсұлу, Күнсұлу, Әсем, Аққыз, Арайша, Ботакөз, Раушан; 4) денсаулығы зор, өмір жасы ұзақ болса екен деп: Ұзақбай, Өмірзақ, Мыңжасар, т.б.; 5) мырза, жомарт болса екен деп: Жомарт, Мырзабек, Қайыржан; 6) ақылды да тапқыр болса екен деп: Ақылбек, Данабек, Еспол, Асыл, т.б. есімдерді таңдап қойған.

Көп реттерде ертедегі есімдер халықтың әдет-ғұрып, салт-сана, күн, жыл аттарына да байланысты болып келген. Мысалы: Наурызбай, Жұмабай, Бейсенбай, Мештібай, Тышқанбай, Аманжол, Жомарт, Жолшыбай, т.б. Ал балалары тұрмай өле берген үйлерде өмірге жаңа келген сәбилерге: Тоқтар, Тұрсын, Ізтөлеу, Төлеген, Ұлжан деген сияқты есімдер қойылған.

Батырлар жырларындағы халық батырлары мен тамаша арулардың немесе ақыл-парасаты мол атақты ақын, шешен, күйші, құсбегі, зергерлердің есімін баласына қою да ізгі тілекпен туған. Арман, Тілек, Бақыт, Инабат деген есімдердің жиі кездесуі де соның меңзейді. Даңқты адамдардың есімдерін қою да осындай ізгі ниеттен туындайды. Алайда мұндай аттар көбіне-көп ауыр тиіп жататыны өмірде жиі байқалады. Мысалы, Абай атты жігіттің ақылсыз, Амангелді деген жігіттің жасық, қорқақ, Әлішер атты жігіттің жалақор, жауыз болып жүргенін көргенде, әке-шеше байғұста жазық бар ма деп іштей тынасың.

Күнделікті уақыт көшінен қалыспаймыз деген оймен кейбір қазақтар балаға есімді ойланбай қоя берген. Мысалы; Мэлс, Совет, Социал, Ким, Армиял, Марлен, Ауданбек, Совхозбек, Колхозбек, Сиязбек, Майданбек, Маршал, Спартак, Космосбек, Октябрь, Өндіріс, Мәдениет, т.б. - өткен дәуір талабынан туған есімдер.

Басқа туысқан республикалармен, шетелдермен қарым-қатынас жасау сол елдердің Тарас, Тамара, Серго, Шота, Арсен, Тахир, Зуһра, Илья, Индира, Лаура, Зоя, Света, Люция, Роза, Жанна, Элеонора, Марат, Суният, Артур, т.с. сияқты атақты ұл-қыздарының есімдерін тілімізге енгізді. Бұл жос жаран, көрші-қолан, елдермен ниеттестік нышаны екені сөзсіз.

Жалпы адам есімі тілге жеңіл, жүрекке жылы, мағыналы, әрі мәнді, әрі сәнді болуы қажет. Себебі есім адаммен бірге жасайтын тарихи заңды құбылыс. Оған қалай болса олай жауапсыз қарауға болмйды.

Баланы туған күннен бастап күн аралата тұзды сумен шомылдыру, маймен денесін сылау, өс-өс деп қол-аяғын керіп, онда өлеңмен:
Өс-өс балам, өсе бер, Аяғыңды созайық,

Батыр бол – балуан білекті, Саусағыңды жазайық,

Батыл бол – таймас жүректі. Етті болсын балтырың Епі боп өс, жарыным, өс-өс!
деп тілек айту дәстүрлері сақталған. Ол жас нәрестенің дене құрылысының дұрыс өсуіне жасалған қамқорлық. Жас босанған әйелдің кейде емшек сүтінің аз болуы да мүмкін. Ондай жағдайда жас сәбиге биенің саумал сүтін аз-аздан беру, қойдың құйрығын сорғызу сияқты әрекеттер жасалған.

Шала туған балаларды 40 күн бойы түлкі тымаққа салып асыраған.

Бала бөлеген бесіктің үстіне жеті нәрсе жабады. Әр жабылған нәрсенің өзінің мәні бар. Мәселен, ең бірінші етіп бесік көрпе, одан кейін шапан, кебенек, тон, жабу, жүген және қамшы сияқты бұйымдар жабылады. Тон, шапан жабу – ержеткенде бла халыққа қадірлі болсын деген тілек; жүген жабу – ат ұстайын азамат болуын тілеу; кебенек, қамшы жабу – ел қорғайтын батыр болсын деген тілек.

Бесікке салғандрға бірнеше білезік, сақина, жүзік үлестіреді. Ал бесікке салған бәйбішеге таза матадан көйлек кигізеді.

Бесіктің бала тәрбиесіне ыңғайлылығы: біріншіден, көшіп-қонғанда түйеге артып жүруге қолайлы, екіншіжен, баланы емгізгенге өте ыңғайлы. Баланы жөргектен шешіп жатпай-ақ ана бесікке асылып отырып та емзе береді. Тіпте ана емзе отырып, мызғып та алады. Үшіншіден, бесік баланың денесінің тазалығына, ұйықтауына қолайлы. Баланың нәжісі (зәрі) денеге жайылмай шүмек, түбек арқылы кетеді. Денесі құрғақ болса, бала жайлы жатып, тыныш ұйықтайды. Ал бала денесінің өсуі үшін ұйқы аса қажет. Бала 40 күнге дейін 22-23 сағат, 6 айға дейін 20-21 сағат, ал жасқа дейін 18-20 сағат ұйықтайды. Ұйқысы тыныш баланың денесі тез өсіп жетеледі.

Бала қырқыннан шыққан соң атасы мен әжесі немесе әке-шешесі ауыл-аймақты жинап, баланың қарын шашып алып, бесікке салу тойын жасайды. Бесікті көбінесе баланың нағашы жұрты алдын ала арнайы жасатып, бесік тойына арнайы алып келіп тартатын болған. Ондағы мақсат жиен-жекжат өсе берсін, үрім-бұтағым, өрісім көп болсын деген ой-пікір көзделген. Қызды өріс, жиендерді ұрпақ, жұрағат санаған.

Егер нағашы жұрты алыста болып, бесік тойына келе алмаған жағдайда үрім-бұтағы өскен, бала-шағалы аналардың бірі бесікті тойға тарту етеді. Оның себебі сәбидің өмір жасы ұзақ болсын, осы үй балалы-шағалы болсын деген ырым көзделген. Баланы бесікке салуды да үрім-бұтағы өскен, беделді қариялардың біріне тапсырған.

Ол әйел бесіктің жасау-жабдықтарын үйінен жасап әкеп, ағаш бесікке саларда нәрестеден жын-шайтан аулақ болсын деген ниетпен бесікті отпен аластайды (отпен аластау біріншіден – діни ұғымға байлансыты туған болса, екіншіден – микробтарды өлтіру, үшіншіден иіс қонысты кетіру)ғ яғни гигиеналық тазалықты көзделген.

Бесіктің арқалығына бірнеше жерден темірден қарып белгі салады. Бәйбішелер қырандай көреген болсын деп бесіктің арқалығында бүркіттің тұяғын байлайды, жын-шайтаннан, көзден сақтасын деп тұмар жаздырып тағады. Ұлу болсын деп басына ацна, тарақ жастайды.

Бесікті аластау кезінде:

деп пәле-жала, жын-шайтан, тіл-көзден сақтасын деген тілек айтылады.

Бесікке салу тойына жиналғандар өлең айтып, әзіл-қалжың, ұлт ойындарын ойнап көңіл көтереді. Жас нәрестеге бәйбішелер бата беріп, немелеріне сарқыт алып қайтады.

3. Тұсау кесу

Бала қаз тұрып, тәйтәй басып жүре бастаған кезде жасалатын салт-дәстүр Әдетте баланың туғанына 12-14 ай тол ғанда жасалады. Тұсау кесу тойының негізгі жабдықтары 1,5 метр ала жіп, өткір қайшы немесе пышақ. Тұсау кесу тойына ауылдың қыз-келіншек, бәйбішелері түгел шақырылады. Ет асылып, шай қайнатылады. Тойға келгендер шашуға құрт, май, тәтті тағамдар, балаға ойншық, асық, сылдырмақ, т.б. әкеледі.

Баланың шешесі шаруаға икемді, елгезек пысық әйелдердің біріне қайшы мен жіпті ұстатып, баласының тұсауын кесуді ұсынады. Тұсау кесуші әйел жүре бастаған баланың аяғына ала жіппен тұсау саып жатып:

Бұдан кейін ойын-тойға келген 1,5-3 жасар балаларды жарыстырып, күрестіріп озғандарына бәйге береді. Көп құлайтын баланы тұсауы кесілуінен, немесе тұсауын кесуші шешесінің шабандығынан деп күлкі қалжың қылады. Тамақ ішу кезінде әзіл-қалжың, оспақ, ойындар ойналады. Балаларға өлең, жыр, тақпақ, жаңылтпаш айтқызады. Той тарқарда үлкен бәйбішелр тойдан немерелеріне сарқыт деп қалталарына конфет бауырсақ, құрт-ірімшік салып алады.

Тұсау кескен әйелге көйлек немесе аяқ киім силайды.

Атқа мінгізу тойы. Бала 1,5-5 –ке толғанша әке-шешесі ұл балаға арнайы ат ертоқым даярлайды. Ерді (егер) қайыңның безінен шаптырып жасатады. Мұны ашамай ер деп атайды. Ердің тебінгі құйысқан үзенгі бауларын киіз бен былғарыдан қайыстан күмістетіп жасатады.

Атқа мінгізу тойы жаз айларында болады. Бәленшенің баласы (немересі) азамат болыпты, атқа мінгізу тойына шақырып жатыр десіп ағайын-туыс жекжат нағашылары келеді. Баланың нағашысы жиенге арнайы ат әкеп мінгізетін болған.

Тойға келушілер бала ға арнап қамшы, садақ, шідер т,б заттар жасап әкеп сыйға тартады. Бұл - баланы азамат болуға жарадың деген ырымдар.

Ел жиналғанан кеиін баланың өзіне арналған құнанына ер салып баланы кйіндіріп атқа отырғызып байлап қоя ды да ағасы немесе нағашы атасы атты жетектеп ауылды айналдыра әуелі аяңдатып кейін ақырын желгізіп жүргізеді. Бұдан кейін балаға ауыл ортасында (қотанда) жиналып тұрған қарйяларға атпен келіп сәлем бергізеді. Қарйялар:

Мұнан кейін ересек балалар тайлармен жарысып бірімен бірі кү ресіп ұлт ойындарын ойнайды.Қариялар қызым ішіп, ет жеп, бата беріп, тарасады.

Қазақ баласы қаршадайынын атқа мініп шабуды, 5-6 жасынан бастап қозы-лақ қайыруды, мал бағуды үйренген атқа міну тойы баланың әжетке жарап еңбеке араласу азаматтықтың басы деп ұққан. Ол балаға да үлкен ой туғызып тез есейюіне әсер еткен.

4. Сүндет той

Ең бірінші Ыбырайым пайғамбар мен оның ұрпақтары сүндеттелген және сундетке отырғызу Құдайдың берген өсиеті болған. Қазақ халқына да осы салт-дәстүр берілген. Сундетке отырғызудың мақсаты мұсылмандықтың және бала ер жетіп, азамат болды дегенді білдіреді. Қазіргі күні қазақ халқы осы салтты «Сүндет той» деп, көп жерлерде үлкен той жасап, атап өтеді.

Сүндетке отырғызу мұсылмандықтың белгісі болып саналады. Ер баланы сүндетке 5,7 немесе 9 жасында отырғызған. Баланы неғұрлым ерте сүндетке отырғызса соғұрлым ауырсынбайды, тез жазылып кететін болған.

Сүндетке отырғызу көбінесе жазға салым немесе күз айларында іске асырылған. Себебі суықта ыстықта балаға әсер етпесін деген мақсат көзделген. Кейде 5,7,9 жастағы ауыл балаларын жинап қожаны шақырып 3-4 үйдің балаларын бірақ сүндетке отырғызған.

Сүндетке отырғызу үшін балаларды шешіндіріп әкесі немесе ересек ағалары қол аяғынан мықтап ұстап ал қожаға балаға:

Бір, екі, үш, төрт, бес,

Тәшімай үшін кес-

Дегізіп өлең айтқызып алдандырып отырып, өткір пышақпен 1см теріні кесіп алып, қанды тоқтату үшін тәнге күл салады немесе құрым кигізді

Отқа күидіріп соның күлін басады. Қожаға баланы сүндетке отырғызғаны үшін қой, тайынша тай немесе ақша берген.

Баланы сүндетке отырғызырда әкесі мүмкіндігі болса сүндет атың деп балаға арнап белдеуге ат байлаған. Сүндетке отырғызу, біріншіден, мұсылмандық белгісі болып саналса, екіншіден, балаға ер жеттің, азамат болдың, әжетке жарап қалдыңдеген сезімді де білдіру көзделген.

Қазақта сүндет тойынан кейін 9-10 жастағы ер балаға қыз айттырып, құда түсу дәстүрлері іске асырылған. Бұл бала психикасының өзгеруіне ықпал еткен. Бала өзін үлкейген екенмін деп сезіне бастайды.

Сүндет тойы да тай, құнан шаптыру, балалардың күресін өткізу, шашу шашу, сүндетке отырғызылған балаға көрімдік беру сияқты әдет- дәстүрлермен өткерілген.

Сундетке отырғызылған балаға тай мінгізіп, келген қонақтары сыйлықтар сыйлаңды. Бұрынырақта атқа жабу-жауып, ашамай салып, сүндетке отырғызылатын баланы отырғызып, алдына қоржын іліп, туған-туыстарын тойға шақыртуға шығарған. Қазіргі кезде арнайы шақыру билеттерін жасап, оны сундетке отырғызылатын баланың суретімен шығарады немесе ауызба-ауыз шақырылады. Той басталғанда кей-бір жерлерде арнайы ұлттық киім киіндірген баланы атқа отырғызып, жіналған қонақтардың алдына шығарады. Отырғызатын атын өрнектелген кілемше жабуларымен безендіреді. Шашуларын шашып, байғазыларын береді. Тойды өткізетін асаба қонақтарын жайғастырып отырғызып, тойды бастайды. Той бастар өлеңімен келген қонақтарын қарсы алып, тілектерін айт-қызады. Тойға арнайы келген жақын туыстары тілектерін айтып, сыйлықтарын сыйлайды. Би биленіп, өлеңдер айтылып, ойындар ойнайды.

Тілашар тойы. Бала 7 жасқа толған кезде әке-шешесі немесе атасы, әжесі қолынан жетектеп, мектепке (медресеге) оқуға апаратын болған.

Баланың мектепке баруын ауыл-аймақ болып қуаныштап, әйелдер анасына қайырлы болсын айтып, «тілашар» тойына арнап шашу шашады. Ата-анасы арнайы мал сойып, тойға келгендерді ет, қымыз, шай беріп сыйлайды. Қариялар кетерде оқуға барған жас балаға «хатты тез танып, кітапты көп оқып, Лұқпандай хакім, Атымтайдай жомарт болсын, 12 ғаламның тілін білсін» деп бата беріп, тілек тілейді.

Балаға ата тегін үйрету. Балаға 7-9 жасында әкесінен бастап ағайын –туысты, нағашы жұртын, алыс-жақынды таныстыру, ата-тегін, руын, ел жұртын білдіруге ерекше көңіл бөлінген. «Жеті атасын білу» заң болған. Ер жігіттің үш жұрты бар, оның шығу тарихын, тегін білу әр азаматқа парыз деп ұққан халық «Жеті атасын білген ұл жеті жұртқа жөн айтар» деген аталы сөзді арқау етіп, баласына ата тарихын жастайынан жаттатып, ел-жұрт тарихын білу – ер азаматты ерлікке, елдікке, Отан сүюшілікке баулиды деп ұққан. Әкесі, атасы балаға тек жеті атасына дейінгі бабаларының атын жаттатып қана қоймай, олардың қандай адам болғанын, елі-жұрты үшін еткен ерлігі, өнегелі істері жайында әңгіме еткен. Сол арқылы бала ата дәстүрін жалғастырса екен деген мақсат көзделген.

Ата, ру тарихын білу жақсы. Бірақ баланы өз руының адамдарын ғана қолпаштап, жақсы, текті, асыл азаматтар тек біздің рудан ғана шыққан деген өзімшілдік, теріс көз қараста тәрбиелеу дұрыс емес. Басқа рулардың, ердердің де ақылды, шешен, батыр, ақын адамдары туралы сөз қозғап әңгіме ету, «жақсы көпке ортақ», «жақсы туса елдің ырысы», «жақсыда жаттық жоқ, ол халықтың қамқоршысы» деген ой-пікірді жастардың жетесіне жеткізу азаматтық парыз.

Өкінішке орай, отбасы тәрбиесінде осы жағы жетіспей жатады. Жастардың бойына көпшіл, қоғамшыл рухты себе білу, «адам баласын бауыр тұту» мақсатында тәрбиелеу өзекті мәселе болуы керек.

Байырғы қазақ күнтізбесі бойынша (оның негізгі ертедегі араб күнтізбесінде жатыр ) он екі айға арнайы жәндіктер мен хайуанаттар атын беру (тышқан, сиыр, барыс, қоян, ұлу, жылан, жылқы, қой, мешін, тауық, ит, доңыз), оларды 12 қазына деп атау, он екі жылды адамның бір мүшелі- қатерлі жыл деп арнайы атап өту, «он екі мүшең сау болсын», «он екіде бір нұсқасы жоқ», «он екі баулы өзбек, тоғыз баулы түрікмен» немесе лиро-эпос жырларында кездесетін

«Орай да орай оқ атқан.

Он екі тұтам жай тартқан!»

(«Қобыланды батыр» )

«Он екі айдың жартысы жаз болады,

Жаз белгісі үйрек пен қаз болады»

(«Қозы Көрпеш- Баян сұлу» )

«Үлкендігі басының

Он екі қарыс қазандай», -

(«Қамбар батыр» )

деген сөз тіркестері он екі санын ерекше қасиет тұтудың белгісі.

Сондай-ақ «Қырық күн шілдеде май тоңғысыз жаз болды» деген ой-пікір баланың қырқынан шығуы мен мойын, аяқ –қол буындарының бекіген кезіне, көз тоқтатып алыс-жақындаы ажырата бастауына дәл келеді.

Мына, адам өмірінің осы кезеңін ерекше алып өту, туған баланы қырқынан шығару тойын жасау немесе өлген адамның қырқын беру –ертеден халық арасында кең сақталып келе жатқан дәстүрлер.

Тоқым қағу тойы - 7-8 жасар бала нағашы жұрты бәсіреге мінгізген құнанына ашамай ерін ерттеп мініп, бірінші рет үйінен алысқа жолаушылап шығып, нағашы жұртына барады. Сонда әке-шешесі бір малын сойып Бауыл аймағын жинап, тоқым қағар тойын жасайды.

Біз осы тоқым қағарға дейінгі баланың он жас айналасындағы өмірін әңгіме еттік. Бұл кез дүниеден алаңсыз өтетін бал дәурен –балалық шақ деп аталады. Оннан аса өмірге белсене араласатын өмір мектеп басталады.

Қазақта оны қозы жасы, қой жасы, жылқы жасы, патша жасы деп 4-ке бөледі.

1. Қозы жасы – қазақта ұлды он жасқа келгенде қозы бағуға салады.

Бұл –еңбекке баулудың қазақша бастауыш сыныпы іспетті. Қозы жасы деп аталатын еңбектің алғашқы басқышы жастарды өмірге беймдеу, еңбектің дәмін татып ;қиындығын сезінудің жоралғысы болып саналад. Өйткені, қазақ балаға жастайынан қатал қарап, еңбекпен шыңдауды мақсат еткен. Мал өсірудің бастауыш мектебі іспетті қозы бағудың мәісі сонда.

Ал сиырмен түйеге ие болу кәр-құртаң шалдардың үлесіне тиген.

Мұндай іске он бестегілердің де қағылездері, төзімділері шшыдайды

Бірақ көнбеске шара жоқ. Басқа кәсіп болмаған соң дала тіршілігіне, қой бағуға төселіп, сыннан сүрінбей өткендері жылқы жасына ауысады.

Ат құлағы көрінбейтін боранда тұмсығына оқтаудай мұз қатқан атпен бірнеше күн жүріп жүрген, ұлып соңынан қалмайтын ұялы қасқырлардың тобына бір тайды жегізбей, екі күннің бірінде тебініп, сырттай торыған жауға жылқы бермеу жиырма беспен қырық жастағы ер азаматтардың қолынан келеді.

Бастаңғы. Қазақта бастаңғы шешесі бір жаққа жолаушылап кеткенде бойжеткен қызы жасайды. Қыздың үйіне құрбы құрдастары жиналады. Шешесі бұған рұқсат етіп асуға ет, немесе сойылған қой беріп кетеді. Жиналған жастар ән салады, домбыра тартады, ұлттық ойындар ойнап әзіл қалжың күлкімен кешті қызықты етіп өткізеді. Бастаңғының екі түрлі жағы бар. Біріншіден – анасы қызының құрбы құрдастырымен араласып сыйласуына, танысуына мүмкіндік жасап, жол ашады. Өз бетінше қонақ күте білуге баулиды. Екіншіден, қызды келешек отау иесі деп санап, қазан ұстай білуге, асты бастап пісіруге, қонақты күте білуге үйрету көзделеді. Сондықтан бастаңғының қазақ қыздары бой жете бастаған кезде жасап үйрену артық емес. Бастаңғыға қыздармен бірге жігіттер де жиналып бір-бірімен ойын-күлкі, танысады. Бірақ бастаңғыға бақылаусыз болмаған. «Шешесі қыдырмашының қызы бастаңғышыл боладыға» барғызбау үшін бақылау, рұқсатсыз, орынсыз бастаңғы өткізбеу қазақта заң.

1. 
   Баланың дене бітіміне байланысыты сындар мен тиым сөздер
   
2. 
   Амандасу салты
   
3. 
   Ұлттық отбасы тәрбиесі туралы
   
4. 
   Табиғат аясы адамның алтын бесігі
   

1. 
   Жунисов А. Фәниден бақиға дейін. - Алматы, 1994
   
2. 
   ҚалиевС., Оразаев М., Смайлова С. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. - Алматы, 1994
   
3. 
   Құралұлы С. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің анықтамалығы. – Алматы, 1998
   

4. 
   Кенжеханұлы С. Жеті қазына. А., 2001
   
5. 
   Қазақ Совет Энциклопедиясы. 1-12 том
   
6. 
   Қазақ тарихы. Журналдар. - Алматы, 1997, 1998, 1999
   
7. 
   Төрт құбыламызды түгелдейік. Дәстүрді сақтай біл. Бірнеше кітапша. - Алматы, 1993
   

Ертеректе қазақтар ырымдап сәбиге тұлымшақ пен кекіп қойған. Баласы тұрмай жүрген кейбір ата-аналар ер баланың өң құлағын тесіп сырға таққан. Баласы ер жеткен соң ұлан-асыр той жасап, осы тойдың үстінде боз баланың құлағынан сырғасын алады. Бұл той сырға тойы деп аталады.

Жастарға үлкендердің бата беріп, тілек тілеуі, сын ескертпей айтып, бағыт сілтеуі ежелгі дәстүр болған. Баталы сөз, ақ тілек жас өркеннің баянды өміріне, бақытты болашағына игі әсерін тигізеді деп білген. Жас баласы бар үйлер ақсақалдарды әр кез шақырып, ақ батасын алып отырған.

Баланың дене бітіміне қарап қариялар ескертпелер айтқан. Мәселен, бір құлағынан екінші құлағы үлкен болса күйші, маңдайы кең болса жайдары, құлағы мен аузының арасы жақын болса өтірікші, желкесінің шұңқыры үлкен болса сері, бармағы майысқан болса шебер, саусақтары салалы болса күйші, бетінің қалы болса балуан болады деп жорыған. Әрине мұның бәрі дәл болып тауып айтатын көріпкелдік әулиелік емес, өмір тәжірибесіне сүйеніп жасалатын жорамал. Дегенмен сөзге айрандай ұйып ырым еткен ата-бабамыз «батыр болады» деген сәбиді тіл көзден таса, ешкімге көрсетпей, жеке тәрбиелеуді рәсім санаған. «Кісі болар баланы кішісінен танитын, кісі болмас баланы мүшесінен танитын», сыншылар туралы ел аузында аңыздар көптеп кездеседі.

Әрине адам жаратылысынан жақсы, я жаман болып тумайды. Адамның жақсы, жаман болуы өскен ортасына, алған тәрбиесіне байланысты.

Ел арасында түсініктер бойынша мынадай сын, ырымдар да кездеседі. Нәресте анасының омырауын тас қылып ұстап отырып емсе, онда ол сараң болады, керісінше, алақаны ашық, алаңсыз емсе, онда ол өскен соң мырза жігіт болады: ер баланың көзін ашып ұйықтайтын әдеті болса, онда ол ер жеткен соң бақытты жары сұлу болады. Ал қызбалада осындай әдеттер болса, күйеуі көрнекті болады. Егер бала үнемі жастықтың үстіне ұйықтайтын болса, кейін ол ел басқаратын көсем болады, ол көрпені тұмшалап орап алып жатса, өскенде ынжық жігерсіз болады. Егер бүк түсіп ұйықтайтын болса уайымшыл қайғышыл болады. Ал шалқасынан жатып ұйықтайтын болса төрт құбыласы тең кемеңгер әрі батыр болады т.б. деп ырымдаған. Әрине «Қазақ ырым етеді, ырым кейде қырын кетеді» демекші, оның бәрі үнемі дәл келе беруі екі талай. Сондай-ақ қазақ халқының бағзы заманнан бері балаларына жаман болады, және жалаға ұшырайсың құдайдың, әруақтардың киесі соғады деп ырым етіп, тиым салған қаракет-қылықтары көп кездеседі. Мәселен, «Босағаны керме», «Бейітке қарап түзге отырма». «Қолыңды шошайтып бейітті көрсетпе», «Аяғыңды көкке көтерме», «Беліңді жағыңа таянба», «Жұлдызды санама», «Жұма күні кір жума», «Отқа түкірме», «Үйді айналма», «Бос бесікті тербетпе», «Жақын адамдарға пышақ, ит, мылтық сыйлама» т. б.

Ал бір топ тиым сөздер әдептілік мінез құлықты сіңіруге, тазалық сақтауға арналған. Мысалы: «Итке ожаумен ас құйма», «Ағын суға кір шайқама», «Үлкеннің алдын кеспе», «Дастарханды аттама», «Сырлығышпен баланы ұрма», «Кісі мініне күлме, кемтарға күлме», «Малды, ыдысты, тамақты теппе», «Суды сапырма, суға дәретке отырма, суғ түкірме». Мұндай тыйым сөздердің тәрбиелік мән мағынасы бүгінде ескермеген, үлгі өнеге боларлық өсиет өнеге.

2. Амандасу салты

Амандасу қай халықтың болмасын мәдениеттің алғашқы беташары сияқты. Әр халықтың амандасу рәсім, салттары алуан түрлі болып келеді. Мысалы: славян халықтары бір-біріне қол беріп амандасса Жапон, Қытай, Үнді халықтары қос қолын бірлестіріп, маңдайына тигізіп тағзым ету арқылы амандасу рәсімін жасаған. Ал Орта және Кіші Азиямен Африкадағы мұсылман халықтары ертеде оң қолын жүрегінің басына апарып тағзым ету арқылы амандық рәсімін жасаған. Сондай –ақ мұсылман халқында амандық салты «Ассалаумағалейкум» деген сөзден басталады. Ол жақсы тілек сізге алланың нұры жаусын деген сөз. Жас адам жолы үлкен, жасы үлкен адамға алдымен ұмтылып қос қолын ұсынады, ал сәлем алушы қария «Уағалейкум ассалам!» деп өз қолын ұсынады. Ол алланың рақым нұры маған бір есе жауса, сізге екі есе жаусын деген сөз.

Егер үй толы адам болса, сырттан енген адам үйде отырғандардың ең үлкенінен бастап кішісіне дейін алма-кезек қол беріп амандасып шығып, отырғаннан кейін үй иесі ақсақал мен келген қонақ амандық-саулық сұраған.

Ал егер жапан далада, түзде жүрген жастардың қасынан қария адам, не жасы үлкен адам жанап өтіп бара жатса, жастар қарияға, жасы үлкен адамға әдейі бұрылып барып, сәлем беріп, амандасуға тиісті. Ат үстінде жүріп кезігуші адамдар қол алысуға және қол алыспай амандасуға да болады.

Ауылға келген қонақпен ауыл адамдарының амандасуында белгілі ереже бар. Мысалы үй сыртына таяп келген үлкен адамға аттан түсіріп алғалы тұрған жасы кіші адам бұрын сәлем беруге тиіс.

Ал сырттан үйге кірген кісі қандай жастағы адам болса да үй ішінде отырғандарға өзі бұрын сәлем беруі тиіс.

Көріспегелі көп жыл болған тұрғылас, замандас, құрдас, ағайын-туыс адамдар қуышып амандасады. Қауышып амандасу (кеудесін тиістіріп) үшін әуелі қос қолдап амандасып, сонан соң құшақтарын қайта жайып барып, бір-біріне төс қағысып, оңға бір, солға бір кеуде тоғыстырып, сонан соң екеуіде артқа бір табан шегінісіп, қолдарын алақан айырмастан тағы соғысып, қос қолдап амандасады.

Қауышып амандасу ер азаматтар үшін ұлттық амандасудың ең құрметті түріне жатады.

Ал жастар жай ғана қол алысып, келесі қолмен арқы, иық қағысып та амандасады.

Қыз балалар бір-біріне жүгіре басып барып, құшақтасып, сүйісіп немесе жай қол алысып амандасады. Жастардың амандасу түрлері «Сәлеметсіз бе? Есен-саусыз ба?» деп келеді.

Халқымыздың ұттық дәстүрінің ең жақсы (көне) амандасу түрі – кеіндер жасы үлкен ата-ене, қайналарға үйге кіріп амандасқанда немесе қымыз, шай, ас-су әкеп бергенде, сол тізесін сәл бүгіп, үш рет басын изеп, ибалық сәлемдесу ишаратын жасаған.

Құрбы-құрдас қариялардың бірін-бірі әдейі іздеп барып сәлемдесуі – халқымыздың бауырмалдық дәсүрінің белгісі. Ал ауыл аралап жүріп жастар жасы үлкен қарияның үйіне бас сұғып, амандаспай кетсе, сол азаматтың үлкенді сыйлауы кем, надан екенін бетіне басып, «Амандасуға да жарамады», «Жетесіз» деп сөгетін болған. Бұл тәрбие негізі амандық-саулық сұраудан басталады, оны білмеген адамның көргені шамалы деген ұғымды білдірген.

Қазақ халқының амандасу салты – мазмұны жағынан өте бай, ол жастарды кішпейілділікке ибалыққа, сыйласымдылыққа мақсат еткен ата дәстүрі екені даусыз.

3. Ұлттық отбасы тәрбиесі

Әрбір отбасының қалыптасқан әдет ғұрпы ата дәстүрі болады. Сонымен бірге жалпы қазақ отбасына ортақ дәстүрлер де бар. Оларды атап өтсек мыналар: Жасы кішілер үлкендердің атын атамай ата, әже, әпке, аға, әке, көке деп сыпайы қарым-қатынас жасауы, сондай-ақ жасы кішілер үлкендердің, әсіресе қариялардың алдын кесіп өтпеуі, отбасы мүшелерінің бірін-бірі ренжітпеуі, үлкеннің тілін кішінің алуы, әрқайсысының өз шама шарпына іс атқаруы.

Ұлдың ұяты әкеде, қыздың ұяты шешеге деп қараған халқымыздың ұл баланы тәрбиелеуде аталар мен әкелер өз қолына алса, ал қыз баланы тәрбиелеу әжелер мен аналардың ісі болып саналған.

Ата-бабамыз ұлды өздеріндей еңбек сүйгіш, малысау жауынгер, әнші, күйші, аңшы, құсбегі, бес аспап азамат етіп тәрбиелеуді мақсат еткен. Жігіттің бойына өнер менм еңбекті ізгі адамгершілікті қасиеттерді қатар сіңірген. Ер баланы бес жасынан бастап мал бағу мен аң аулауға, отын шабуға (қора салуға, ағаштан, теріден, темірден түрлі тұрмысқа қажетті бұйымдар жасауға яғни) қол өнер шеберлігіне баулыған.

Отбасындағы ұл тәрбиесінде әке мен аталардың ролі ерекше. Әке отбасы мүшелерінің тірегі, сақтаушысы, қамқоршысы. Қай ата-ананы алсаң да қызының ертең барған жерінде балдай татып, судай сіңіп кетуін, жақсы жар, әдепті келін, аяулы ана болуын армандайды.

Қасиетті ана қызының тәрбиелі жан болып өсуі үшін жасынан ақ шашты қарияның алдынан аттатпай өсіреді.

Халқымыз келіннің аяғынан қойшының таяғынан дегенде жаңа отаудың береке құтын, ағайын туыс, ауыл арасындағы беделін, болашақ ұрпағына дұрыс тәлім тәрбие беруін келіннің жақсы-жаман қасиеттерімен өлшеген.

4. Табиғат аясы адамның алтын бесігі.

Тәңір сөзі бізге ежелгі заманнан жеткенше көне архаизмдердің бірі, ел арасына кең тараған ұғым. Қазақ біреуге бата бергенде Тәңір жарылқасын! дейді. «Иттің иісі болса бөрінің тәңірі бар деген мәтелде әр нәрсенің иесі жебеушісі бар деген ұғымды білдіреді.

«Тәңір» сөзі екі түбірден «таң» және «ертеден» деген сөзден тұрады. «Таң» күннің туар, шығар уақыты, ал «ер» - күллі түркі елдерінде ер, ержүрек, еркек, батыр деген мағынаны білдіреді.

Қазақ фольклорында «таң» сөзі жеке ертедегі көне заманның құдайы ретінде қолданылады. Мысалы «бақсы» жыланды арбағанда:

Келең, келең, келеңгір! Тас төбеңнен түсермін,

Бауыры шұбар келеңгір, Таң ұрғандай қылармын...

Үсті шұбар келеңгір,

деп «таң» сөзін жазалаушы субъект ретінде қолданады. Ал қазақ баласын қарғағанда: «Тәңір төбеңнен соққыр!» деп қарғайды. Қазақ тәуіптері кейбір сырқаттарды күн шығып келе жатқанда, алты бастаудан алынған сумен емдейді. Бұл су «таң суы» деп аталады. Алғашқы діни сенімдерді зерттеуші Л. Я. Штенберг: «Әрқашан аспан құдайының тасасында күн құдайы тұрады» - деп жазады. Тәңірге табынудың идеялық негізі — табиғат құбылыстарын құдіретті, жанды деп қараудан, әр заттың иесі, жаны бар деп пайымдаудан туған. Тәңірге табыну алғашқыда дін түрінде емес, космологиялық түсініктер мен идеялардың жиынтығы ретінде, табиғи құбылыстарға мінажат етуге байланысты пайда болған, ол күллі дін атаулыдан бұрын туған түсінік. Ислам діні тарамай тұрған дәуірдегі даламыздың тайпалары құдайға «Бір тәңір» деген қысқа аятпен жалбарынған. X ғасырда араб халифасының елшісі Иби Фалдан Еділ болғарларына жіберіледі. Елші Маңғыстау түбегінің тұрғындары жайында былай деп жазады: «Егер оғыздардың біреуінің басы ауырып, балтыры сыздаса, басын көкке қаратып: «Бір тәңір!» деп аспаннан көмек сұрайды». Тағы бір араб саяхатшысы Әл-Макдиси «Түркілер «инчи алла» деудің орнына «Бір тәңір» деп атайтынын еске алады. Хақтың (жаратушының) аты түркіше - белиг Бай ата, арабша аудармасы «ұлы бай ата». Ал Макдисидің «белигі» қазіргі орыс тіліндегі — «Великий». «Бай ата» Махмуд Қашқаридің «Түркі тілдер сөздігінде» құдай ұғымын білдіреді» делінген. Орта ғасыр ойшылы Ахмед Йүгінеки де өзінің «Акиқат» атты кітабыңда «Бай ата» сөзін жаратушы тәңір ретінде жиі қолданған.

Ертедегі шаман дініне сенген қазақтар «Бай ата» сөзін құдайдың жалқы есімі ретінде қабылдап бақсының күн жайлату сарыныңда:

Омыраудан соқ бұлт,

деген сез тіркесі кездеседі. Бақсы сөз құдіреті арқылы құдайға жалбарынып, бұлт шақырып, жаңбыр жаудырмақ болады.

Орта Азиядағы елдердің әйел пірі Ұмай-ананы жас келіншек босана алмай жаны қиналғанда алдымен ауызға алып, жалынып-жалбарынуы немесе жаңа түскен жас келін жаңа отаудың босағасьш алғаш аттағанда: «От Ана, Май Ана! Шапағатыңды жаңа түскен жас келінге тигізе көр, жарылқа! Оттай одалы бол, майдай жайлы бол!» - деп отқа май құйғызуы осы от мен судың да иесі (тәңірісі) бар деген ұғымнан туған.

Сондай-ақ Түкті Бабай шашты Әзіз әулиеге сыйыну көшпенділер өмірінен өзекті орын алған. Геродоттың айтуынша, скифтердің бас құдайы Папай деп аталған. «Бабай» сөзі «папайдан» шығуы мүмкін. «Бабай» ежелгі қүдайдың жалқы есімі ретінде қазақ бақсыларының жырында:

Түкті Бабай Әзіз Шаш!

Сыйынамьш өзіңе! -

деп келеді.

«Бабай» сөзінің төркіні баба, ата, әке дегенге саяды. Буряттарда Құтайын Бабай жер иесі саналады. Ал буряттардың көне түркілермен генетикалық байланыста болғаны ғылыми аққат. Ал сахаларда (якуттерде) орман пірі Бай анаға табыну күні бүгінге дейін бар. Сөйтіп, атай мен анай туралы аңыздар - көне дәуірдің халық санасындағы көрінісі. Дүниедегі тіршілік атаулының анасы табиғат болса, адам баласының өсіп-өнуі де сол аталар мен аналардан, яғни табиғат заңдылықтарыран туындаған дегенге келіп тіреледі. Табиғат - дүниедегі тіршілік атаулынын анасы. Табиғатты аялау жер шарында тіршілік ететін әрбір саналы азаматтың парызы деген идея осыдан туындап отыр.

«Скифтер құдайлар арасында тек Күнге ғана табынады. Құрбандыққа жылқы малын шалады. Өйткені күннің шап-шаң қимылына малдын, да жылдам жүрісі сәйкес келуі керек» дейді Геродот. Күнге табыну даламызды мекендеген орта ғасырдағы тайпаларда кең өріс алған. XIII ғасырдағы Еуропа саяхатшысы, Плано Карпини көшпелі, далаларды мекендеген елдердің Кун мен Айға табынатынын жазған. Мәселен, құмандардың шығып келе жатқак Ай мен Күнге

табынатынын көрген.

Қазақтың қариялары ай жаңа туғанда оған қарап тағзым етеді. Содан соң қолын көтере, алақанын жайып: «Ай көрдік, аман көрдік. Бақытты байлық заман көрдік. Амандықпен осынша жасқа келдік. Ескі айда - есіркедің! Жаңа айда - жарылқа!» — деп бетін сипап, тілек етеді. Үлкендер: «Көкте тәңір бар, жерде әулие бар» - деп балалардың аяғын аспанға көтертпейді. Жазда алғаш жаңбыр жауса: «Дерт-дербезеден басымды аман сакта», деп, жалаңбастанып, жаңбырға басын төсейді. Күн күркіресе: «Ұлудың сайтан ұрған шыбыртқысының дауысы», - дейді. Ал ислам дінін уағыздаушыларша: «Күркіреген дауыс - Рағат дейтін көктегі періштенің үні». «Алланың жаудырған жаңбырын жерге түсірмеймін деп, қанатын төсеген сайтандарды ол шыбыртқымен сабайды екен. Жалт-жүлт еткен найзағайдың оты-шыбыртқының сайтандарды ұрған көрінісі», - деп түсіндіреді.

Жазғытұрым найзағай алғаш күркірегенде: «Алла, ырыздығымызды молынан бер. Малымыздың желінін сау, сүтін мол қыл», - деп шөмішпен айран алып шығып оны босағаға төгіп және үйдің жабығына жағады. Ақ сүт ең қасиетті, әрі киелі тағам саналады. Қазақ біреуді ұшықтаса да отқа ақ тамызады. Үйге кірген жыланды ақ қүйып айдап шығу да киелі деген ұғымнан туған. От құдайдың адамға жіберген сыйы деп түсінген ертедегі ата-бабамыз оны да қастерлеп, киелі санаған. Жаңа түскен жас келін үлкен үйдің босағасын сәлем беріп аттағанда, алдымен отқа май салады, Келіннің үлкендерге әкелген сыйлығын «отқа салар» деп атайды.

Жаңа туған жас сәбиді бесікке бөлерде: «Алас, алас, әр пәледен қалас» деп бесікті отпен аластайды. Аластаған отын далаға тастамайды, күлге тастайды. Қазақтар қыстауға көшіп келгенде немесе көшерде әруақтардың мұрынына иісі барсын деп қарындағы сарымайды ашып, оның аузын майымен кесіп алып, жанып түрған отқа салған.

XVI ғасырда Бұқар дінбасылары қазақтардың Ай мен Күнге табынуына байланысты оларды «кәпірлер» деп есептеп, оларға қарсы ғазауат соғысын жариялаған.

«... Жазға салым бие байлап қымыз ашытқанда қазақтар киіз үйінен шығып келе жатқан күнге қарап, алғашқы қымызды соған қарай шашады. Көгеріп тұрған шөпті алла емес күн өсірген деп түсінеді. Шөпті таптауды, жұлуды құдайға қарсылық әрекет деп білген. Қазақтар күнге табынатын болғандықтан, оларды кәпір деп түсініп, мұсылман дініне қарату мақсатымен оларға ғазауат соғысын жариялау дұрыс», — деп жазады осы соғысқа қатынасқан ортаазиялық тарихшы Рузбихан өзінің «Бұқар мейрамының жазбалары» атты еңбсгінде.

Ежелгі қазақтардың «есік алды» деген сөзі күн шығыс жақ деген мағынаны білдіреді. Венгр саяхатшысы Рона Таш Монғолия қазақтары қиіз үйдің есігін күншығысқа қаратып тігетінін жазады.

Сонымен тәңірге табыну бірнеше кезенді басынан кешірген.

Тамғалыдағы тас суреттер құдай идеясының мәңгі еместігін және осы идеялардың табиғат күштерін әсірелеу, жандандыру барысында пайда болғанын тұжырымдайтын көзқарасты негіздей түседі.

Ертедегі тотемдік діни түсінік бойынша дүниедегі заттар мен қүбылыстардың тектік-тұқымдық байлакысы бар деп түсіңдіріліп, әр заттың өз атасы мен анасы болады-мыс, олар туып-өсу арқылы дамиды дегенді уағыздап келді. Бұл пікір тұрпайы болса да, бір табан материализмге, биологиялық өсу заңдылығына жақындай түседі.

Тірі және өлі заттарды бірдей санау дүниенің жаны бар деп білуден, кейіптендіруден (олицетворение) туған.

Қазақ ауыз әдебиетіндегі үй хайуандарының пірлері: Шопан ата (қойдың), Зеңгі баба (сиырдың), Қамбар ата (жылқының), Ойсыл қара (түйенің), Сексек ата (ешкінің) болып келуі, малға ауру-індет келгенде әр түліктің иелеріне арнап мал сойып, тасаттық беріп, олардың иелеріне жалынып-жалбарыну - осы тотемдік ұғымның қазақ арасындағы қалдығы. Қарапайым халық мал басының көп болуы сол түлік аталарының мал иелеріне деген көңіл күйіне байланысты деп білген. Сол себепті мал баққан халық малдың басынан ұруды әсіресе тебуді аса үлкен күнә; құт, байлық қашыратын әрекет деп санаған. Мұндай келісімсіз іс-әрекеттерге «Обал болады!», «Жаман болады!» деп тыйым салып отырған.

Ертедегі қазақтар кейбір жыртқыш аңдарды киелі деп санаған. Қасқыр, жолбарыс, бүркіт сияқты тұз аңдарының тұяғын, тісін, құлағын, терісін жас нәрестенің бесігіне түмар ретінде іліп қою иемесе терісін бесікке жауып қою рәсімдері соның қалдығы болып саналады.

Ал «Мүңлық-Зарлық» аңызында жапан далаға апарып тастаған балаларды киік емізіп, аналық қамқорлық жасап өсіреді. Немесе «Қозы Көрпеш — Баян сұлу» жырында, аңда жүріп дос болған Қарабай Сарыбайға буаз маралды атқызып, Сарыбай «кие соғудан» өледі. Осы аңыздар арқылы киік адамның нағыз досы, киелі аң екенін дәлелдемек болған.

Халық маралды да киелі санаған. Халықтың аңыз - ертегілерінде мерген оғынан жараланған алтын мүйізді ақ марал шипалы қайнарға келіп, күнде жарасын жуып, жазылып кеткен.

Әр түрлі жануарларды аулауға кей кездерде тыйым салынған. Бұл тыйым кез келген уақытта емес, дәл сол жануардың балалау кездерінде болған. «Киесі атады!», «Обал болады!» деп уағыздаған.

Қазақ халқының табиғатқа деген сүйіспеншілік сезімін олардың осындай аңыз - ертегілері мен мақал-мәтел, афоризм сөздерінен басқа, күнделікті тұрмыстық тұтыну заттарында түсірілген ою-өрнектерінен де көруге болады. Мысалы, тұскиезге түсірілген өрнектер даланың хош иісті гүл бәйшешегін, бұлақ суларын, тау жоталарын бейнелесе сырмақтарға әшекейлеп салынған қошқар мүйіз, құс тұмсықар мен қарлығаш қанаттарын көз алдына елестетеді.
Қазақ тәуліктері кейбір сырқаттарда күн шығып келе жатқанда алты бастаудан алынған сумен емдейді. Бұл су «Таң суы» деп аталады. Егер басы немесе балтыры ауырса көкке қаратып «Бір тәңір» деп аспаннан көмек сұраған. Жас келін қиналып босанар алдында жас келін отаудың босағасын басқанда отқа май салады, сол кезде От Ана, Май Ана шапағатыңды жаңа түскен жас келінге тигізе көр, жарылқа. Оттай опалы бол, майдай жайлы бол деп отқа май құйғызуды осы отпен судың да иесі бар деген ұғымнан туған. «Жаңа туған айға қарап тағзым етеді, ай көрдік аман көрдік, бақытты байлық заман көрдік, амандық пен осынша жасқа келдік, ескі айда ескердің, жаңа айда жарылқа» деп бетін сипап тілек еткен.

Діни және космогониялық түсінік. Қазақстандағы үстем дін ислам діні. Ислам дінінің басты орталары Түркістан, Хорезм және Бухара болды. Қазақтарда ислам діні терең етек алған жоқ, халықтары ислам догмаларынан алыс болып ертедегі діни әдістерді орындап, тәңірлікке табынды. Ол ертетүркі кезеңінде бір құдайға сыйынуды ұйғарды. 15-18 ғ-да «тәңірлік» ислам дінімен қайшыласты. Ислам жазбаларына қарап қазақтар ата-баба рухына табынған, өздерінің әкелерінің мүсіндерін қолданған. Бұл мүсіндерді олар «бұттәңірі» деп атаған. Рузбихан былай деп жазған: «Қазақтар арасында кейбір сенбеушілік әдет-ғұрыптар таралған, оларда қандайда бір мүсіннің бейнесі болған, оны олар құрмет тұтады және оған бастарын иеді».

Тілдің негізгі көрінісі кәміл сенушілікті өрбіткен мұсылман дінімен жалғасты. Мұхаммед Шейбани (XVIғ.) ханға табынған. Бұхара шейхтарымен қазылары мынадай шешім қабылдаған. Бұл шешім бойынша қазақтар мүсінге табынушылар деп есептелінген яғни ислам дінінен безгендер. Олар ханға, қазақтарға қарсы қасиетті соғыс ашуды ұсынған және бүкіл адам мүсіндерін жоюды көздеді. Халықтар топтарының әлемдік көзқарасында XV-XVII ғ-ғы анимистикалық түсініктер үстемдік етті және табиғаттың тылсым күші, ежелгі мифологиялық негізгі сақталған көріністері, жалпы алғанда жақсылық пен жамандықтың қарсылығын мойындау.

Табиғи көріністерді рухтандыру мәселесіде анимизмнің маңызы болып табылады. Әрбір табиғат өзгерісіндегі жанның жаны болып соны басқарады деген түсінік қалыптасады.

Қазақ мифологиясында ерте көктемдегі көк шөпті жұлуға болмайды деген ұғым адамдардың түсінігінде өмір өз жалғасын табады деп түсінік берген. Қазақтар жерге және суға табынған. Негізінен отқа табыну маңызды орын алған. Ертедегі қасиетті оттың «алас» деген аты сақталған. Қазақтардың нанымы бойынша от-үйдің, от басының қоршаушысы болған. Қалыңдық жаңа үлкен үйдің отбасына келген кезде отқа сиынып және отқа май құйып құрбан шалған. Қазақтарда отпен тазалану ғұрыпы ертеден сақталған. Бұл ғұрып қыстаудан жайлауға көшу кезінде жасалған. Қазақстанда мынадай сенім қалыптасқан. Олар қыстық қоныстарда адамдар үнемі күнәкар болады деген, өйткені бұл қоныстарда адамға зиян тигізетін күш (нечистая сила) болады деп сенген. Жайлау таза әрі бүлінбеген. Сондықтан ол жерге таза қалпында бару керек. Осыған байланысты көшу жолдарының басына екі үлкен от жағып арасынан адамдарды, қой отарын өткізген. Ал жылқылар тазартуға жатпаған. Себебі жылқыны қазақтар таза жануарлар деп есептеген.

XVI-XVIIғ-да халық арасында уақыт есебімен айналысқан есепші мамандар болды. Олардың бұл өнерлері тұқым қуалады және атадан балаға мұра болып қалып отырды. Олар көптеген ұрпақ тәжірибелерін алған және жылдан жылға бақылаулар жүргізген, ауа-райы жайлы болжамдар берген, мезгілдік жұмыстардың уақыттарын белгілеген. Көші-қон қыстау мен жайлау орындарын айқындап, қазақтардың халық күнтізбесін жасады және т.б. Негізгі қызығушылықты есепшілер жұлдызды аспанға негіздеді. Олар негізгі маңызды планеталарды жақсы білді, оларды өздерінің әндеріне қосты, олар жайлы аңыздар жазды.

Жұлдызды аспан картасын қазақтар негізінен темірқазық шұғыласымен ашқан. Бұл жұлдыз адам өмірінде маңызды орын алған. Қазақтар түнгі уақытта көшкен кезде осы жұлдызға қарап жолды анықтаған. Үлкен Жеті қарақшы жұлдызы әртүрлі тарихи кезеңдерде әртүрлі аттары болды, «Жетіген», «Жеті қарт», «Жеті қарақшы», «Кіші жеті қарақшы», «Ақбоз ат», «Көк боз ат».

Бұл жұлдыздардың аттары бақташылық тұрмыспен, отардың түнгі күзетшісіне байланысты болды.

Қазақтарда айлар есебі аймен анықталды. Әр жылдағы айлар күндерін анықтау үшін қазақ есепшілері үнемі айдың қозғалысын бақылап отырған. Олардың бақылаулары жылды 12 айға, ал айды үш 10 күнге бөлуге мүмкіндік берген.

V-лекция.
Тұрмыстық салт-дәстүрлер
(1 сағат)
Жоспары:

1. 
   Қазақтың баспанасы киіз-үй
   
2. 
   Киіз үйдің жиһаздары, ыдыс аяқтар мен ұлттық киімдер.
   
3. 
   Қазақтың зергерлік қол өнері
   

1. 
   ҚалиевС., Оразаев М., Смайлова С. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. - Алматы, 1994
   
2. 
   Сағындыков Е. Қазақтың ұлттық ойындары. - Алматы, 1991
   
3. 
   Құралұлы С. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің анықтамалығы. – Алматы, 1998
   

4. 
   Кенжеханұлы С. Жеті қазына. А., 2001
   
5. 
   Қазақ Совет Энциклопедиясы. 1-12 том
   
6. 
   Қазақ тарихы. Журналдар. - Алматы, 1997, 1998, 1999
   
7. 
   Төрт құбыламызды түгелдейік. Дәстүрді сақтай біл. Бірнеше кітапша. - Алматы, 1993
   

Мал баққан халықтардың қысы-жазы отыратын баспанасы киіз үй болған. Ол тез жығып түйеге артып жүре беруге, шапшаң тігуге ыңғайлы, көшіп қонуға лайықтап жасалған. Киіз үй біздің заманымыздың \/ІІ ғасырында кеңінен пайдаланып, киіз үй басу белгілі бір еңбек кәсібіне айналған. Оған Алтай, Сібір, Қырым таулы-тастарындағы сурет таңбалар айғақ бола алады.

Киіз үйдің көшіп- қонуға ыңғайлығымен бірге жазда таза ауа, салқын болады.

Қыс қабаттап киіз үйде қыстап шыққан.

Балшықтан соққан там үйлер біртіндеп отырықшыланып, егіншілікпен айналыса бастаған кезде (18 ғ. 2-ші жартысында) пайда болған.

Қазақтың киіз үй. 4 қанат, 6,8,12,18 қанаттан тұрды. Киіз үйдің аттары. Ақ орда, ақ отау, алтын орда, хан орда, және қараша үй. Лашық, абылай, және т.б. түрлерге бөлінеді.

Киіз үйдің сүйегі дегеніміз – кереге, сықырлауық уық, шаңырақ.

Киіз үйдің сүйегі арнайы дайындалған үй ағаштан жасалады. Кереге шыбық талды кептіріп, қоламтаға төсеп балқытып арнаулы үлгімен ырғақта жоса мен байлайды.

Шаңырақтан кейінгі ерекше қастерленетін киіз үйдің бөлігі босаға. Жаңа қосылған жас жұбайларға үлгендердің беретін ау батасында Қос босағаң берік болсын. «Ау босағадан аттаған келін оң аяғымен енсін деуі немесе балаларға босағаны керме босағаға бақытсыздық орнайды» деп ырымдап жатуында үлкен мәне-мағына бар. Босағаны киелі, қасиетті санайды.

Киіз үйді сәулеттендіріп жасау халық шеберлерінің ғана қолынан келетін үлкен өнер. Ол атақты үйшілер мен білгір үй жапқыштар, шебер өрмекшілер тамаша тоқымашылардың бірлескен еңбегінің нәтижесі. Шеберлердің қазақ үйдің әр бір бұйымына маңдай тері, көз майы шеберлік қол еңбегі сіңіріледі. Кезінде ақ ордалы сәнді үйлер болатын арқада - Сандыбай, ағайынды Мылтықбай Абылаев Асқар, Үйсінбай Шән т.б. шеберлер болған.

Олардың әшекейлеп жасаған үйін 10-12 құлынды беріп сатып алатын болған. Өнерлерінің қолы алтын мал жұтайды, өнер жұтамайды деген мақал-мәтелдер содан қалған.

Келінге арнап көтерген үйді «Отау» деп атайды. Отау үдің ішін жасау жиһаздармен толтырып іші-сыртын ою-өрнектермен әшекелейді. Үйленетін жастарға әке-шешесі алдымен отау даярлайтын болған.

Есіктер қосжарма, кескінделген болады. Торлар сыртынан «шымшы» мен қапталады. Оның сыртынан киіз жабылады. Киізделген жапқы ою өрнектелген жіп пен ленталар – «белдеумен» жалғанған. Іші ілмелі кілемдер мен еден көрпелер, түрлі-түсті жіптер мен бахрамалармен сәндендіріледі. «Ошақ» – тағам пісіріп, жылытатын орын. «Есікке қарама-қарсы сыйлы қонақтар орны – «төр» бар. Есіктегі кеңістік «босаға» деп аталады. Кіре бергенде оң жақта ыдыс-аяқ, солжақта ат абзілдері, босағадан оңға қарай пердемен жабылған төсек орын тұрады.

Қызметіне қарай киіз үйлер үш түрлі болады. Мерекелік киіз үй – қонақтар күтуге, үлкен көлемімен, бай тұрмысымен ерекшеленеді. Мерекелік киіз үй аз дегенде 12 қанаттан тұрады, ақ киізбен жібекпен қапталады. Тұрмысымен бай ерекшеленетін киіз үй – «Отау» үйлену тойға тігіледі. Жай киіз үйлер кішірек болып келеді. Кішкентай көшпелі киіз үй бір түйемен немесе жылқымен бір жерден екінші жере көшірілетін. Сонымен қатар қойма (склад) ретінде де пайдаланатын, ең қарапайым киіз үй «Күрке» деп аталатын. Ол жердейлерден тұрып, киізбен қапталған. Олар көбінесе саяхатқа шыққанға қажет еді.