Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ministry of education and science of republic of kazakhstan



бет5/14
Дата15.09.2017
өлшемі2,16 Mb.
#33579
түріТезисы
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14

Шайхулов А.Г.

Уфа/Башкортостан


АСПЕКТЫ КОГНИТИВНОЙ И ИДЕОГРАФИЧЕСКОЙ ХАРАКТЕРИСТИКИ СТРУКТУР ОДНОСЛОЖНЫХ КОРНЕВЫХ ОСНОВ
Осмысление алтайского языкового сообщества, как, впрочем, и золотоордынского, как принципиально отличительное и от западно-европейской и от азиатской цивилизации имеет, как известно, длительную историю. Если ознакомиться, хотя бы поверхностно, совершенно малую часть того, что исследовано по этому вопросу, то увидим, что в разное время (в особенности в постсоветское) их характеризовали как цивилизацию или же, как межцивилизационное пространство. Мы, вслед за исследователями, исходим из того, что Россия возникла и развивалась как динамическая система самых различных полиэтнических культур и цивилизаций, из которых, как видно из отечественной истории, одни вскоре погибали, а другие, обнаруживают «замечательную жизнеспособность и перспективу на будущие века» (Сравн.: Кобищанов, 1996, С.91).

Считаем необходимым дать хотя бы общего характера сведения об исследуемом регионе. В границах европейской части России от р.Оки до Южного Урала финно-угорские (мари, мордва и удмурты), тюркоязычные (чуваши, татары и башкиры) и монголоязычные (калмыки) народы имели наиболее длительные и устойчивые этнокультурные связи в рамках данного региона. Генезис, сложение и развитие в пределах указанной территории явились, очевидно, результатом сложного взаимодействия разновременных в хронологическом отношении этнических и культурных потоков, в том числе из Западной Сибири, Средней Азии и Казахстана, с Северного Кавказа и позднее из различных районов северной и центральной России, которые впоследствии, как справедливо отмечают исследователи, (А.Х.Халиков, Н.А.Мажитов, Р.Г.Кузеев, Р.Г.Фархутдинов, Т.М.Гарипов и др.) были консолидированы в рамках Волжско-Камской Булгарии – первого государственного образования народов Среднего Поволжья и Прикамья, сформированного в Х в н.э.

Применительно к проблеме определения этнолингвистического характера языков алтайской и золотоордынской цивилизаций в Евразийском контексте, связанных на начальном этапе с выявлением односложных корневых основ в структуре общего словарного фонда тюркских, в частности – кыпчакских языков Волго-Камско-Уральского региона и идеографической и этнолингвистической их характеристики, в нашей работе отдельные положения обосновываются на некоторых идеях, выдвинутых в свое время немецкими учеными-лексикографами Р. Халлигом и В.Вартбургом, осмысление которой в настоящее время находит своих сторонников. Верно, на наш взгляд, отмечает М.А.Бородина (1983, 10), что достаточно ознакомиться с данной классификационной моделью лексики, сделанной в терминах понятий, свойственных человечеству в целом (независимо от того, к какому языку (народу) они принадлежат), чтобы убедиться в необычайной сложности и многогранности лексической структуры языка. Данную им синоптическую схему мы изменили в следующей логической последовательности: I. «Природа (неживая и живая)». II. «Человек (как живое физико-биологическое и разумное существо)». III. «Общество (человек как общественное существо)», IV. «Познание (априори)». Это позволило, как нам кажется, выдвинуть, с одной стороны, достаточно универсальную и более или менее стройную систему для предварительной лексико-семантической и когнитивной классификации апеллятивных единиц (которая одновременно является основой и для характеристики идеографической(тезаурусной) парадигматики корневых основ и исследуемых языках), с другой – она, как показывает наш опыт, в плане методологическом может послужить основой и для семантической реконструкции словарного фонда в рамках указанных когнитивных сфер и их этнолингвистической характеристики.
Жаркынбекова Ш.К.

Астана/Казахстан


МИРОВОЗЗРЕНИЕ ТЮРКОВ СКВОЗЬ ПРИЗМУ ЯЗЫКА (О ПЕРСПЕКТИВАХ ИССЛЕДОВАНИЯ НАЦИОНАЛЬНЫХ КУЛЬТУР)
Язык в гумбольдтианской традиции понимается как зеркало куль­туры, в котором отображаются все имевшие место представления (мифоло­гические, религиозные, культурные) народа о мире, в котором он живёт. При помощи языка формируется миропредставление человека, заклады­ваются основы его культуры. «Язык ... есть универсальная форма первичной концептуализации мира и рационализации человеческого опыта, выразитель и хранитель бессозна­тельного стихийного знания о мире, историческая память о социально зна­чимых событиях в человеческой жизни» (Постовалова 1999). В языке в виде устойчивых форм сохранились первоначальные знания о мире, кото­рые лежат в основе научных классификаций и тождеств.

Концептуальная картина мира казахов, шире - тюрков, обусловливает не только специфику культуры, но и философских понятий, их многомерный, многоуровневый, подвижный характер, специфику логической структуры, а значит, соответствующий тип познания.

Такие понятия, как верх/низ, свет/тьма, право/лево, свой/чужой, являясь универсальными, характерны и для казахов. Осмысление космоса – дуально. Но дуализм кочевников своеобразен. Мировоззрение казахов менее всего склонно к абсолютному противопоставлению полярных сущностей. Как отмечает Ж. Каракузова: «... нужно иметь в виду еще одну особенность казахского мировосприятия: ощущение взаимосвязанности всех явлений, их взаимообусловленности не позволяет четко делить на «черное» как «злое», «отрицательное» и «белое» как «доброе», «светлое». Разделение невозможно потому, что в мировосприятии казахов действуют несколько иные законы понимания миропорядка: злое невозможно без добра, как и добро без зла, как день без ночи и т.п. Все настолько взаимообусловлено, что для казахов не существует борьбы противоположностей, есть только единство противоположностей. Добро и зло, ночь и день есть только взаимопереходные явления, и их взаимосвязь бесконечна, поскольку в мире существует Гармония всего» (Каракузова, 1993). Эти и многие другие явления (внутренняя и внешняя жизнь человека, ценности материальной и духовной культуры, отношения между людьми и отношение к себе) так или иначе обозначаются в языке, создавая образ общества и образ индивида - носителя определенного языка. Человек способен вы­делять, соизмерять, сопоставлять и ассоциировать разные категории. Такие способности соответствуют масштабу знаний и представлений человека о мире. Языковая специфика интерпретации мира носителями языка является ценным источником информации об отражении себя как субъекта и объекта познания.
Қасым Б.

Алматы/Қазақстан


ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ ҚОЗҒАЛЫС ЕТІСТІКТЕРІНІҢ МАҒЫНАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Әлемдік лингвистикадағы адам факторына негізделген тілдің функционалды-семантикалық, коммуникативтік, когнитивтік және прагматикалық қырын терең және жан-жақты талдауға, саралауға, зерделеуге бағытталған. Бүгінгі таңда тіл білімінде зерттеулер екі бағытта жүргізіліп келеді: бірі – тілді кешенді (когнитология, мәдениеттану, әлеуметтану, логика, философия, психология т.б.) сабақтастықта зерттеу; екіншісі – дәстүрлі грамматиканың заңдылықтарына сүйене отырып, тілдің құрылымдық жүйесін терең және тіл табиғатынғы ұлттық ерекшелікерін толық ашып көрсету мақсатындағы тілдік бірліктердің тұлғасы мен мазмұндық табиғаты, оның арақатынасын ішкі заңдылықтары тұрғысынан зерделеу, талдау.

Түркі тілдеріндегі етістікті функционалды, коммуникативті-прагматикалық, когнитивтік аспектіден қарастыру бүгінгі күн талабынан туындайды. Қоғамдық сұраныспен сәйкес міндеттердің бірі тілдік таңбаның семантикалық-мағыналық, семантикалық өріс жағына қатысты мәселелер. Тілдік бірліктердің мағыналық семантикалық табиғаын зерттеу оның мағынасы мен функционалды-прагматикалық қызметі, қолданыс заңдылықтарын тереңірек тануға мүмкіндік береді және тілдік бірліктердің негізгі қызметімен байланысты заңдылықтарды ашуға жол ашады. Түркітануда етістікке қатысты пікір айтқан және арнайы зерттеу нысаны еткен еңбектерде етістік және күрделі етістіктің құрылымдық және жасалу тәсіліне қатысты сөз болды. Етістікке қатысты арнайы зерттеулер мен талдаулар жасаған Н.К.Дмитриев, Н.А.Баскаков, А.Н.Кононов, А.А.Юлдашев, А.Қалыбаева, Ы.Маманов, Н.Оралбаева, М.Оразов, Б.Қасым т.б.

Сабыр М.Б.

Орал/Қазақстан


ОРТА ТҮРКІ ДӘУІРІ ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРІ ТІЛІНДЕГІ КЕЙБІР ТАРИХИ ФОНЕТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР
Орта түркі дәуірінде бүгінгі түркі халықтарына ортақ, бүгінгі түркі тілдерінің тарихи дамуына тікелей қатысты жазба ескерткіштер дүниеге келді. Қазіргі қазақ тілінің тарихын барласақ сол жазба жәдігерліктер бойынан тілдік даму, өркендеу процестерінің ізін айқын көреміз. Қазақ тілі тарихын сөз еткенде дыбыс жүйесінің даму тарихы, сөз құрамындағы тарихи фонетикалық өзгерістердің рөлі зор. Сондай құбылыстың бірі-метатеза. Метатеза (metathesis –орын ауыстыру)- дыбыстардың комбинаторлық өзгеруінің бір түрі. Сөз ішіндегі дыбыстардың не буындардың өзара орын ауыстыруы. Кірме сөздерге байланысты метатеза түрі көп кездеседі. Метатеза құбылыс туралы тұжырымдар әлі күнге дейін нақты емес. Отандық және шетелдік ғылыми әдебиеттерде метатеза туралы ғылыми тұжырымдар аз да болса бар. Мәселен, Э.Сиверс, Торе Торбьернсон сияқты ғалымдар метатезаға байланысты біршама мысалдар бергенімен, толық теориялық түрде түсіндіре алмаған. Ал белігілі ғалым Герман Пауль өз еңбегінде метатезаның бірнеше түрін көрсетеді: Біріншіден, бірінің артынан бірі қатар келе жатқан дыбыстар орын ауыстырады, мыс.: ағылшын және саксон тілі деректерінде фикс немесе фиск «балық», дөрекі элемент пен латын тіліндегі испе = ипсе «өзің». Екіншіден, бір-бірінен алшақ тұрған дыбыстардың, әсіресе туыстық жақындығы бар р және л сияқты дыбыстардың орын ауыстыруы жиі кездеседі: неміс тіліндегі эрила, элире = жаңа неміс тіліндегі эрле, эллер «ольха», ит. диалектісінде гролиозо=глёризо «атақты, мәшһүр». Үшіншіден, дауыссыздың басқа буынға ауысы, оның орнын еш дауыссыздың ауыстырмауы сирек те болса ұшырасады. Көбіне мұндай ауысуыға ұшырайтын р дыбысы. Мыс.: ит. диалектісін салыстырып көрейік: кромпаре = компраре «сатып алу». Осындай деректерге сүйене келіп Г.Пауль былай тұжырымдайды: «То, что представляется нам метатезой сонорного согласного и гласного в неударенном слоге, в большинстве случаев, может быть истольковано как результать развития. Сначала мог исчезнуть гласный в этом слоге, что делало сонорный согласный слоговым, а из слогового согласного впоследствии мог развиться новый гласный, на сей раз в другом месте»[1:82]. Ал Морис Граммон өз еңбегінде метатезаға неше түрлі деректер келтіріп олардың түрлерін анықтауға тырысты. Оның ойынша метатеза сөздің дыбыстарын әлдеқайда ыңғайлырақ етіп қою қажеттігі негізінде туындайды. Әр тілдің өз қасиетіне, мүмкіндігіне қарай метатезаның түр сипаты да өзгере береді.
Жалмаханов Ш.

Карағанды/Қазақстан


ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ КӨП МАҒЫНАЛЫЛЫҚ ҚҰБЫЛЫСЫ
Түркі тілдеріне ортақ сөздердің әр түрлі мағынада болуы әрбір ұлттың заттар мен құбылыстарды өзіндік ұлттық таным, көзқараспен тануымен байланысты. Қазіргі түркі тілдерінде бір сөздің әр түрлі құбылысты, немесе керісінше бір құбылысты әр түрлі сөзбен атауының басты себебі халықтардың әдет-ғұрып, салт-дәстүр, наным-сенім, кәсіп-шаруашылық, табиғаттық-климаттық құбылыстар мен жағдайларға қатысы бар. Белгілі бір объективті шындықты түркі халықтарының әр түрлі тануының басты себебі әрбір ұлттың, тіпті оның өкілдерінің дүниетанымдық ерекшеліктерімен байланысты, бір ұлт өкілдерінің дүниені тануы әр қалай. Дүниетаным адамның көзқарасын, психикасын, логикасын, талғамын, әдет-ғұрып, салт-дәстүр, наным-сенімдерін және т.б. қамтиды. Сондықтан да әрбір ұлт, халық, адам бір формаға бірнеше мазмұн, бір мазмұнға бірнеше форма сыйғызуы мүмкін.

Заттар мен құбылыстар, сын-сипат, қимыл-қозғалыстар неғұрлым көп танылған сайын, күнделікті өмірде жиі қолданылған сайын көп мағыналы бола береді. Сөз семантикасының бір халықта аз мағыналы, бір халықта көп мағыналы болуы әрбір халықтың белгілі бір сөз белгілейтін нысанды аз немесе көп тануымен, қолданылуымен байланысты. Мәселен, Сібір халықтарының мұздың 11 түсін, қазақ халқы малдың 30-дан астам түсін айырады. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің мағыналары аз болған сайын қазіргі түркі тілдеріндегі мағыналары көп бола түседі, ал қазіргі түркі тілдеріндегі мағыналары аз болған сайын қазіргі қазақ тіліндегі мағыналары азая береді. Демек белгілі бір нысанды әрбір халықтың тануының өзінде сандық және сапалық өзгешелік болады.

Сөздегі көп мағыналықтың жалпы түркі тілдерінде 3 түрлі көрінісі бар. Олар: 1) бір тілде бірнеше затты бір сөзбен атау – бір тілдік немесе тіл ішілік полисемия, 2) бір сөзбен бірнеше тілде, бірнеше затты атау – бірнеше тілдік немесе түркілік полисемия, 3) бір затты бір тілде жергілікті ерекшеліктеріне қарай бірнеше сөзбен атау, немесе бір затты бірнеше тілдің диалектісінде бір сөзбен атау – диалектілер аралық полисемия.

Жалпы ұғым, тілге қатысты алғанда жалпы мағына, кейде константтар деп те аталады. Константтар дегеніміз – тілдің немесе тілдердің, дамуының барлық кезеңдерінде, яғни синхрониясында да, диахрониясында да өзгеріссіз қалатын элементтер. Ал семантикалық константтар дегеніміз – тілдің даму тарихында тұрақтылығын сақтайтын семемалар. Белгілі бір сөздерді белгілі бір тіл немесе тілдер ішінде жалпы мағынасы мен мазмұнын тектес етіп байланыстырып тұратын семемалар – сөздердің лексикалық-тақырыптық, лексикалық-грамматикалық топтары өзгеріске түссе де айнығысыз қалатын бірліктер. Оған төмендегі бірнеше мысалдар арқылы көз жеткізуге болады. Жалпы түркі тілі кезеңінде, яғни түркі ескерткіштері ортақ, қазіргі түркі тілдері тұтас тіл болғанда, сөздер заттарды бөліктерге, қимыл-қозғалыстарды бағыттарға, сын-сипатты реңдерге бөлшектемей атаған. Мәселен, балтыр деп түркімен, түрік, әзірбайжан, гагауыз, қырым татарлары, қарайым, құмық, қарашай, балқар, тува, өзбек, якут, қырғыз, ноғай, қарақалпақ, татар, башқұрт, қарағас, алтай, телеуіт және қазақ тілдерінде “адам жіліншігіндегі бұлшық етті” атаса, әзірбайжан, түркімен, қырым татарлары, қарайым, құмық, татар, өзбек, тофалар тілінде “сирақ, жіліншік”, түрік, гагауыз, қарайым тілдерінде “аяқ”, якут тілінде “малдың алдыңғы аяғы”, қарайым тілінде “сан”, түркімен тілінде “өсімдік сабағы”, якут тілінде “қол”, қарайым тілінде “буын” аталады. “Манихей мәтіндері” ескерткішінде алғашқы мағынада қолданылады.

Бұдан: 1) түркі ру-тайпалары бірге болған кезде танылған зат-құбылыстар, оларға таңылған атаулар мен олардың мағыналары сол күйінде қалған, немесе алшақтай қоймаған;

2) сөздің мағынасының бірдей, немесе жуық болуы олардың уақыт, мерзім жағынан көнелігін білдіреді. Мағына алшақтығының ұлғаюы – жеке халық, дербес ұлт болып бөлінуінің нәтижесі;

3) түркі тілдерінің туыстығының басты семантикалық белгісі – жалпы ұғым, жалпы мазмұнының ортақтығы, ал олардың жеке тілдік басты семантикалық белгісі – жеке ұғым, жеке мағыналарының өзгешелігі бар деген түйіндер жасауға болады.

Зат атауының, сөз мағынасының өзгеруінің жалпыдан жалқыға, деректіден дерексізге немесе керісінше болуы өзгеріс процесінің логикалық типтері. Логика зерттеушісі Д.П.Горский сөзімен айтқанда, адамның абстрактылы ойлауының дамуында белгілі бір белгілер негізінде абстракциялану арқылы танылушы зат танылған құбылыстың, немесе абстракциялаушы заттың атымен аталуы мүмкін.


Сатенова С.К.

Астана/Қазақстан


ТҰРАҚТЫ ТІЛДІК БІРЛІКТЕР ТАБИҒАТЫНА ТӘН ЗАҢДЫЛЫҚТАР
Сөз- тілдің ең басты, әрі негізгі элементі. Сондықтан да сөздің тіл үшін мәні өте зор. Алайда тіл сөзге қаншама бай болса да, олар жеке дара тұрып, тілдің ең басты міндеті- адамдардың өзара қатынасуына қажетті коммуникативті, эстетикалық, кумулятивті қызметтерін толық атқара алмайды. Оны атқару үшін лексикадағы барша сөздер белгілі заңдылықпен өзара тіркесе қолданылуы тиіс. Демек, тілдің өзіндік ерекшелігі жеке сөздердің саны мен сапасына ғана емес, сонымен қатар, олардың өзара жымдаса байланысып, тіркесе қолдануына байланысты екен. Сондықтан да болар, тіл білімінде сөз тіркестері, олардың ерекшеліктері, оларға тән заңдылықтар бүгінгі күні де өзекті мәселелердің бірі болып саналады. Тіл мамандарының, әсіресе, кейінгі жарты ғасыр беделінде бұл мәселемен қауырт шұғылдануының басты себебі де осы, яғни бұл күрделі құбылыстың әлі де ашылмаған сыры мен анықталмаған заңдылығының мол екендігінде болса керек. Тіл білімінде сөз тіркесі синтаксисін ғалымдар көптен бері зерттеп келеді. Алайда, тұрақты тіркестердің табиғаты толық айқындалды, сыртқы тұлғалық сипаты мен ішкі мағыналық сыры, табиғатына тән заңдылықтары, көркемдік нақышы мен бейнелеу тәсілдері толық айқындалды деп айту қиын.

Біздің ойымызша, мұның көптеген себептері бар. Олардың ең бастысы – жалпы тұрақты тіркестердің табиғатына тән үш түрлі тілдік фактордың, атап айтқанда, тұлғалық (құрамдық), мағыналық және дыбыстық (әуездік) фактордың біртұтас күрделі құбылыстың өзара тығыз байланысты үш қыры ретінде бірдей қарастырылмауында. Одан да басқа себептері жоқ емес. Тұрақты тіркестердің өзара іштей жіктелуі және жай тіркестер мен фразеологиялық тіркестердің, мақал-мәтел түріндегі күрделі тіркестердің ара-жігін ажыратудың теориялық принциптерінің күні бүгінге дейін нақты анықталмауы т.б. Ал, мұның өзі сайып келгенде, тұрақты тілдік бірліктердің (фразеологизмдер, мақал -мәтелдер) әлі де даму үстіндегі тілдік құбылыс екендігін көрсетеді. Тұрақты тілдік бірліктер қатарына жататын фразеологизмдер бір жағынан жай тіркестердің кейбір түрлеріне жақын тұрса, екінші жағынан мақал-мәтелдермен де мағына, тұлға жағынан астарласып жатады. Алайда негізгі мәселе олардың қандай заңдылықтар бойынша дүниеге келуінде, яғни жеке сөздерді тұрақты да біртұтас шоғыр етіп басын қосып тұрған тілдік тетіктерде болса керек. Біздің мақсатымыз – міне, осы факторлар мен тетіктерді мүмкіндігінше тілдің өз материалына сүйене отырып жан-жақты айқындай түсу. Сондай-ақ бұл ерекшеліктің қазақ тіліне ғана емес, тағы да басқа тілдерге, атап айтқанда, түрік, ағылшын тілдеріне де тән тілдік құбылыс екендігін көрсету.


Ескеева М.Қ.

Астана/Қазақстан


ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ ФОНОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰБЫЛЫСТАРДЫҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Түркiлік тілтаным тарихында дыбыс өзгерiстерiнiң туыс тiлдердi ажыратудың басты белгiсi ретiнде қарастырылуы ХI ғасыр лингвисi М.Қашқаридың еңбегiнен басталуы классикалық араб лингвистикасымен сабақтаса дамыған түркi тiл бiлiмiнде салыстырмалы-тарихи фонетиканың негiзi бұдан мың жыл бұрын-ақ қалана бастағанын көрсетедi. Түркi халықтары өмiрiндегi күрделi саяси-әлеуметтiк жағдай, жартылай көшпелi өмiр салты ғылымның үздiксiз дамуына қолайлы жағдай туғыза алмағандықтан лингвистика ғылымы да белгiлi бiр дәрежеде кешеуiлдеп қалғаны тарихтан белгiлi. М.Қашқари заманынан кейiн араға 7-8 ғасыр салып барып, батыс Еуропада салыстырмалы-тарихи-фонетиканың ғылыми-теориялық негiзi салына бастады.

Қазiргi таңда әлем тiлдерi бойынша фонологиялық жүйе супрафонологиялық қабат деңгейiнде қарастырылып, дыбыстардың просодиялық қырлары, тональдық, акценттiк ерекшелiктерi атомарлық – морлық, сегментологиялық, интеграттық – буындық, фраземалық – конгламераттық негiзде қарастырылуда. Жалпы адамзат тіліндегі дауысты және дауыссыз дыбыстардың, функционалдық-сапалық деңгейі бірдей, өзара ықпалдаса, байланыса отырып сөз тұлғасына, сөз мағынасына әсер етеді. Толық мәнді лексема жасауда дауыстылар мен дауыссыздарды бөліп қарап, біреуіне ғана басымдық беру тілдің онтогенездік табиғатына қайшы. Алғашқы әліпбилер консонанттық жүйеге негізделгендіктен дауыссыздарға ерекше мән беруді ұсынушы пікірлер қалыптасты. Алайда шынайы тіл табиғаты консонанттар мен вокализмдер жүйесін тең дәрежеде қарастырғанда ғана ашылады.

Әлемдiк тiл бiлiмiнде дыбыстардың артикуляциялық жiктелiсi теориялық тұрғыдан көпфокусты болып келгенiмен, табиғи тiлдерде олардың бәрi байқала бермейдi. Түркi тiлдерiндегi дыбыстардың фонематизациялану процесiн кезеңдерге бөлуде дәстүрлi фонема → аллофон → фонема бағыты негiзге алынып келедi. Дыбыстарға акустикалық тұрғыдан сипаттама беруде түркi тiлдерiнде қалыптасқан фонематизация процесiне керiсiнше аллофон → фонема → аллофон бағыты да көрсетiледi. Әдетте, ашық дауыстылардан қысаң дауыстылар, жуан дауыстылардан жіңішке дыбыстар таратылады.

Түркi тiлдерi дауыстылар жүйесiнiң даму процесiн ашық → қысаң немесе жуан → жiңiшке деп белгiлi бiр бағытта ғана айқындау гипотезалық пiкiрлерге негiзделетiндiктен нақты ғылыми тұжырым ретiнде қабылдауға болмайды. Алғашқы адамзат тiлiнде бiр дыбыстық бiрнеше рефлекстiк варианттары тең дәрежеде қолданылуы да мүмкiн. Бұл созылыңқы, жартылай созылыңқы, қысқа дыбыстардың табиғатына да қатысты.




Сағидолда Г.С.

Астана/Қазақстан


АЛТАЙ ТІЛДЕРІН ТАРИХИ-САЛЫСТЫРМАЛЫ ТҰРҒЫДАН ЗЕРТТЕУДЕГІ МАНЬЧЖУР ЖАЗБА ТІЛІНІҢ ОРНЫ
Алтайтанудың көкейкесті проблематикаларының бірі ─ маньчжур жазба тілінің түркі, моңғол, тұңғыс, корей және жапон сияқты алтай макротілдік тобын құрайтын тілдерге қатысын зерттеу.

Маньчжур әдеби тілі XVII ғ. бірінші жартысында моңғол әліпбиін маньчжур тіліне ыңғайлап қолданудың негізінде қалыптасты және маньчжурлардың саяси аренаға шығуына байланысты XVIII және XIX ғасырларда айрықша жетілдірілген жазба тіл қызметін атқарды.

Маньжуртану саласында тұңғыс тілдерінің (нанай, негидаль, ороч, орок, солон, ульч, удэгей, чжурчжэнь,эвенк, эвен) маньчжур тілдеріне қатысы жайлы мәселені бірінші болып П.П.Шмидт қозғады. Ол өзінің «Маньчжур тіліндегі қытай элементтері» [«Asia Major», vol. VII, fasc, 3.Leipzig, 1932. P.576] атты еңбегінде «Маньчжур және тұңғыс халықтарын (тілдік тұрғыдан алғанда) бір халық деп қабылдайтын қате түсінік орын алады. Шындығына келсек, Амур дариясы маньчжурлар мен тұңғыстарды бір-бірінен бөліп тұратын шекара бола алады. Амурдың арғы бетіндегі сибилер ─ тұңғыстар емес, таза солтүстік маньчжурлар» деп Дүнбейдің солтүстігін мекендейтін, біразы XVIIIғ. Шынжан өлкесіне қоныс аударған сибилердің маньчжур тілінің солтүстік диалектісінде сөйлейтін халық екенін айтады.

Маньчжур және тұңғыс тілдері аралық айырмашылықтар мен өзіндік ерекшеліктер В.И.Цинциус, И.Бенцинг, О.П.Суник, В.А.Аврорин, Б. Болдырев, А.A. Бурыкин т.б. тұңғыстанушы лингвистер зерттеулерінде, ал тұңғыс-маньчжур тілдерінің моңғол немесе түркі тілдерімен байланысы мәселесі ХХ ғасырдың көрнекті лингвистері Б.Я. Владимирцов, Н.Н Поппе, В.Котвич, Л. Лигети, Ф.Фукс, Е.Хауэр, К.Менгес, Г. Дерфер, А.М. Щербак Дж.Норман, Д.Синор, К.Крипс, Г.Д. Санжеев т.б. зерттеулерінде, тұңғыс-маньчжур тілдерінің жапон-корей тілдеріне қатысы мәселесі Г.Рамстедт, A.Вовин, Л.Хью, Ким Донсо, Дж. Кинг зерттеулерінде әр қырынан сөз етіледі.

Маньчжур жазба тілі пайда болғанға дейін солтүстік-маньчжур диалектісімен қатар маньчжур тілінің оңтүстік-маньчжур диалектісі де өмір сүрді. Маньчжур әдеби тіліне (жазба тілге) негіз болған оңтүстік-маньчжур диалектісінде сөйлеген маньчжурлар қытайлармен тығыз аралас-құраластық барысында біртіндеп өздерінің туған тілін түбегейлі жоғалтып, қытай тілінде сөйлейтін жұртқа айналды. Бүгінгі күні оңтүстік-маньчжур диалектісі тек ғана маньчжур жазба ескерткіштері негізінде қайта жаңғыртуды қажет ететін «өлі» тілге айналған болса, аздаған сибилер сөйлейтін маньчжур тілінің солтүстік диалектісінен басқа «тірі» сөйленістер біртіндеп «жоғалып, жойылып» бара жатқан тілдер болып саналады. Оларды сақтап қалу және жүйелі түрде жан-жақты зерттеу қазіргі маньчжуртану саласындағы лингвоэкологиялық күрделі проблематика ғана емес, алтайтану ғылымының да басты міндеттері қатарына жатады.

Шаймердинова Н.Г.

Астана/Казахстан


СЕМАНТИЧЕСКИЕ ТОЛКОВАНИЯ ТЕКСТОВ ОРХОНСКИХ ПАМЯТНИКОВ В ПЕРЕВОДАХ П.М. МЕЛИОРАНСКОГО
Платон Михайлович Мелиоранский, выдающийся тюрколог-лингвист, владел западными (немецкий, французский, английский, голландский, итальянский, датский), восточными (арабский, персидский, монгольский), древними (орхонский, уйгурский, чагатайский) языками и их «современными наречиями, прежде всего казакъ-киргизское, казанско-татарское и османское» (А.Н. Самойлович), сумел понять и интерпретировать другой (тюркский) мир, культуру, язык. П.М. Мелиоранский обладал энциклопедическими знаниями не только в сфере лингвистической, но и области исторической, археологической и этнокультурной, о чем свидетельствуют его рунические исследования («Древне-тюркские памятники в Кошо-Цайдаме», «Об орхонских и енисейских надгробных памятниках с надписями», «Два серебряных сосуда с енисейскими надписями» и др.) и особенно «Памятник в честь Кюль-тегина». На наш взгляд, лучший перевод и толкование этого памятника до сих пор никем не сделан. Все последующие переводы Кюль-тегина, в том числе и С.Е. Малова, являются тем или иным вариантом перевода П.М. Мелиоранского. В «Памятнике…» П.М. Мелиоранский высказал много интересных идей и мыслей (позже они были развиты другими учеными) по верованию древних тюрков, по существованию тюркского государства, его структуры, его границ, по толкованию тех или иных этнонимов и топонимов. На чем строилась методология ученого? Основываясь на исторических, этнографических материалах, на данных источников, П.М. Мелиоранский осуществил прежде всего семантическую интерпретацию текста памятника, в которой ярко проявились талант и языковое сознание ученого. В контексте связи языка и мышления языковое сознание ученого есть владение им языковыми значениями. Семантический анализ памятника П.М. Мелиоранский осуществляет через анализ:

  • лексем и выражений: «эль», «төр», «төру» означают «кочевое государство», «государственное устройство», «эль төру» - власть хана в государстве, «толесъ» и «тардушъ» - два составляющих тюркского государства; «Т’әңри», «jер», «суб» - тюркские божества; «уда басдымыз», буквально означает «победили, такъ что (потом) преследовали» т.е. «разбили и погнали» и другие;

  • словообразовательных формантов: -сыра, -сiра («кансыра», «элсiра»), «лық», «liг» («башлык», «тізліг») и т.п.;

  • форм слова и грамматических конструкций: «башда» - «при вершине», но не «на вершине»; форма деепричастия на -сар, , форма «jалма» (jалмас) и другие.


Баймагамбетова Л.Н.

Астана/Казахстан



ПРОБЛЕМЫ ФОРМИРОВАНИЯ СИНТАКСИЧЕСКИХ СИСТЕМ СЛАВЯНСКИХ ЯЗЫКОВ И ИХ ВЗАИМОДЕЙСТВИЕ С ТЮРКСКИМИ
Языковое сознание входит в систему культурных ценностей и изменяется вместе с нею. История развития человеческих отношений не знает случаев, когда племя, народность, нация жили бы обособленной жизнью, поэтому нет и языков, которые развивались бы изолированно, без взаимодействия с другими языками и не оказывали бы влияния друг на друга. По мнению К.Ясперса, человеческое общество – это мир коммуникаций, а современная эпоха – это эпоха диалога. Связи между общественными функциями языка и языковыми системами не являются случайными. Цель данной работы показать особенности функционирования предложения в системе языка, а также идею равенства культур, их взаимодействия, взаимообогащения, возможности ситуативного языка.

Современная языковая ситуация оказывает влияние на дальнейшее развитие грамматической системы как русского, так и казахского и других тюркских языков в процессе их взаимодействия, ориентированного на общественную языковую практику. Единство языка и мышления проявляется в предложении как языковом знаке.


Жұбатова Б.Н.

Алматы/Қазақстан


ҚАЗАҚ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРІНДЕГІ ҚҰРАН АЛЛЮЗИЯЛАРЫ МЕН РЕМИНИСЦЕНЦИЯЛАРЫ
Қазақ тілінде Құран идеяларына құрылғанмен, араб тілінде соған сәйкес келетін фразеоқұрылым, яғни дәл сондай құрылымдағы этимоны тіркелмеген тұрақты тіркестер бар. Мұндай тіркестер Құран идеяларын еске салатын реминисценциялар мен аллюзиялар түрінде келеді.

Діннің жандануы қоғамда исламға, оның қасиетті кітаптары Құран мен хадистерді білуге деген зор қызығушылықты туғызды, руханият тақырыбындағы дискурстарда арабтың аманат пен қиянат сөздері жиі қайталанып, қазақ тілінде фразеологизмдер құрамында да, жеке лексемалар ретінде де пәрменді түрде қолданылатын сөздерге айналды, сонымен бірге дінге қатысты емес басқа да салаларда қолданыла бастады. Қазіргі күні аманат сөзі банк саласының термині ретінде де қалыптасты.

Исламдағы аманат концептісі дін (діни сенім мен ғибадат), әлеуметтік (от басына қамқорлық, әлеуметтік қарым қатынастар), экономикалық (біреудің тапсырған дүние мүлкін, ақшасын сақтау), ғылым (ақпараттарды жинау, жұмысты орындау, жазу мен құрастыру, тарату) салаларын қамтиды. Аманат ұғымының Алла мен Алланың елшісінен кейін тұруының өзі оның концепт дәрежесіне көтерілген ұғым екенін көрсетеді.

Бұл өмірдегі адам баласының ең жақсы көретін нәрселерін Құран زهرة الحياة الدنيا заһрату л-хайāти д-дунйā (сөзбе-сөз аударғанда «бұ дүниедегі тіршіліктің гүлі») деп атайды. Құран арқылы келген бұл образ мұсылман дінінен мол хабары болған қазақ жыраулары мен ақындарының қолданысында да мол. Құран арқылы келген бұл символ бүтіннің бір бөлігін емес, бүтіннің өзінің образды атауына айналған. Жалпы, өмірдегі ең жақсыны гүлге теңеу идеясының Құран арқылы исламмен бірге келгені туралы пікірді тарихшылар да, өнертанушылар, мәдениеттанушылар да айтады. Гүлдің ең жақсы, таңдаулы нәрселердің символы ретінде концептуалдануы ислам арқылы келгенін, араб, парсы мәдениеттерінің әсерінен пайда болып, орын алғанын айту керек.

Құраннан бастау алатын қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің астарында жатқан ақпараттарды, образдарды, символдарды, түсініктерді анықтауға, ана тілімізді, осы кезге дейін «мұсылмандығы шамалы» деп есептеліп келген халқымыздың шын мәніндегі концептуалдық дүниесін тануға мүмкіндік беретін мәдени код деп айтуға болады. Қазіргі қазақ тіліндегі исламға байланысты, оның қасиетті кітаптары Құран мен хадистер арқылы қабылданған кірме фразеологизмдер қабатын зерттеу халықтың дүниетанымына тереңірек бойлауға мүмкіндік беретін қызық та керекті жұмыс.
Новрузова Н.С.

Баку/Азербайджан


ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ КОГНИТИВНЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ В ТЮРКОЛОГИЧЕСКОЙ ЛИНГВИСТИКЕ
Когнитивной Лингвистике бурное развитие лингвистической семантики, возникновение лингвистической прагматики, теории текста, а также современной теории грамматикализации с ее интересом к закономерностям поведения языковых единиц в реальном дискурсе.

В докладе даются обзорные сведения о формировании и развитии когнитивной лингвистики, о сущности когнитивного подхода, представление о его категориальном аппарате и об исследованиях в европейской, русской и тюркологической лингвистике. Основным объектом когнитивной лингвистики является механизмы речемыслительной деятельности, процессы формирования и восприятия речи. Ее основной целью представляется принципы понимания связи языкового знания, которое укреплялось в семантической системе языка (в лексических и грамматических значениях) с неязыковым знанием, т.е. взаимовлияние естественного языка с ментальным языком (языком мысли).

В США, где это направление зародилось, его чаще называют «когнитивная грамматика», что объясняется расширительным пониманием термина «грамматика» в англоязычной лингвистике, тогда как в России нередко используется термин «когнитивная семантика», указывающий на один из источников данного исследовательского начинания.

The Progressive Perspectives of the Cognative Investigations in Turkological Linguistic

The article is dedicated to the introduction about development of cognative linguistic, the essence of the cognative approach and about investigations of this problem in European, russian and turkological linguistic. The main goal is the formation of the linguistic communication strengthening the semantic language system in the intercommunication of the spoken language with the mental language ( the language of thinking).
Курсеитов Р.Д.

Симферополь/Украина


ЭТНОЯЗЫКОВЫЕ ПРОЦЕССЫ В СОВРЕМЕННОМ КРЫМУ: СИСТЕМА ОБРАЗОВАНИЯ И ПРОБЛЕМА ВОЗРОЖДЕНИЯ КРЫМСКОТАТАРСКОГО ЯЗЫКА
Крымские татары являются одним из тюркских народов с многовековой государственной традицией, по данным переписи населения Украины (2001 г.) насчитувают 248,2 тыс. человек, имеют большую диаспору (Турция, Узбекистан, Румыния и др. страны) превышающую численность проживающих на исторической родине в 10-15 раз, язык относится к западно-кыпчакской подгруппе тюркских языков.

Депортация (1944 г) крымскотатарского народа в корне изменила этнолингвистическую карту полуострова. Была ликвидирована национальная автономия крымскотатарского народа, от голода и болезней в местах ссылки за первые два года погибло 46,2% крымских татар. Была уничтожена вся система образования на родном языке (1940-1941 учебном году функционировало 386 школ с крымскотатарским языком), учреждения культуры, памятники материальной и духовной культуры, переименованы более 1000 населенных пунктов, носивших крымскотатарские названия. Была сожжена вся литература на крымскотатарском языке. Тоталитарным режимом была создана изощренная система этнической сегрегации с элементами террора, был ликвидирован этноним «крымские татары» (исключен из реестра народов СССР). Фальсифицировалась история народа. До 1989 года существовал запрет на проживание на исторической родине.

Действовала строгая система запретов на научные исследования в области крымскотатарского языкознания и литературоведения, истории, материальной и духовной культурой репрессированного народа. В 1990 году из Ташкентского педагогического института им. Низами в Симферополь переведены кафедра крымскотатарского языка и литературы и студенты соответствующего отделения. В 1993 году был открыт Крымский государственный инженерно-педагогический университет для решения вопросов связанных с возрождением образования крымскотатарского народа. В настоящее время функционируют только 15 школ с крымскотатарским языком обучения. 90% детей обучаются в школах с русским языком обучения, где на изучение родного языка отводится время в четыре раза меньше чем на другие языки, в большей мере факультативно. За годы после возвращения написаны учебники по языку и литературе для школы и ВУЗов, ведется подготовка научных кадров (защищено более 20 диссертаций). В двух университетах работают кафедры языка и литературы, научные центры языка, литературы, истории и культуры В детских дошкольных учебных заведениях на родном языке воспитуваются только 3-4% крымскотатарских детей. Не восстановлен государственный статус крымскотатарского языка. До сих пор в Украине не принят полномасштабный закон о реабилитации крымскотатарского народа.
Тулеубаева С.А.

Астана/Казахстан


ВКЛАД ВЫХОДЦЕВ ИЗ ТЮРКСКИХ ЗЕМЕЛЬ В РАЗВИТИЕ ЗНАНИЙ О ЯЗЫКЕ
Знания о языке складывались и обобщались на протяжении многих веков. На каждом определенном этапе выделялись персоналии, которые оказывали существенное влияние на ход развития лингвистических воззрений. Средневековые ученые-выходцы из тюркских земель также внесли неоценимый вклад в формирование науки о языке. Среди них особого внимания заслуживают лингвистические воззрения Абу Насра аль-Фараби, М. Кашгари и И. аль-Джаухари.

При рассмотрении роли каждой отдельно взятой личности в ходе эволюции той или иной отрасли науки представляется важным, прежде всего, проследить преемственность знаний и процессы взаимовлияния. В данной связи следует заметить, что лингвистические воззрения средневековых ученых-выходцев из тюркских земель подверглись значительному воздействию арабской языковой традиции, в частности, лексикографической. Ярким примером тому служат труды «Диван лугат


ат-турк» М. Кашгари и «ас-Сыхах» аль-Джаухари. Что касается аль-Фараби, то данная личность представляет особый интерес для мировой лингвистики ввиду того, что Абу Наср, будучи философом и ученым-энциклопедистом, вносит существенный вклад в развитие лингвистической мысли как на Арабском Востоке, так и науки о языке в целом. Этому способствует то, что ученый глубоко изучает арабскую лингвистическую традицию, а также греческое наследие по языковому мышлению, которое, как известно, было тесно связано с осмыслением философии языка. Обращение к созданным аль-Фараби текстам на арабском языке позволяет в сравнительно-историческом аспекте рассмотреть его лингвистические воззрения и констатировать наличие целостной языковой концепции в философской разработке, которая не теряет своей актуальности на протяжении всей истории развития учения о языке. Высказанные ученым идеи имеют значимость, как для арабского языкознания, так и теории языка в целом.

Опыт изучения лингвистического наследия средневековых ученых-выходцев из тюркских земель позволяет проследить преемственность знания о языке от античности через средневековье на примере арабо-тюркского синтеза идей к современной эпохе. Имея собственные наблюдения касательно языка, эти личности, находясь в орбите влияния арабо-мусульманской культуры, смогли приобщиться к познаниям древнегреческих ученых, являясь, таким образом, связующим звеном между лингвистическими традициями Запада и Востока.


Токсанова С.К.

Астана/Казахстан


ТРАНСФОРМАЦИЯ ЗНАЧЕНИЙ ЗАИМСТВОВАННЫХ

ЛЕКСЕМ В РЕЧИ КОММУНИКАНТОВ
Бум лексических заимствований связан с непосредственной обращенностью лексики к внеязыковой действительности и тем изменениям, которые в ней происходят в связи со становлением общества, открытого к сотрудничеству с другими странами в самых различных областях деятельности, к сосуществованию и обмену информацией в научной, экономической и культурной сферах.

Интеграция в мировое сообщество порождает массу заимствований из мировых языков, обслуживающих достижения современной цивилизации и активно привлекаемых в СМИ, в языке рекламы, в виртуальном общении через интернет. Это объясняется, с одной стороны, действием общемировой тенденции к интернационализации лексического фонда развитых языков, с другой – потребностями в номинации новых предметов и явлений, понятий, вошедших в жизнь. Открытость общества приводит к значительному расширению кругозора и улучшению знаний в области иностранных языков. Резко возросло число молодых людей, прекрасно владеющих казахским, русским и английским языками. Отличные знания языка, высокий образовательный и языковой уровень, позволяют им привносить в русский язык слова и выражения из того языка, который они изучают.

Сохраняют свою актуальность и такие причины заимствования как авторитетность языка-источника, его доминирующее положение, и языковая мода, обаяние новизны, эффект современности, принадлежности к определенному сообществу, интригующее начало, связанное с загадочностью, незавершенностью смысла чужого слова, дающего простор воображению.

При рассмотрении семантических изменений заимствованной лексики раньше учитувались либо интралингвистические, либо экстралингвистические (исторические, социальные) причины. В рамках антропоцентрического принципа изменения семантической структуры заимствованных слова рассматриваются как отражение преобразующей работы ассоциативного сознания носителя языка по восприятию и осмыслению факта действительности, обозначенного заимствованным словом.

Трансформационные процессы, происходящие в лексике, отражают современные тенденции развития языка. Известно несколько способов семантического преобразования заимствованных слов: метафорические и метонимические преобразования, сужение, расширение, смещение и другие виды трансформации.
Екибаева А.Н.

Астана/Казахстан


ОСОБЕННОСТИ ГЛАСНЫХ КАЗАХСКОГО ЯЗЫКА
Актуальность тщательного рассмотрения гласных казахского языка предопределена необходимостью их дальнейшего изучения и детальной разработки.

Отдельную проблему составляют сочетания гласных казахского языка.

Материалом для исследования послужили сочетания гласных, выбранные из сплошного текста романа М.О. Ауезова «Абай» (Әуезов Мұхтар Омарханұлы «Абай», Алматы, 1974ж.) и Орфографического словаря казахского языка под редакцией С.К. Кенесбаева (Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі, Алматы, 1978ж.)

В статье используются описательный, статический методы.

Цель статьи - установить варианты сочетаний гласных букв и звуков. В соответствии с этой целью решаются следующие 3 основные задачи:

- выявление вариантов сочетаний гласных букв и их классификация по количеству и положению в структуре слов;

- определение частности употребления этих сочетаний;

- анализ и формулировка фонетического чтения исследуемых сочетаний.



Поскольку при адаптации какого-либо алфавита к новым условиям неко­торым заимствованным знакам предавалась новая фонетическая интерпрета­ция, то есть имела место перемена компонентов и отношений между планами выражения и содержания, то нередко последующим поколениям, оказывается, трудно установить, как же действительно изначально читалась та или иная бу­ква. То же самое можно сказать о добавлении в заимствованный алфавит но­вых букв по мере надобности.

Среди всех звуков речи наиболее трудными для освоения являются соче­тания гласных букв, так как их артикуляция не является строго локализован­ной, к тому же, настройка органов артикуляции не поддается точному описа­нию и самоконтролю.

Выводы, полученные в результате исследования, обладают как теоретической, так и практической значимостью. Анализ результатов исследований сочетаний гласных букв позволит ответить на ряд вопросов теории фонетики и фонологии, графики, связанных с изучени­ем правил сочетаемости и чтения сочетаний гласных букв казахского языка.



Практическая ценность работы заключается в том, что помимо чисто научного интереса описание сочетаний гласных букв будет полезным в практике преподавания казахского язы­ка. Работа может быть рекомендована преподавателям вузов при подготовке лекционных курсов по фонетике и фонологии.
Атабай Б.А.

Алматы/Қазақстан


ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ КӨНЕ ТҮРКІ СӨЗДЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ-СЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
Өзге де түркі тілдері сияқты, қазақ тілінде көне дәуірдің элементтері сақталған. Бұл элементтер арқылы тіліміздегі лингвистикалық қабаттарға көз жүгіртіп, даму жолдарының қандай кезеңдерден өткенін зерттеуге мүмкіндік аламыз. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі лексика мен қазіргі қазақ тіліндегі ортақ сөздерді салыстыра зерттеу арқылы кейбір сөздердің бұрынғы, көне фонетикалық және құрылымдық келбетін анықтауға, сонымен қатар семантикалық дамуын анықтауға болады.

Қазақ тілінде көне түркі жазба ескерткіштеріндегі лексикамен фонетикалық құрылымы мен мағынасы жағынан сәйкес келетін тұстар көп.

Көне түркілік жазба ескерткіштердің тілін қазақ тілімен салыстыра зерттегенде й - ж ауысулары бойынша қалыптасқан йиғла- жыла, йална -желінде, йайла- жайла сияқты сөздердің көп екеніне көз жетті.

Көне түркі ескерткіштерінің тіліндегі кейбір сөздердің мағынасы тарылып, қазіргі тілімізде басқаша сипат алған. Яғни сөз мағынасы бір жағынан тарылып, екінші жағынан кеңігені байқалады.Мысалы, й-ж сәйкестігімен келетін сөздердің қатарында мағынасы тарылған сөздер де бар, мысалы қазіргі қазақ тілінде жая сөзі жылқы мен сиыр мүшеге бөлгенде малдың жонынан бөлінетін еттің түрі ретінде түсінеміз. Ал көне түркі тілінде бұл сөзді адамның бөксесі деген мағынада қолданған, М.Қашқари йайа тек адамға қатысты айтылады деген.

Қазақ тіліндегі көне сөздердің арасында төрт түлік пен жануарлардың атауларында да назар аударуға тұратын мысалдар жеткілікті. Мысалы қазақ тіліндегі қой, сиыр, жылқы, атан, бұзау, бұқа, өгіз, ешкі, теке, шыбыш, айғыр, арқар, ат, қысрақ, құлан, тай, құлын, бура, інген сөздері жазба ескерткіштердегі лексикамен мағынасымен дәлме- дәл келеді, құрылымдық жағынан өзгергендері де бар. Бұзау сөзі ескерткіштерде бұзау сөзі бұзағу, бура сөзі буғра, қошқар сөзі қужңар, саулық сөзі сағлиқ, тоқты сөзі тоқли, сиыр сөзі сиғир, лақ сөзі уғлақ, тышқан сөзі сычқан болып жазылған. Бұзау, бура, сиыр, лақ сөздері үнемдеу заңының әрекетінен пайда болған өзгерістер. Тышқан сөзі дыбыс алмасу салдарынан өзгерген.

Көне түркі сөздерінің қалыптасу жолдарын қазіргі қазақ тілімен салыстыра зерттеу түркі тілдерінің тарихи лексикологиясы үшін әрқашан маңызды.


Ағабекова Ж.А

Астана/Қазақстан


ИСЛАМ МӘДЕНИЕТІНІҢ ТҮРКІТАНУДЫҢ ДАМУЫНА ӘСЕРІ
Х ғасырдан бастап Ислам дінінің қазақ жерінде етек жая бастауы араб мәдениетінің халықтар арасына ене бастағандығын көрсетеді. Мәдениеттің бастауы оқу-жазу болды. Ислам дінімен бірге араб тіліндегі сөздер қолданысқа түсті. Түркі халықтарынан шыққан ғұламалар өздерінің еңбектерін тек араб тілінде ғана жазып қоймай, араб тіл білімін зерттеп, әлем тіл тарихында маңызды орын алатын түрлі ғылыми еңбектерді жарыққа шығарды. Олардың қатарында күні бүгінге дейін толық зерттелмеген Абу Ысқақ әл-Фараби, ас-Саккаки, ат-Тафтазани, Джамал Қарши, ат-Тарази, Дженди сияқты филолог ғалымдарымыз бар. Мақалада аталған ғалымдардың еңбектеріне шолу жасала отырып, түркітану ғылымына қосқан үлестері туралы айтылады.
Yessengaliyeva A.M., Kusainova A.R.

Astana/Kazakhstan


NATIONAL PICTURE OF THE WORLD IN THE LINGUOCULTUROLOGICAL CONTENT
The Linguistics of the XXI century actively develops the way, where a language is considered as the cultural code of a nation, but it is not simply the instrument of the communication and knowledge. The fundamental basis of such access was defined by the theories of W. Humboldt, A. Potebni and other scholars. For example, W. Humboldt confirmed that "The bounds of the language of my nation mean the bounds of my world view".

The language is considered as the way, on which we penetrate not only to the modern mentality of the nation, but also to the view of the ancient people of the world, the community and oneself. Through the Ages, the echo of the past keeps in proverbs, sayings, phraseological units, metaphors, symbols of culture, etc .

The key concepts of the cognitive linguistics are the concept of the information and its handling by the human mind, the concepts of the structures of the knowledge and their representation in consciousness of a man and in linguistic forms. If the cognitive linguistics, together with the cognitive psychology and the cognitive sociology respond the questions: how is the principle of the man consciousness formed, how does the man cognize the world, what information about the world becomes the knowledge, how are mental spaces created, then all attention in the linguoculturology is devoted to the man in the culture and to his language, and here it requires to answer a lot of questions, among them are the following ones: how does the man watch the world, what is the role of the metaphor, what is the role of the symbol in culture, what is the role of the phraseological units, which are kept in the language by the centuries, why are they so necessary for a man?

The linguoculturology studies the language as the phenomenon of the culture. It is a definite vision of the world through the prism of the national language, when the language appears as an exponent of the particular national mentality.

Among the linguistic disciplines, more “culture kept” are the historico-linguistic disciplines: social dialectology, ethnolinguistics, stylistics, phraseology, semantics, the theory of translation, etc.

The language is closely connected with the culture: it intergrows in it and expresses it.



Шадкам З.

Астана/Қазақстан


ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК ТІЛДЕРІНДЕГІ ДІНИ СЕНІМ ЫҚПАЛЫНДА ҚАЛЫПТАСҚАН ТІЛДІК БІРЛІКТЕР
Бүгінгі таңда адам дүниетанымына ерекше мән беріліп, мәдениет пен тіл сабақтастығы, мәдениет пен ұлт сабақтастығы қатынасын, жалпы адам дүниетанымының тілдегі, мәдениеттегі көрінісін зерттеудің жаңа бағыттары пайда болуда. Тіл қанша зерттелгенімен оның құпия сырлары мен жұмбағы әлі де шексіз екеніне, жаңа қасиеттері, жаңа қырлары, бұрын бізге байқала бермейтін тылсым күші мен құдіреті бар екеніне тілдің тереңіне үңілген сайын көз жеткізесің.

Адамзат бүгінгі күні әлем, дүние, қоршаған орта туралы барлық мағлұмат лингвистикалық каналдар арқылы беріліп, адам тілінде сақталатынына көзін жеткізеді. Орасан зор мағлұматты адамзат сөз арқылы меңгеріп, сөз арқылы түсіне алады. Өзінің дүниеге деген көзқарасын да сөз арқылы жеткізеді. Ол тілде сақталып ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады.

Тіл теориясы мен мәдениет теориясының тоғысуында пайда болған тіл білімі саласы лингвистикалық мәдениеттану (лингвокультурология) ғылымы тіл білімі мен мәдениеттанудың түйісуінен пайда болған, халық мәдениетінің тілдегі көрінісін зерттейтін сала. Лингвистикалық мәдениеттану ғылымының негізгі мақсаты — ата-бабалар рухани дүниесінің тілде қаншалықты көрініс тапқанын анықтау, зерттеу, талдау, көрсету, дәлелдеу.

Тіл – рухани күш десек, тіл және басқа да семиотикалық таңбалар арқылы адам кез келген құбылысты қабылдап, оған баға беріп өз көзқарасы мен ойын білідіре алады. Себебі, тіл адамды қоршаған ортадан, болмыстан, шындықтан, адам ойынан тыс болуы мүмкін емес. Адам дүниетанымының ерекше бір көрінісін Алла атымен байланысты қалыптасқан тілдік бірліктерден көруге болады. Мұсылман қауымының сенетін, сүйенетін, жалбарынатын жалғызы ол – Алла. Түрік және қазақ тілдерінде Алла атымен байлынысты қалыптасқан тілдік бірліктерді діндар немесе белгілі бір дәрежеде дінге сенуші адамдар ғана емес, әлеуметтік, жыныстық, діни ерекшеліктеріне қарамастан жас та, кәрі де қолданады.

Адам сиынуға жарар бір Алла бар деп есептейді. Адам ұғымынша басқа жаратылыстың бәрі Алланың құлы. Алла мінсіз. Оның адам ұғымындағы сипаты өте биік, аса зор.

Allah büyüktür [Аллах бүйүктүр!] (Құдай үлкен), Allah bir [Аллах бир] (Құдай жалғыз) тіркестері адам санасында неше ғасыр бұрын қалыптасса да, күні бүгінге дейін ескірмей қолданып келе жатыр.




Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет