Қазақ жазуы тарихы және латын әліпбиі
жүктеу/скачать 287,7 Kb.
|
Дәрістер.-Қазақ жазуы тарихы
- Бұл бет үшін навигация:
- Сөздердiң жарыспалы нұсқалары /вариант сөздер/, олардың жазылу емлесi туралы
| Бекіту сұрақтары
1. Тілші ғалымдардың күрделі сөздердің түрлерін ажырату үшін белгілеген шарттары. 2. Қазақ тiлiнiң орфографиялық сөздiгiнде /1983/ бөлек жазылатын сөздер. 3. Қазақ тiлiнiң орфографиялық сөздiгiндегi /1988/ ережеде бiрге жазылатын сөздер. 4. Р.Сыздықтың күрделі сөздерді біріктіріп жазуға қоятын талаптары. 5. Сөздердiң бiрге жазылуының семантикалық факторы. 6. Н.Уәлиев, А.Алдашеваның біріккен сөздерге қоятын талаптары. Әдебиеттер 1..Аханов К. Тіл білімінің негіздері.- Алматы: Санат, 1993.-496 б. 2.Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі.- Алматы: Мектеп, 1986.-182 б. 3.Аманжолов А. Түркі филологиясы және жазу тарихы.-Алматы: Санат, 1996.-128 б. 4.Хасанова С.Ш. Көне түркі және араб-латын жазбалары. –Алматы: Респ.Баспа.каб.; 1994.-288 б. 5. Қазақ тiлiнiң орфографиялық сөздiгi. -Алматы, «Қазақстан», 1988. -400 б. 6. Оралбаева Н. Қазақ графикасы мен орфографиясының негіздері. Алматы, 1969. -201 б. 7. Қашқари М. Түбі бір түркі тілі. -Алматы, -«Ана тілі», 1993. - 243 б. 8. Қордабаев Т. Қазақ тіл білімінің қалыптасу, даму жолдары. –А: «Мектеп», 1987. -124 б. 9. Қайдар Ә. Қазақ тiлiнiң өзектi мәселелерi. -Алматы, «Ана тiлi», 1998. - 304 б. 10. Сыздықова Р. Емле және тыныс белгiлерi. -Алматы, «Рауан», 1996. 11. Қыдырниязова А. Орфография және тыныс белгілері. Алматы, 2008. 12. Күдеринова Қ. Бөлек және бірге таңбаланатын сөздердің орфограммасы. -Алматы, «Арыс», 2001. -240 б. 13. Уәлиев Н., Алдашева А. Қазақ орфографиясындағы қиындықтар. –А:«Балауса»,2000.-509 б Тақырыбы-19. Сөздердiң жарыспалы нұсқалары /вариант сөздер/, олардың жазылу емлесi туралы Сағат саны 1 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары: 1. Сөз варианттарының тiлде қалыптасу факторлары. 2.Қазақ тiлiнiң орфографиялық сөздiктерінде көрсетілген вариант сөздер. Дәріс тезисі 1. Сөздiң жарыспалы тұлғалары дегенiмiз – мағыналық жағынан абсолют теңдiкте тұрған, сөйлемде ешбiр реңктiк, стильдiк бояуы мен ерекшеленбейтiн, әр алуан себептерден дыбыстық немесе тұлғалық ауытқуға ұшырап, әрқалай жазылып, әрқалай айтылып жүрген дыбысталуы бөлек, бiрақ қолданылуында мағыналық дербестiгi жоқ, бiрнеше вариантта айтылатын сөздер. Мысалы, риза-разы, ырза, дәнеңе- дәнеме, ештеңе-ештеңе, үлгiру-үлгеру, суару-суғару, түгендеу- түгелдеу, тырнақтау-тiрнектеу, айқай-айғай, мүлде-мүлдем, бiрдеме-бiрдеңе т.б. Сөздiң жарыспалы тұлғалары /вариант сөздер/, фонетикалық, iшiнара морфологиялық құбылыстар негiзiнде пайда болады. Сөз варианттарының тiлде қалыптасуына мынадай фактор себеп болатын тәрiздi: 1. Кiрме сөздердiң, соның iшiнде, араб-парсы сөздерiнiң қазақ тiлiнiң дыбыстық заңдылығымен ауызекi тiлде түрлiше айтылып, қалыптасуы арқылы. Мысалы, әл-хал, қисап-есеп, қаракет- әрекет, ғылым-iлiм, ғазиз-әзiз, қаржы-қаражат, мағлұмат-мәлiмет, үкiм-өкiм, кiнә-күнә, ауа-әуе, пұл-бұл, хайуан-айуан 2. Кейбiр сөздердiң айтылымында дыбыс өзгерiстерiне ұшырауына байланысты /ауызекi сөйлеу/ мысалы, шай-шәй, жай-жәй, ыразы-разы- риза, сәрсенбi – сәрсембi, дәнеңе – дәнеме, ештеңе-ештеме т.б. 3. Бiр түбiрге морфологиялық тұлғалардың ұқсас варианттарының қосылуы арқылы. Сойыс-сойым, бермек- берешек, арызой- арызшы-арызшыл, пiшiн- пiшiм,пiспек- пiскен, шаруақор- шаруашыл- шаруагер, келешек- кележақ. 4. Кейбiр тұлғалардың тарихи даму қалыптасу жолында ескi және жаңа тұлғалары қабат қолданылып, тiлде екеуi де қалып қойған мүшелер. Мәселен, суар-суғар, бермек- берешек, келешек- кележақ, не қылып- неғып- нағып, мән-мағына, алатын-алатұғын т.б. 5. Бiр сөздiң түрлiше жазылуынан да орфографиялық вариант сөздер түзiледi: рахмет-рақмет, марқұм-марқым, көк ала- көгала, байыиды-байиды т.б. Вариант сөздердiң қолданылу, тiлде қалыптасып, орнығу бағыты былайша болуы мүмкiн: Бiрiншiден, кейбiр вариант сөздер қолданыс барысында мағыналық реңк алып, әрқайсымен бөлек-бөлек лексикалық тұлға ретiнде сақталуы мүмкiн: мәселен >өкiмет – үкiмет, рәсiм – ресми, нысан – нышан, жирену – жиiркену, әжет/ әжетхана, хош – қош т.б. Екiншiден, вариант сөздердiң өзге түрлерi ауызекi сөйлеу тiлiнде, диалектизмдер қатарында қалып, бiр ғана түрi әдеби нормаға енуi мүмкiн. Мысалы, дөңгелек - доңғалақ, алатын - алатұғын, абырой – абиыр т.б. Көрсетiлген варианттардың бiрiншi сыңарлары әдеби нормаға жатады. Үшiншiден, вариант сөздердiң бiрқатары бiрнеше нұсқаларымен әдеби тiлде жарыса қолданылуы мүмкiн. Мысалы, ажуа – әжуә, ән – әуен, мiне – мiнi, бақыраю - бақшию – бағжию – бажбию, балақай –балақан, барлық – барша, бастық – басшы т.б. Немесе варианттық қатардағы әрбiр сөз белгiлi бiр стиль түрiнде қолданылуы, яғни стильдiк сипат алуы мүмкiн. Мәселен бастық дегеннен гөрi басшы ресмилеу, ғажап-поэтикалық, ғажайып- кiтаби, ғылыми стильге бейiм деуге болады. Барлықтан гөрi барша нұсқасы публисцистикалық стильге жақын. Немесе кейбiр варианттар бiр-бiрiнен экспрессивтiк бояуымен де ажыратылуы мүмкiн. Бақыраю – бақшыраю – бақшию – бағжию-бажбию, ақыраңдау – әкiреңдеу, бiлгiр – бiлгiш, т.б. сөздерiн салыстырып қарасақ бұған көз жеткiзуге болатын тәрiздi. 2. 1978 жылғы Қазақ тiлiнiң орфографиялық сөздiгiнiң кiрiспесiнде вариант сөздердiң сөздiкте берiлуi туралы: «Тiлiмiздiң сөздiк құрамында әр түрлi фонетикалық вариантта айтылатын бiраз сөздер бар. Олардың бiрқатарының жазылуы бүл күнде едәуiр қалыптасқанымен, бiрсыпырасының жазылуы әзiр бiр iзге түсiп үлгiрген жоқ. Сөздiкте мұндай сөздердiң iшiнде жазылуы қазiр бiршама орнықты дегендерiн шама келгенiнше сол орныққан қалпында беру көзделдi. Бұл топқа мынадай сөздер жатады: әжiм – ажым, ажуа – әжуа, барым әзiр – бармазыр, бәйшешек – байшешек, әрдайым – әрдәйiм, әмбе – әмме, беймаза – бимаза, жайт – жәйт, бүлдiргi – бүлдiрге, өмiр – ғұмыр, қу жүгермек – жүгiрмек, көнбiс-көнпiс, қарақат- қаракет, балуан- палуан, пенде- бенде, пiтiр- бiтiр, бiрадыр- пiрадыр т.б. Сөздiкте бұлардың алдыңғы сыңарлары ұсынылды» деп көрсетiлген. Дегенмен аталған сөздiкте барым әзiр сөзi реестрде жоқ, ал палуан /балуан сөзiнiң екi варианты да реестрде ж/және/ арқылы берiлген. 1988 жылғы сөздiкте көрсетiлген вариант сөздерден әжiм, ажуа, өмiр, ғұмыр, бүлдiргi, бүлдiрге, палуан / балуан, пiрәдар нұсқалары берiлген. Өмiр және ғұмыр, бүлдiргi және бүлдiрге сөздерi дербес сөз тұлғалары ретiнде жеке ресстрде берiлген. Әрi қарай сөздiктiң /1978/ кiрiспесiнде былай көрсетiледi: «Ал, ендi жазылуы әзiр бiр iзге түсiп орныға қоймаған айқай – айғай, тәж – тәжi, жалпақ – жайпақ, зәбiр – жәбiр, уағда – уәде, азар – әзер, айуан – хайуан, хәкiм – әкiм, қолбырау – күлбiреу, риза – ырза – разы, кулейдi – гулейдi, ғарып – кәрiп, қапыда- қапияда, кәртамыш – қартамыш – қартамыс тәрiздi көптеген сөздердiң бiрiн қалдырып, екiншiсiн қолдануға тыйым салу дұрыстыққа жатпайтын болғандықтан, мұндай сөздердiң екi түрiн де сөздiкке енгiзудi мақұл көрдiк делінген. Демек, жазуда бұл сөздердiң екi вариантын да бiрдей қолдана беруге болады». Бұл сөздердің стильдік мағыналарында айырмашылықтар да жоқ емес. 1988 жылғы Қазақ тiлiнiң орфографиялық сөздiгiнде вариант сөздер туралы: «Морфологиялық, фонетикалық варианттардың бұл күнде дербес лексикалық мағынада қолданылатындар /үкiмет – өкiмет, уәде – уағда, оқиға – уақиға/ немесе стильдiк мақсатта екi түрi де жұмсалатындары /шайтан – сайтан, дәрi – дәру, заман – замана/, я болмаса семантикалық үстеме мағынаға ие болғандары /үстел-стол, резеңке- резина/ сөздiкте жеке-жеке реестрде берiледi. Ал мұндай сипатқа ие болмаған, бiрақ екi варианты да қолданыста бар жарыспалы сөздер ж /және/ деген белгiмен қатар ұсынылады: айғай ж айқай, балуан ж палуан /олардан туындаған сөздердiң әрқайсысының жарыспалылығы көрсетiлмейдi/ . С.Бизақовтың вариант сөздер сөздiгi кiтабында фонетикалық вариант қатарына жатқызуға болатын тек 300-дей сөз болса, 1988 жылғы сөздiкте жеке реестрге ие болған 16 түрлi ғана жарыспалы тұлғаларды кездестiрдiк. Бұлардың өзi а/ә, д/т, б/п, / т.б. дыбыстар сәйкестiгi немесе метатеза, апакопа, афереза, элизия тәрiздi фонетикалық құбылыстар негiзiнде пайда болған тұлғалар. Олай болса вариант сөздердiң жазылу емлесi бiршама нормаланып немесе бiрнеше жарыспалы тұлғаның бiр вариантын жазу орнығып, не жарыспалы тұлғалардың әрқайсысы дербес мәнге ие болып не болмаса стильдiк реңк алып жеке реестрге берiлiп, ретке келген деп есептеуге болатын тәрiздi. 1988 жылғы сөздiкте вариант сөздер ретiнде екi тұлғасы да қатар көрсетiлген кейбір фонетикалық варианттар кестеде көрсетілген: Ретi Реестр бойыншаберiлген тұлғаҚандай фонетикалық құбылысқа жатадыБетiайғай ж. айқай қ/қ сәйкестiгiаккомодация28Балуан ж. палуан б/п сәйкестiгiигерусiз өзгерiс61 Батсайы ж. патсайы б/п – бұ да сондай 65 Бәле ж. Пәле б/п – бұ да сондай 66 Бұнда ж. мұнда б/п – бұ да сондай 82 Бұндай ж. мұндай б/м – бұ да сондай 82 Бұнша ж. мұнша б/м – бұ да сондай 83 Дәнеме ж. Дәнеңе м/ң- сәйкестiгi 99 Ештеңе ж.ештеме м/ң- сәйкестiгi 117 Пара-пар ж. бара-бар п/б – сәйкестiгi 268 Пәле ж.бәле п/б – сәйкестiгi 270 Пiссiмiлләж. Бiссiмiллә п/б – сәйкестiгi 275 Тiлмар ж. дiлмар т/д – сәйкестiгi 352 1. 2001,2007 жылғы сөздiктер бойынша фонетикалық, морфологиялық вариант сөздердiң жоғарыда көрсетiлген үлгiмен кестесiн жасаңыз. 2. Төменде берiлген жарыспалы тұлғалардың қай нұсқасы жазу нормасына сай келедi. Себебiн ғылыми тұрғыда дәлелдеп берiңiз: Рақмет/рахмет/, ақымақ/ахымақ/, кемтар/кем тар/, кәсiпорын/кәсiборын/, хазiрет/қазiрет/, шекара/шегара/, жина/жыйна/, қорытынды/қортынды/, қауiп /хәуiп/, махұм /марқұм/, iрткi/iрiткi/, көкала/көгала/, даусы/дауысы/, аулы/ауылы/, айуан/аюан/, әлi/пәлi/, байиды/баиды, байыйды/, кейидi/кейiидi, кеидi/, бара алмаймын/баралмаймын, барып па екен/барыппекен/, насихат /нәсихат/, итбүлдiрген/ит бүлдiрген/, дiлгiр/дiлгер/, жүгермек/жүгiрмек/, жәдiгей/жадыгой/, дiмкәс/дымос/, жәдiгер/жадыгер, жадiгер/, қанiшер қанышер/, бәйтерек/байтерек/. 3. 2007 жылғы сөздiк бойынша вариант сөздердiң стильдік мағыналарына түсініктеме беріңіз. 4. Вариант сөздер қатарынан орфоэпиялық варианттарды бiр бөлек, орфографиялық варианттарды бiр бөлек, грамматикалық варианттарды бiр бөлек, синтаксистiк варианттарды бiр бөлек терiп жазыңыз. (С.Бизақовтың сөздiгi бойынша) жүктеу/скачать 287,7 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|