Латын тілі – жарқын болашақ кепілі

Латын тілі – жарқын болашақ кепілі

Латын тілі – ғылым тілі ретінде нақты және табиғи ғылымдардың қызметтік тілі болып табылады. Латын тілін меңгеру барысында пәнді ғылымға сәйкес өзіндік ерекшелігі тұрғысынан қарастыра отырып, тілдік мағынада сөйлемнің стилистік мәнін толық түсіне білу және халықаралық деңгейдегі ұғымы ретінде түсіну керек. Сондықтан да белгілі бір саланы меңгеру үшін әр бөлімге сәйкес грамматикалық және лексикалық қажеттіліктер таңдалынып, сөзжасамдық үлгілері оқытылады.

Латын граматикасын оқу барысында негізінен клиникалық терминологиялық сөз жасамды толық меңгеріліп, ауру малға диагноз қою және латын терминдерін ветеринариялық медицина саласында пайдалану үйретіледі.

- Ветеринария саласындағы кең қолданыстағы латын терминдерін пайдалануды үйреніп, шипа ұсынымды жазуда, диагноз атауларын т.б қолдануды үйренуге негізделеді;

- Болашақ ветеринариялық іс-шаралардағы күнделікті қолданыстық терминдік сөздерді және сөзжасамды сауатты қолдану болып табылады.

- латын тілі грамматикасын, сөйлем құру әдістерін игеру;

- латын тілінде оқудың негізгі ережелерін үйрену;

- сөздікпен жұмыс істеуді;

- жануарлардың клиникалық белгілерін көрсету мен диагноз қою барысында сондай-ақ, емдеудегі терминологияны пайдалана алуы керек.

- ветеринариялық терминдердің мән мағынасын анықтау, қолданыстағы терминоэлементтерді пайдалана отырып, тиісті салаға сәйкес сөзжасам құрылымын құру;

- бағдарлама шеңберінде латын тілінде оқуды және жазуды

- латын терминдерді, ғылыми түсініктерді теориялық және тәжірибелік мағынасында пайдалану;
ҚОСЫМША: Терминоэлементтер тізімі. Негізгі терминоэлементтер.
Сабақ барысында қарастырылатын латындық ұғымдар:

Клиникалық, физикалық және химиялық белгілер мен қасиеттерді, клиникалық маңызды қатынастарды білдіретін дербес терминоэлементтер:

1. Сезім мүшелерінің патологиялық күйін білдіретін терминоэлементтер.

2. Емдеу əдістерін, патологиялық күйді білдіретін терминоэлементтер.

3. Ісіктердің латын атаулары.
–opia, -opsia терминоэлементтері көру патологиясын білдіретін офтальмологиялық терминдер құрамына кіреді.

Екі терминді білген жөн:

hypermetropia – жақыннан көрмеу жəне myopia – алыстан көрмеу.

-opsia терминоэлементі «балау мақсатымен тірі ағзадан азғана ұлпанының микроскопиялық зерттеуге алынуы» деген мағына беретін “biopsia” терминінің құрамына кіреді. Жаттығуларда «биопсия» деп қолдануға болады.

Төменде келтірілген терминоэлементтер жеке термин ретінде де терминоэлементтер ретінде де қолданыла береді:

Некроз (necrōsis, грек. nekrōsis өліеттену) - тірі ағзадағы торша топтары, тоқыма не мүше бөлігінің қызметінің қайталанбас тоқтауына алып келетін өліеттену, яғни жергілікті өлу.

Стеноз (stenōsis; грек. stenōsis тарылу) - қуысты мүшенің түтігінің тарылуы.

Склероз (sclerōsis; грек. sklerōsis қату, нығыздалу) - ұлпасын дəнекер ұлпа басқандықтан белгілі бір мүшенің нығыздалып қатаюы.

Стаз (греч. stăsis іркілу, тоқталып қалу) - тамырларда не қуыс мүшелерде (мысалы: қан тамырында қанның, ас қорыту мүшелерінде жынның) физиологиялық сұйықтықтың тұрып қалуы.

Спазм (spasmus; от грек. spasmos немесе spasma) - көлденең жолақты не бірыңғай салалы ет ұлпасының еркінен тыс жиырылуы.

Грек ТЭ Терминэлементтер мағынасы

cheil(o)- ерін (хейлит)

chrom(at)- түс (ахроматопсия)

dactyl(o)- саусақ (мегалодактилия)

derm(at)(o)- тері (эритродермия)

dipl(o)- Сыңарланған, екіленген (диплопия)

erythr(o)- Қызыл, эритроциттерге қатысты (эритропсия)

galact(o)- Сүт, сүтті (галакторея)

kak(o)- жаман, жағымсыз (какосмия)

phac(o)-

(-phakia)

Көз бұршағы (факосклероз, афакия)

xanth(o)- сары (ксантопсия)

-necrōsis Торша мен ұлпаның өліеттенуі (остеонекроз)

-opia, -opsia, -optĭca Көру, көз (анопия, эритропсия)

-osmia Иіс, иіс сезу (какосмия)

-phagia Жұту, жеу (пищи) (дисфагия)

-phasia Сөйлеу, сөйлеу мəнері (дисфазия)

-phonia Дауыс, дыбыс (дисфония)

-sclerōsis тығыздану (факосклероз)

-spasmus спазм, еріксіз жиырылу (блефароспазм)

-stăsis Тұрып қалу (лимфостаз)

-stenōsis тарылу (бронхостеноз)

ГрекТЭ Терминоэлементтер мағынасы

pro- Алдыңғы, алдындағы (прохейлия)
Жаттығулар:

1. Терминдердің құрамын талдап, мағынасын түсіндіріңдер:

anopsia, hyperosmia, macrocheilia, agalactia, cheilōsis, osteonecrōsis, xerodermia, gastrobiopsia, proctospasmus, hypermetropia, micropsia, dermato sclerōsis, paraphasia, bradyphasia, diplomyelia, lymphostăsis, bradyphagia, hemiopia, adermia, phlebostenōsis, acrodermatītis, dysosmia, diplophonia, macrophonia, onychophagia, kakosmia, dyschromatopsia, xanthochromia, galactostăsis, xanthoerythrodermia, cardiostenōsis, duodenostăsis, hemispasmus
2. Соңғы терминоэлементтермен терминдер құрап, мағынасын

үсіндіріңдер:

1. –opia/-opsia (dipl-, my-, poly-, a-, hemi-, hypermetr-)

2. –phagia (dys-, a-, tachy-, brady-, onycho-, cheilo-, poly-, trich-)

3. –necrōsis (osteo-, micro-, nephro-, pancreo-, chondro-)

4. –stenōsis (broncho-, laryngo-, pyloro-, cardio-, tracheo-, phlebo-)

5. –sclerōsis (acro-, dermato-, cardio-, myo-, nephro-, phaco-, phlebo-)
3. Терминдерді латын тілінде жазып, мағынасын түсіндеріңдер:

гипосмия, сиалостаз, дисфония, тахифагия, ангиоспазм, микрофония, ахейлия, полиопия, афазия, энтеробиопсия, паросмия, энтероспазм, ахроматопсия, хондронекроз, прогерия, галакторея, нефросклероз, онихохейлофагия, ксантопсия, холестаз, дерматоз, миопия, кардиосклероз, проктостаз, макропсия, афагия, прохейлия, олигофазия, ринофония, микронекроз, гастроспазм.

1) иіс сезудің болмауы;

2) ерін қабынуы;

3) дауыстың болмауы;

4) терінің қызаруы;

5) бүйрек ұлпасының өліеттенуі;

6) жұтудың қиындауы (қызметі бұзылуы);

7) бұлшық еттегі дəнекер ұлпаның нығыздалуы;

8) екі елі ішектің кілегейлі қабығының биопсиясы;

9) бет бұлшық еттерінің спазмы;

10) зəр жолдарында зəрдің тоқтап қалуы;

11) терінің іріңді аурулары;

12) сүт безінің секреторлы функциясының төмендеуі;

13) қорқу – қандай да бір түстен не боялған заттардан қорқу;

14) көз бұршағының болмауы;

15) қорқу - қызыл түстен қорқу;

16) кеңірдек тесігінің тарылуы.

–ōma –ға аяқталатын ісіктерді ұқсас терминдерден ажырата білу керек: –stōma терминоэлементтері бар терминдер (мысалы: colostōma – бүйен ішектің қолдан жасалған қаяуы), термин haematōma (көгеру), glaucōma (көз ауруы), sclerōma (тыныс жолдарыныңың қабынуы), scotōma (көру аймағының ақауы), trachōma (көздің індетті созылмалы ауруы).

–oma-ға аяқталатын ісіктердің атаулары үшінші жіктеудің ортаңғы тектік түріне жататындығына көңіл аударыңыздар: (мысалы: adenoma, atis n).

Ісік атауларына соңғы ōsis терминоэлеметі жалғанса, ол көп ісікті білдіреді: adenōma + ōsis = adenomatōsis – аденомалардың көп болуы.

–iăsis терминоэлементі созылмалы, қиын емделетін ауруды білдіреді

(psoriăsis). Термин –lĭth терминоэлементімен (lithiăsis) тас пайда болуын білдіреді (urolithiăsis – тынжытас ауруы). Соңғы –lĭth терминоэлементы бар термин ауруды емес, тасты (конкременты) білдіреді, мысалы: urolĭthus – тынжытас. Бұл терминдер қабыну ауруларының атауларымен шатастырмау керек: (мысалы: альвеолит – alveolītis, бірақ ринолит – rhinolĭthus)!

–tonia – терминоэлементі екі мағыналы:

«тонус»-қа байланысты, ағза мүшелерін, жеке жүйелерді жəне организмді ұзақ уақыт бойы белсенді деңгейін бір қалыпты ұстап тұру (dystonia – организм тонусының бұзылуы).

Екінші мағынасы қысымға байланысты (мысалы: hypertonia). Қазіргі кезде бұл терминді көп қолданғанмен, қолданыстан шығатын терминдер қатарына жатады жəне бұл терминді –tensio терминоэлементіне (hypertensio) айырбастаған жөн.
Қатерсіз жəне қатерлі ісіктердің латын атаулары – neoplasmăta maligna et benigna

1. carcinōma, ătis n Қатерлі ісік, карцинома

2. in situ «ин ситу» (орнында)

3. leukaemia, ae f лейкоз

4. lymphoblastĭcus, a, um лимфобласты

5. lymphocytĭcus, a, um лимфоцитарлы

6. malignus, a, um қатерлі

7. melanocytĭcus, a, um меланофорды

8. melanōma, ătis n меланома

9. metastatĭcus, a, um Қайталанатын, екінші (ісікке байланысты, «метастаз»)

10.monocytĭcus, a, um моноцитарлы

11.myeloproliferatīvus, a, um миелопролиферативті

12.naevus, i m невус (пигментті дақ)

13.neoplasma, ătis n ісік

14.plasmocytĭcus, a, um Плазматоршалы
терминоэлементтердің есте сақталуын арттыру мақсатында:

–iatria терминэлементінің –therapia терминоэлементінен айырмашылығы – «емдеу» мағынасында ғана қолданылып қоймай, медицинаның белгілі бір ауруларды емдейтін аумағы болып есептелуінде.

Мысалы: фониатрия – дауыс аппараты қызметі бұзылуын емдейтін оториноларингология бөлімі.

Терминдерді салыстырыңдар: психотерапия – ауру ағзасына психикалық жолдармен емдік əсер ету жүйесі. Психиатрия – клиникалық медицинаның жүйке жүйесін емдейтін бөлігі.

plasia – терминоэлементі мүше, ұлпа, дене бөлігінің өсуін білдіреді.

Көбіне «дисплазии» терминоэлементі қолданылады. Мысалы: myelodysplasia

- жұлын өсу аномалиясының жалпы атауы, аплазия - мүше не дене бөлігінің туа бітті болмауы.

ptōsis – терминоэлементі жеке қолданыла береді, птоз – туа бітті не жүре пайда болған жоғарғы қабақтың салбырап кетуі (сонымен қатар, pseudoptosis – қабақтың жалған салбырап кетуі). Күрделі термин құрамында бұл терминоэлемент «қандай да бір мүшенің салбырауы, түсіп кетуі» деген мағына берді.

trophia терминоэлементі гректің trophē – қоректену, тамақтану сөзінен, дегенмен, бұл терминоэлемент ұлпа не мүше қоректену процесін емес, ұлпа, торша қоректенуі, зат алмасуы бұзылуының негізіндегі патологиялық күйді білдіреді. Бұл жерде дистрофияның түрлері мен атрофия туралы айтылып тұр.

Атрофия – қызметінің төмендеуі не нашарлауы салдарынан болатын мүше мен ұлпа салмағының жəне көлемінің кішіреюі; атрофия негізіне ұлпа қоректенуінің бұзылуы жатады.

Дистрофия – ағзаның созылмалы қоректенуінің бұзылуы салдарынан болатын, малдың өсуінің, иммунитетінің нашарлауымен сипатталатын паталогиялық күй.

cēle – соңғы терминоэлементі «грыжа, выпячивание» мағынасын береді.

Жарық (hernia) - тері астына, бұлшық ет арасына, қуыстарға тесік арқылы бір мүшенің не мүше бөлігінің шығып тұруы.

pnŏё – тыныс алудың патологиясы (dyspnŏё – ентігу). Ентігу – ауа жетіспеушілігімен, қиналып тыныс алумен сипатталатын, тыныс алудың жиілігінің, тереңдігінің жəне ырғағының бұзылуы.

1. Potius sera, guam numgvam – ештен кеш жақсы.

2. Valetudo bonum optimum — ден саулық зор байлық.

3. Est modus in redus – судың да сұрауы бар.

1. 
   «биопсия» түсінігіне анықтама беріңіз.
   
2. 
   «некроз» түсінігіне анықтама беріңіз.
   
3. 
   «стеноз» түсінігіне анықтама беріңіз.
   
4. 
   «склероз» түсінігіне анықтама беріңіз.
   
5. 
   «стаз» түсінігіне анықтама беріңіз.
   
6. 
   Емдеу əдістерін, патологиялық күйді білдіретін терминоэлементтер.
   
7. 
   Терминоэлементтер тізімі.
   
8. 
   Ісіктердің латын атаулары.
   

5В120100 «Ветеринариялық медицина» мамандығына арналған

«Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен №13 тәжірибелік сабақ
ТАҚЫРЫБЫ: Фармацевтикалық терминология. Шипаұсыным құрылымы.
Invia est in medicina via sina lingua latina

Латын тілінсіз медицинаға жол жоқ