-5 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРҒА АРНАЛҒАН БАҒДАРЛАМА

Балалар ересектерге көп сұрақтар қояды. 5 жасар баланың сұрақтары ересектермен қарым-қатынас жасауға бағытталады. Олар қойған сұрақтардың жауабы кейде айқын болады. Дегенмен, жиі олардың сұрақтарында жаңа ақпарат алу, танымдық қызығушылық ниеттерінің туындауы кездеседі. 4-5 жастағы балалардың сұрақтары мен хабарламалары заттар мен құбылыстар арасындағы байланыстарды түсінгендігін ересектерге көрсетуге бағытталады.

Ересектермен сенімді қарым-қатынас орнатуға деген қажеттілігі, олардың эмоционалдық күйін сезу қабілеттері дамиды. Ересектермен қарым-қатынас жасаудың жаңа түрі, әуелі, ересектермен бірге танымдық іс-әрекеттерге қосылған (мысалы, ойындарды, заттар мен ойыншықтарға тәжірибе жасауды, табиғи материалдар мен қағаздардан құрастыруды және т.б.) танымдық тақырыптарға әңгімелесу пайда болады және дамиды.

Балалардың ересектермен қарым-қатынас жасауда қанағаттанбауы ересектер мен балалар арасында салқындық тудыруы мүмкін. Мұндай қарым-қатынас әрқилы түрде көрініс береді: кейбір балалар тұйықталып, өз-өзімен болып кетсе, екіншілері мазасызданып, кез-келген нәрсеге жылай салатын болады; ал енді біреуі қыңырланып, теріс мінез көрсетеді.

4-5 жастағы балалар өз құрдастарының мазасыздықтары мен беймазалылығына жақтырмай қарайды.

5 жасқа қарай баланың өз құрдастарымен араласуға деген қажеттілігі күшейе түседі. Бірлесіп ойнау негізінде балалар қоғамы пайда болады. Сонымен қатар бала құрдастары арасындағы өзінің орнын сезіне бастайды. Қатынас білігі: сыпайы сәлемдесу және қоштасу, басқаны есімімен атау, төрт-бес жаста – рөлін атау бойынша («Жүргізуші, дөңгелегіңіздің желі шығып кетті») дамиды.

Ересектермен, өз құрдастарымен қарым-қатынас жасау балалардың өзіндік «Менін» тануға мүмкіндік береді. Осындай қарым-қатынас кезінде ғана «Мен» бейнесі қалыптасады. Бала ересектермен, құрдастарымен жақсы араласып, олар тарапынан қолдау тауып отырған жағдайда ғана жүргізілетін тәрбие жұмысы нәтижелі болады. Егер мұндай қарым-қатынас дұрыс жүргізілмей, баланың ересектермен де, балалармен де жеткілікті дәрежеде қарым-қатынас жасауына жағдай жасалмаса ашуланшақ, өз-өзіне сенімсіз, тұйық болады.

Бала өсе келе онымен бірге өзі айтқан сөздер мен атқарған іс-әрекеттеріне, өз мүмкіндіктері мен әртүрлі деңгейдегі жетістіктеріне (ойындағы, сурет салудағы, музыкадағы, сахналық көріністердегі т.б.) дұрыс баға беру мүмкіндігі де артады.

Бес жасқа қарай бала өз іс-әрекетінің өзгеге, өзіне қалай әсер ететінін байқайды. «Егер мен жаман іс-әрекет жасасам, өзіме де өзгеге де қиын болады. Ал мен жақсы қылық көрсетсем, өзіме де, оған да жақсы болады» деген ойды түсіне бастайды. Баланың қызығушылығы мен бағалау құндылықтары қалыптасып, ұл мен қызға тән өзіндік ерекшелігі бар іс-әрекеттерді жасауға бейімделеді, соны жасайды (мысалы, қыздар қуыршақпен, ұлдар машинамен ойнау).

Көркем шығарманы қабылдауы мен музыкаға ықыласының, қиялының, қызығушылығы мен білуге құштарлығының күрт артуы байқалады. Бұл баланың қабілеті мен талантын анықтауға мүмкіндік береді.

Бес жасқа қарай өзара қарым-қатынасы қалыптасып, топтық ынтымақтастықты едәуір сыни тұрғыдан бағалай алады, балаларда достар пайда болады

Бес жасар бала ұзақ әңгімелерді, түсініктемелерді жақсы қабылдай алады. Сонымен қатар бұл кезде балада заттық-таңбалық (әріптер мен сандарға қызығушылық) қабылдау қызметі қалыптасады.

Бес жасқа қарай баланың зейіні едәуір тұрақтала түседі, өз бетімен есте сақтау қабілеті пайда болады, қабылдау мен қиялы жетіледі, көрнекті-бейнелі ойлаудың түрлері: пікір айту, ой тұжырымын жасау іскерлігі дамиды. Түрлі пікірлер мен пайымдауларын, ақпараттарды жеткізудің құралы есебінде тілдің қызметі күшейе түседі. Тәжірибе мен зерттеу, бақылау әрекеттерімен қатар, баланың дүниетанымын кеңейтуде әңгімелеудің рөлі артады. Бес жасқа қарай балада аяушылық сезімі пайда болады. Ертегі кейіпкерлеріне жаны ашиды, сол арқылы адамның да түрлі сезімдерін түсініп, жанашырлық таныту сезімдері пайда болады.

Бес жаста құзіреттілік, әсіресе интеллектуалдық маңызды рөл атқаратын тұлғаның «психологиялық портреті» қалыптасады, бұл «неге? сұрағын көп қоятын» жас, сондай-ақ креативтілік жасы.

Ана тілін меңгеру барысында оған түрлі дыбыстармен, ұйқастармен, мағыналармен ойын әрекеті тән сипатта болады.

Бес жасар баланың эмоционалдылығы қуану, ренжу, қанағаттану, өкпелеу сияқты түрлі сезімдік жағдайларын көптеген амал-тәсілдер арқылы білдіру ерекшелігімен сипатталады. Адамгершілік қасиеттерінің біреуді аяу, оның жағдайын түсіну сияқты сезімдері бала бойында қалыптаса бастайды.

Баланың еріктілігі қоғамда қалыптасқан нормалармен, мысалы, бастаған істі аяқтау (конструктор құрастыру, ойыншықтарды жинау, ойын ережелерін есте сақтап, өлеңдер мен ән сөздерін жаттау), өз іс-әрекетін сәйкестендіруден басталады.

Креативтілік балалар әрекетінің арнайы түрлерінде: ойында, құрастыруда, сурет салуда, мүсіндеуде, музыкалық әрекеттерде, сонымен қатар сөйлеу барысында едәуір айқын білінеді. Бала бір материалды, оның түрлі пішіндері мен бейнелерін әртүрлі қырынан танып, оны өзінің салған суреті мен табиғи материалдардан жасалған көшірмелерде және т.б. бейнелеуі мүмкін. Бұл бейнелерді ойында, мәнерлі қимылда, ертегілер жазуда қолдануға болады. Түрлі материалдармен, дыбыстармен, сөздермен тәжірибе жасаудан ерекше рахат алады.

Бес жасар баланың ынталылығы түрлі ойындарды таңдау, ересектер мен құрдастарына сұрақ қою мен ұсыныс жасау, өздігінше тиімді әрекеттерді ұйымдастыру мен жүзеге асыруға ерекше белсенділік танытуы арқылы пайда болады.

Бұл жастағы баланың өз бетінше (дербес) әрекет етуі қарапайым өзіне-өзі қызмет етуде (киіну, шешіну, жуыну және т.б.), жекелеген тапсырмаларды орындауда (асханада кезекшілік ету, өсімдіктер мен жануарларды күтіп-баптау); өз еріктерімен ойнайтын орта қалыптастыруда; түрлі тиімді іс-әрекет түрлерінде меңгерген білімдері мен тәсілдерін қолдануда көрінеді.

Бес жасар баланың мінез-құлық еркіндігі оның өз қөзқарасын қорғау, өзі қалаған нәрсені алуы, өзі ұнатқан баламен ойнауы сияқты тәуелсіз әрекеттері арқылы байқалады. Еркіндік сезімі балаға ашық, өз ойын, сезімін қысылмай жеткізу мүмкіндігін береді.

«Денсаулық» білім беру саласының базалық мазмұны:

- дене шынықтыру арқылы

- дербес қимыл іс-әрекеті;

- мәдени-гигиеналық дағдылыр;

- салауатты өмір салты;

- сауықтыру-шынықтыру шаралары арқылы жүзеге асады.
Дене шынықтыру

Мақсаты: баланың денсаулығын сақтау және нығайту, дене жаттығуларын жасауға қызғушылықтарын арттыру, қимылдай білуі мен дағдыларын жетілдіру.

Міндеттері:

1. Жүру, жүгіру, секіру, лақтыру, лақтырып тосып алу, еңбектеу және өрмелеудегі негізгі қимыл түрлерін орындау дағдыларын жетілдіру.

2. Ептілік, үйлестіру қабілеттілігі, жалпы шыдамдылық, тепе-теңдік қасиеттерін дамыту.

3. Барлығы бірге, бірдей қарқынмен әрекет етуге үйрету.

4. Жеке бас гигиенасын сақтау дағдысы мен денсаулық сақтау негіздерін қалыптастыру.

5. Балаларды спорттық ойындармен, жаттығулармен таныстыру.

6. Белсенді қимыл-қозғалыс (қимылдың қосымша түрлерін соның ішінде емдік-сауықтыру бағытындағы қимыл әрекеттерін енгізу, өз еркімен қимыл-қозғалыс жасау үшін күн тәртібінен уақыт бөліп, мүмкіншілік жасау) уақытын ұлғайту.

7. Қазақ және басқа да халықтардың қимылды ойындарына, сабақтағы спорттық снарядтарда шұғылдануға қызығушылықтарын қолдау.

8. Түрлі спорттық құрал-жабдықтармен жабдықталған, алуан түрлі қимылдарды дамытуға жағдай жасайтын қозғалыс ортасын құру.

Мазмұны:

Негізгі қимыл түрлерін дамытуға арналған жаттығулар

- бағытты өзгертіп қатармен жүру;

- қарқынды өзгертіп қатармен жүру;

- түрлі бағыттарда жүру;

- аяқ ұшымен, өкшемен, табанның ішкі жағымен жүру;

- қолды әртүрлі жағдайда қойып адымдап және тыпырлап жүру;

- сапта қарқынды өзгертіп шеңбер бойымен, бағытпен жүру;

- аяқтың ұшын бір-біріне жалғау арқылы (алға, артқа) жүру;

- басқа қимылдармен алмастырып жүру.

Жүгіру жаттығуулары:

- саптізбекте жұптасып және бір қатармен жүгіру;

- ұстап алу арқылы;

- бір қатарға қойылған заттардың арасынан «жыланша» ирелеңдеп жүгіру;

- қарқынды жылдамдатып және ақырындату арқылы;

- бағытты өзгерте отырып;

- екі сызықтың арасы арқылы жіңішке жолмен;

- алшақ адыммен;

- жылдам қарқында (арақашықтығы 15-20 метр) және баяу қарқынмен (1-1,5 мин);

- жүрумен алмастыра (40-60 метр) жүгіру.

- аяқты бірге, алшақ қойып, біреуін – алға, екіншісі – артқа қойып, бір орында тұрып жоғарыға секіру;

- бір орында тұрып оңға, солға бұрылып, бір орында тұрып айналып, жоғарыға секіру;

- бір орында тұрып 20 рет (үзіліс жасап, 2-3 рет қайталау) секіру;

- қос аяқпен 3-4 адымдап жоғарыға секіру;

- қос аяқпен арақашықтығы 2-3 метрге алға қарай жылжып секіру;

- бір орында тұрып ұзындыққа 4-6 сызықтың үстінен секіру;

- шеңберден шеңберге секіру;

- 20-30 см биіктіктен тереңдікке секіру;

- биіктігі 5-10 см 2-3 заттың үстінен бірізділікпен секіру;

- бір орында оң және сол аяқпен секіру;

- бір аяқтан екінші аяққа кезектесіп секіру;

- секіргіште қысқа секіртпемен секіру.

Лақтыру, қағып алу, домалату жаттығулары:

- допты, шарды бір-біріне, қақпаға таяқшалар, жіптер, сызықтар арасынан бір затқа тигізе отырып домалату,;

- еркін бағытта құрсауды домалату;

- допты жоғары лақтырып, қағып алу;

- допты еденге ұрып, қағып алу;

- допты кеудеден қос қолмен лақтыру;

- отыру және тұру қалпында допты басынан асыра лақтыру;

- допты қос қолмен еденге ұру;

- допты бір қолмен еденге ұру;

- затты тігінен және көлденеңінен арақашықтықта оң, сол қолмен лақтыру;

- допты қабырғаға ұрып, қағып алу.

Еңбектеу және өрмелеу:

- 6-8 метр арақашықтыққа төрт тағандап еңбектеу, 40 см биіктікке көтерілген арқанның, доғаның, таяқтың астынан еңбектеу;

- түрлі тәсілдермен арқанның, доғаның астынан еңбектеп өту;

- тік және қырынан еңбектеу;

- төрттағандап заттардың арасымен еңбектеу;

- көлбеу саты бойымен көлденең салмаларынан қолмен ұстанып өрмелеу;

- көлбеу сатының жиегінен ұстап өрмелеу;

- еденде бір қырымен тұрған сатының көлбеу салмаларының арасымен өрмелеу;

- гимнастикалық қабырға бойымен жоғары - төмен қарай адыммен кезектестіріп еңбектеу;

- бір аралықтан екінші аралыққа оңға, солға кезектестірілген адыммен өту;

- бір орыннан екінші орынға оңға, солға адымдау.

Тепе-теңдікті сақтау жаттығулары:

- жүгіру барысында тоқтап, бұрылып, әрі қарай жүгіруді жалғастыру;

- тура және шеңбер бойымен, иректеліп қойылған жіптің бойымен жүру;

- басына қапшық (салмағы 400 грамм) қойып жіптің бойымен жүру;

- қабырғалы тақтай бойымен жүру;

- гимнастикалық орындық үстіне қойылған кубиктерді аттап, сатының тақтайшалары арқылы жүру;

- тақтайдың екі жақ басынан келе жатып ортасына келгенде екі жаққа кету;

- көлбеу қойылған тақтайдың үстімен жоғары-төмен түсу;

- көлденең бөрене бойымен тура және қырынан жүру;

- алдымен бір жаққа, содан соң екінші жаққа айналу.

- дербес саптізбекке тұру;

- шағын топпен және барлық топпен шеңберге, екі-екіден, сапқа тұру;

- бағытқа қарап түзеліп, тізбектеліп тұру;

- оңға, солға, айнала бұрылу.

Музыкалық-ырғақтық жаттығулар

- музыка әуеніне қарай әртүрлі қимылдарды, түрлі ырғақпен орындау: ырғақты жүру, жеңіл жүгіру, тез және ырғақпен секіру, шыр айналу;

- жай, ырғақты отырып-тұру жаттығуларын жасау;

- ұлттық би элементтерін орындау, аяқтың ұшымен тұру;

- бір аяқпен жеңіл, бір аяғын топылдата отырып, әдемі қозғалыс жасау.

Жалпы дамыту жаттығулары

Қолға және иыққа арналған жаттығулар

Қолды алға, екі жаққа, жоғары көтеру және бір-бірлеп кезекпен түсіру.

Қолды алма-кезек алға — жоғары қарай тез көтеру және және түсіру, артқа жіберу (жұлқып). Қол екі жақта, алда болғанда саусақтарды бүгу және жазу, қолдың басын айналдыру, саусақтарды біріктіру, ажырату, созу. Екі қолды кеуде тұсына қою, желкеге салу және иықты түзулеу. Қолды шынтақтан бүгіп, айналмалы қимыл жасау. Орындықтың арқасына, қабырғаға арқасымын тығыз сүйене отырып, қолды екі жақтан жоғары көтеру. Таяқты, құрсауды жоғары көтеру, иықтан кейін түсіру. Жаттығуларды заттармен және заттарсыз орындау.

Аяққа арналған жаттығулар

Аяқтың ұшымен көтерілу және тұру. Екі аяқты кезекпен алға өкшемен, содан кейін ұшымен қою, 3 рет топылдату. Қатарынан 4-5 рет жартылай отыру. Екі қол белде, екі қолды алдыңғы жақпен екі тұсқа жіберіп, отыру. Бір аяқты тізеден бүгу, алдыға жазу, қайтадан бүгу және жерге түсіру. Аяқтың ұшын созу, табанды бүгу. Аяқ саусақтарымен арқанды жинау, құм салынған дорбаларды бір орыннан екінші орынға қою. Өкшемен таяқтың, арқанның үстіне, аяқтың ұшымен еденге сүйене отырып, қырындап жүру. Тұрған күйі аяқ саусақтарымен орамал, тағы басқа ұсақ-түйек заттарды іліп алып, басқа орынға ауыстыру. Аяқ өкшесін айналдыру.

Екі қол белде, кезекпен екі жаққа бұрылғанда екі қолды екі жаққа жіберу (жұлқып және бір қалыпты).

Оңға, солға иілу, еңкею, шалқаю. Тұрған күйі екі аяқ бірге (алшақ), алға еңкею, қолдың ұшын аяқтың ұшына жеткізу, заттарды қою және көтеру. Екі қол белде, екі жаққа иілу. Отырған және тізерлеп тұрған күйі допты өз айналасында домалату. Бір аяқты алға түзулеп көтерген күйі астынан затты бір қолдан екінші қолға беру. Отырған күйі арт жаққа қолмен сүйене отырып, екі аяқты жоғары көтеріп, бүгу және жазу, төмен түсіру. Екі аяқты айқастырып, отыру және тұру. Жүрелеп тұрып, арқаны төмен қарай иіп және бүгу, кезекпен түзу аяқты бүге және жаза отырып, көтеру және түсіру. Зат ұстаған қолдарын созған қалыппен шалқасынан жатқан күйі етпетіне бұрылып жату. Етпетінен жатқан қалпы иығын, басын, қолдарын алға созып көтеру.

Спорттық жаттығулар

Шанамен сырғанау. Төбешіктен сырғанау, бірін-бірі сырғанату, шанамен төбешікке көтеру, төмен түсіп келе жатып тежеу.

Сырғанау. Өз еркімен мұз айдынында сырғанау.

Шаңғы. Бірінің артынан бірі сырғанап алға жылжу. Қиылысқан жерлері аз жерлерден жүру. Оңға және солға қарай жүріп бұрылу. Алға қарай, жартылай шырша сияқты (тура және қиғаш) аттап, төбешікке шығу.

Велосипед. Шеңбер бойымен және тура жолмен екі және үш дөңгелекті велосипедпен жүру. Оңға және солға бұрылыс жасау.

Жүзуге дайындық. Суға түсу және бату, судың ішінде ойнау. Судың ішінде отырып аяқты жоғары көтеріп, төмен түсіріп қимылдар жасау. Судың түбінде (аяқты көлденең жіберіп) қолды тіреп, алға, артқа жылжу. Иекке, көзге дейін суға батырып отыру. Судан секіру. Суға бетін батыру. Суға басын батырып отыру. Өз еркімен жүзуге талпыну.

Ұзақтығы 20 минут болатын дене шынықтыру ойын-сауығын 2 айда 1 рет;

Ұзақтығы 45 минут болатын дене шынықтыру мерекелерін жылына 2 рет (қысқы және жазғы);

Ұзақтығы 30 минут болатын денсаулық күнін 2 айда 1 рет ұйымдастыру.

- бүкіл немесе шағын топпен саптізбекке, шеңберге, сапқа тұру, сапта өз орнын табуды;

- музыка әуенімен саппен жүруді;

- ойын кейіпкерлерінің би қимылдарын және бейнелі қимыл-қозғалысын орындауды;

- музыка әуенімен таныс дене жаттығуларын орындауды;

- биік емес төбешіктерден сырғанау, бір-бірін сырғанатуды;

- дербес мұз жолдарымен сырғанауды;

- шаңғымен түзу шаңғы жолмен жүру, шаңғы жолымен оңға және солға сырғанап жүруді;

- екі аяқты велосипед тебуді;

- суға кіру және шомылу, су ішінде ойнауды, еркін тәсілде жүзуді білуі тиіс.
Валеология

Валеологиялық тәрбие балалардың өмірін ұйымдастыру және тәрбиелеу: дербес қимыл іс-әрекеттері, мәдени-гигиеналық дағдыларды тәрбиелеу дағдылары, салауатты өмір салты, сауықтыру-шынықтыру шаралары туралы дағдыларды қалыптастыру арқылы жүзеге асады.

1. Өзінің денесі мен денсаулығына, ағзасына ұқыпты қарау дағдыларын қалыптастыру.

2. Мәдени-гигиеналық дағдылары мен салауатты өмір салты дағдыларын жетілдіру және кеңейту.

3. Қоршаған ортада өзін-өзі ұстау қауіпсіздік ережелерін үйрету.

Өз-өзіне қарау дағдыларын (ауа райына байланысты киіну, жуыну, тарану, бет орамал қолдану, киіміндегі кемшіліктерді жөндеу), дұрыс тамақтану, аурудың алдын алу дағдыларын, еңбек пен демалысты кезектестіре білу дағдыларын қалыптастыру және дамыту. Өз еріктерімен гигиеналық шараларды орындау дағдыларын бекіту.

Бала ағзасын шынықтыру мақсатында іс-шаралар өткізу, әр түрлі шынықтыру шараларын (беті, қолын, мойнын салқын сумен жуу, жалаң аяқ жүру, салқын сумен аузын шаю, аяқ-қолына су құю) жүзеге асыру.

Күн тәртібіне байланысты күнделікті балалардың таза ауада болуын қамтамасыз ету. Ауа райына байланысты киінуге, үнемі серуендеуге, жаттығулармен айналысуға, күн тәртібін бұзбауға үйрету.

Гимнастика мен сылау (массаж) шараларын (таңертеңгілік, тыныс алу, артикуляциялық гимнастика, көзге, тіске арналған гимнастика және тіс жиегіне, қол мен табанға арналған сылау, нүктелі сылау) жүргізу.

Табиғат жағдайында адамдардың әрекеттерімен байланысты (көзге бөгде заттардың түсуінен қорғану, құлап қалу, жарақаттанудан сақтану, таныс емес адамдармен кездескенде сақтық жасау, өзіне таныс емес саңырауқұлақ пен жемістерді жемеу, таныс емес жануарлармен байланысқа түспеу, таныс емес сұйықтықтың дәмін татып көрмеу) өзін-өзі ұстау қауіпсіздік дағдыларымен таныстыру.

Қиын жағдайларда бір-біріне көмек көрсету тәсілдерімен таныстыру.

Бағдаршамның және көшедегі жол белгілерімен (жолаушы бөлігі мен жаяу жүргіншілер жолы), жолда жүру ережелерімен (жолдан қай жерден және қалай өту) таныстыру.

Жеке басының тазалығы мен салауатты өмір салты туралы жалпы білімдері мен ұғымдарын кеңейтіп, балалардың дағдыларын жетілдіру.

Дене тазалығын сақтау (көшеден келгеннен соң, дәретханадан кейін, тамақ ішер алдында қолын жуу, күнделікті жуыну, тісін тазалау, ұқыпты киіну, тарану), өз еркімен киіміндегі, шашындағы кемшіліктерді жөндеу және сабақ өтетін, ойнайтын, серуендейтін жерлерді таза ұстау сияқты пайдалы дағдыларын жетілдіру.

Балаларды үстел басында ыңғайлы, дұрыс қалыпты сақтап, асхана құралдарын, орамалды қолдануға үйрету.

Тамақтанудың мәдени дағдыларын қалыптастыру.

Сабақ өтетін, ойнайтын, серуендейтін жерлердің тазалығын қадағалау. Киімдері мен ойыншықтарын, кітаптарын өз орындарына жинау сияқты пайдалы дағдыларын жетілдіру.

Өзінің және өзгенің заттарына ұқыпты қарауға тәрбиелеу.

Жыл соңында валеология бойынша бағдарламалық материалдарды меңгеру нәтижесінде балалар:

- гигиеналық шаралар (тарану, қол орамалын қолдану, жуынғанда өз бетімен жеңін түріп, сабынмен беті қолын жуып және оларды жақсылап сүрту, тіс щеткасымен тісін тазалау, киімдерін суламау, сүлгіні өз орнына ілу) өткізуді;

- белгілі бір жүйелілікте киіну және шешінуді;

- негізгі азық-түліктерді атауды;

- кейбір денсаулықты нығайту шаралары туралы (шынықтыру, күн тәртібін сақтау, гигиеналық шараларды орындау);

- жануарлармен, жәндіктермен байланыста қауіпсіздік ережесін сақтауды;