Қазақстан республикасы білім жғне ѓылым

68
егер x
/
x
q
-
=
, мұнда q-бастапқы және полюстік полярлық координат
арасындағы ара қашықтық.
d
r
cos
/
=
x
қоя отырып келесі формуланы аламыз.
d
r
cos
-
=
q
x
.
Әдебиеттер:
Нег.: 1[77-93] , 2 [32-35]
Бақылау сұрақтары:
1. Конустық проекция қалай алынады?
2 Тік конустық проекцияда меридиан мен параллельдер торабы қалай көрінеді?
3.Меридандар мен параллельдер торлар түріне байланысты конкстық
проекциялар қалай классификацияланады?
4.Азимуттық, цилиндрлік, конустық 
проекциялардан 
басқа 
қандай
проекцияларды білесіңдер?
5.Цилиндрлік проекция, бейнелену қасиеті бойынша немесе бұрмалану
сипаттамасы бойынша қалай классификацияланады?
№
14 дәріс. Карта номенклатурасының проекциасы.
Орта жəне ірі масштабты карталарды (1:1 000 000, 1:500 000, 1:300 000,
1:200 000, 1:100 000 жəне одан ірілері ) бір парақта құрылмайды, ал өз ара
меридиан мен параллельдер сызықтарымен бөлінген бірдей масштабты
парақтар сериясынан тұрады.
1:1 000 
000 карта масштабының проекциясы. Бүкілəлемдік карта
разграфкасы.
1:1 000 000 карта масштабының проекциясы –түріөзгерген поликонустық.
Карта бөлек парақтардан трапеция формалы, меридиан мен параллельдермен
шектеліп құрылған. Парақ размерлері бойлық бойынша 6
0
жəне еңдік бойынша
4
0
құрады.
Параллельдер радиусы формула бойынша есептеледі:
j
r
Nctg
=
мұнда N
– параллельге қатысты φ еңдікте жер эллипсоидына
нормальдың ұзындығы.
Трапецияның шеткі параллельдеріндегі ұзындық масштабтары эллипсоид
пен проекция параллельдер доғаларының теңдігінің əсерінен бірге тең. Барлық
меридиандар түзу сызықтармен бейнеленеді. Екі меридиан бойынша ортаңғы
меридиан парағынан бойлық бойынша
0
2
±
алыстаған ұзындық масштабтары
бірге тең (екеленген парақтар үшін ±4° жəне төртеселенген парақтар үшін ±8°).
Негізгі масштабта ортаңғы меридиан өзінің ұзындығынан Қазақстан мен
ТМД елдері аумағында өтетін парақтарға 0,19 мм қысқа. Проекцияда
бұрмалану бұрыштарға 7' жəне ұзындыққы 0,14% аспайды.
1:1 000 000 карт масштабының проекциясы – поликонустық, барлық
парақтар рамка бойынша үзіндісіз қосыла алмайды. Екі көршілес парақтарды

69
қатар бойынша немесе колона бойынша біріктергенде үзінді болмайды.
Төрт немесе тоғыз парақты қосатын кезде (үш парақтан үш қатар)
үзінділер болады. (рис.52). Практикада бұл үзінділер байқалмайды, себебі
оларды желімдегенде көп əсер көрсетпейді.
52-сурет. 1:1 000 000 карта масштабының тоғыз парағын біріктірудегі
бұрыштық үзінділер.
Меридиан мен параллельдер бір градус сайын жүргізіледі.
Меридиандарды алу үшін меридиандардың нүкте қиылысуы шеткі
параллельдермен (солтүстік жəне оңтүстік) түзу сызықпен қосылады.
Шолу-топографиялық жəне топографиялық карталардың номенклатуралық
разграфкасы.
1:1 000 000 Бүкілəлемдік карта масштабы үшін қабылданған белгілер
бойынша разграфка негізіне 1:1 000 000 масштабтағы парақ алынады.
1:1 000 000 карта масштабының трапеция парағының рамкасы еңдік бойынша
4
0
бойлық бойынша 6
0
тұрады. Еңдік белбеуінде орналасқан барлық парақтар 4
0
тан тұрып қатар құрады. Əрбір қатар А дан V дейін латын əріптерімен
экватордан бастап екі полюске қарай белгіленіп 22 қатардан құрады.
6
0
сайын меридиан сызықтарымен колона құрады. Колоналар араб
цифрларымен белгіленеді. 6
0
сайын бөлініп 60 колона құрылады. Колона есебі
180
0
меридианынан бастап 1 ден 60 дейін. 1:1 000 000 карта масштабының
əрбір парағында өзінің тұрақты белгісі – номенклатурасы болады. Ол қатардың
əріпінен жəне колонаның номерінен тұрады, мысалы N-48, К-17.
1:1 000 000 масштабтағы карта парағы масштабтарға байланысты əр түрлі
трапецияларға бөлуге қызмет етеді. Барлық масштабтағы трапецияларды
белгілеуде 1:1 000 000 масштабтағы карта парағының номенклатурасы кіреді.
60–76
0
ендіктер арасында орналасқан парақтар бойлық бойынша 12
0
тұрады
жəне екеленген деп аталады, ал 76–88
0
ендіктер арасындағы орналасқан
парақтар 24
0
тұрады жəне төртеселенген деп аталады.
Миллиондық парақ төрт 1:500 000 масштабтың карта парағына бөлінеді, (54,а
сурет) жəне орыс алфавитінің (А,Б,В,Г). бас əріптерімен белгіленеді. 1:500 000

70
парақтың номенклатурасына миллиондық параққа қатысты əріпті қосады.
Парақ өлшемі еңдік бойынша2
0
, бойлық бойынша 3
0
тұрады.
53-сурет. 1:1 000 000 карта масштабының Бүкілəлемдік парақтар разграфкасы.
Миллиондық парақ тоғыз 1:300 000 масштабтағы карта парағына бөлінеді.
I ден IX дейін рим цифрларымен белгіленеді. Миллиондық парақ
номенклатурасының алдына 1: 300 000 масштабтың парақ цифры қосылады,
мысалы III-К-17. 1:300 000 масштабтың əр бір парағының өлшемі бойлық
бойынша 2
0
еңдік бойынша 1
0
20'.
Миллиондық парақ 36 1: 200 000 масштабтың карта парағына бөлінеді
жəне рим цифрларымен белгіленеді. 1: 200 000 масштабтың парақ цифры (54,а
сурет) миллиондық парақ номенклатурасының артына жазылады , мысалы К-
17-XIII. 1: 200 000 масштабтың əр бір парағының өлшемі бойлық бойынша 1
0
еңдік бойынша 40'.
Миллиондық парақ 144 1: 100 000 масштабтың карта парағына бөлінеді.
Олар 1 ден 144 дейін цифрлармен белгіленеді. 1:100 000 масштабтағы карта
номенклатурасына миллиондық парақ номенклатурасын еңгізіп жазылады,

71
мысалы К-17-25. 1: 100 000 масштабтың əр бір парағының өлшемі бойлық
бойынша 30' еңдік бойынша 20'.
53-сурет. 1:500 000, 1:300 000, 1:200 000, 1:100 000, 1:50 000, 1:25 000, 1:10
000 масштабтағы топографиялық карталар парақтарының разграфка схемасы.
1:100 000 масштабтың карта парақтары 1:50 000, 1:25 000 жəне 1:10 000
масштабтағы трапецияларды бөлуде қызмет етеді. 1:100000 парақты төртке
бөлгенде 1:50 000 масштабтағы трапеция алынады. Оларды орыс алфавитінің
басты əріптерімен белгілеп жүзмыңдық номенклатурадан кейін жазады,
мысалы М-39-120-А. əр бір парағының өлшемі бойлық бойынша 15' еңдік
бойынша 10'.
1:50 000 парақты төртке бөлгенде 1:25 000 масштабтағы трапеция
алынады. Оны араб цифрларымен белгілеп жиырма бес мыңдық
номенклатурадан кейін жазады, мысалы М-39-120-Б-г. əр бір парағының
өлшемі бойлық бойынша 7' 30'' еңдік бойынша 5'.
1: 25 000 парақты төртке бөлгенде 1:10 000 масштабтағы трапеция
алынады. Оларды орыс алфавитінің кіші əріптерімен белгілеп елумыңдық
номенклатурадан кейін жазады, мысалы М-39-120-Б-г-4. əр бір парағының
өлшемі бойлық бойынша 3' 45'' еңдік бойынша 2' 30''.
Проекция Гаусса-Крюгера.
Тікбұрышты жазық координаталардың шартты жүйесі жергілікті
сипаттағы геодезиялық барлау жұмыстарының жобаларын барлауды жүргізетін
жерде бөлу кезінде қолданылады.
Жер бетінің едәуір территориясын жазықтықта кескіндеу үшін нүктелерді
эллипсоидтыц бетінен белгілі бір математикалық заңдылық бойынша
жазықтыққа көшіруге мүмкіндік беретін картографиялық проекциялар

72
қолданылады. Геодезияда б
½
рыштардың мәнін б
½
рмаламайтын тең бұрышты
немесе кон-формдық проекция қолданылады. Эллипсоидтың едәуір көлемді
бетін кескіндеген кезде үзындықтын, бүрмалануын азайту мақсатымен оларды
жеке аймақтарға (зоналарға) бөледі. Бұл кезде олардық әрқайсысы тікб
½
рышты
координаталар жүйесіндегі жазықтықта кескінделеді.
Тікбұрышты жазық координаталардың жалпы мемлекеттік жүйесінде жер
бетіндегі 
нүктелердің 
орындары 
жазықтықта 
х, у 
тікбұрышты
координаталарымен анықталады. Олар жазықтыққа Гаусс-Крюгердің тең
бұрышты көлденең-цилиндрлі прекциялау заңы бойынша проекцияланады (
54
-
сурет).
54-сурет. Гаусс-Крюгер проекциясының зоналары
Сонда жер эллипсоиды бойлықта әрбір 6° сайын меридиандармен 60
зонаға бөлінеді, олар полюстен полюске дейін созылады. Зоналарды
»
нөмірлері
батыстан шығысқа қарай Гринвич меридианынан жүргізіледі, ал Гринвич
меридианы бірінші зонаның батыс шекарасы болып саналады. Әрбір зонаның
ортадағы меридианы ось-тік меридиан деп аталады.
Шығыс жарты шарындағы кез келген зонанын осьтік мери-дианының
бойлығы мына формула бойынша анықталады
м ндағы N — градустық зонаны
»
нөмірі.
Зонаның осьтік меридианы экватор жазықтығында өзара С перпендикуляр
сызықтармен кескінделеді. Осьтік меридианның кескіні X осі, ал экватор — У
осі болып қабылданады. Осьтік меридианның экватормен қиылыскан жері әрбір
зонадағы ко-ординаталардың басы болып саналады. Абсциссалар экватордан

73
солтүстікке және оңтүстікке қарай, ал ординаталар осьтік мери-дианнан
батысқа және шығысқа карай саналады.
Қазақстан территориясы экватордың солтүстік жағында орналасқан,
сондықтан абсциссалардың мәні барлық уақытта оң болады. Бірақ
ординаталардың теріс мәнінен туатын колайсыздықтан кұтылу үшін осьтік
меридианның ординатасын 0-ге емес, 500 км-ге тең деп есептеу келісілген. Бұл
шама осьтік мериди-анпан алты градусты
º
зонаның шегіне дейінгі (шамамен
330 км) ең үлкен ара кашықтықтан артық, сондықтан ол зонаның барлық
нүктелерінің ординаталары мәнінің оң болуын камтамасыз етеді.
55-сурет.Гаусс-Крюгер проекциясының зона жабындылары.
Әрбір зонада координаталардың сандық мәндері қайталанып отырады.
Нүктелердін координаталары бойынша оның 60 зонаның қайсысына жататынын
анықтау үшін ординаталардың сандық мәнінің алдына осы нүкте орналаскан
зонаның нөмірі қосымша жазылады. Мысалы, егер А және В (7, в-сурет)
нүктеле-рі 7-зонада орналасқан болса, онда олардың координаталары мынадай
мәнге ие болады: Х
А
=6090 км, У
А
=7430 км, Хв = 5020 км, Ув =7210 км.
Қоординаталық осьтер мен тікбұрышты координаталар ба-сының әрбір
зонада толық анықталған географиялык, орны болатындықтан тікбүрышты
және геодезиялық координаталар жүйелері өзара байланысты болады. Ендеше
нүктенің тікбүрышты координаталарын геодезиялық координаталарға есептеп
шығаруға және қайтадан керісінше жасауға, сонымен қатар нүктенің
тікбұрышты координаталарын бір зонадан шектес зонаға есептеп шығаруға
болады.
Əдебиеттер:
Нег.: 1. [94-109], 2. [87-104]
Бақылау сұрақтары:
1. 1:1 000 000 масштабтағы карта қай проекцияда құрылған?

74
2. 1:1 000 000 карта масштабының бойлық пен еңдік өлшемдері қандай?
3. миллиондық парақ ірі масштабты карталар парағына қалай бөлінеді?
4. Гаусс-Крюгер координата жүйесі нені көрсетеді?
5. Гаусс-Крюгер проекциясында жер беті қалай бейнеленеді?
№
15 дәріс. Құрастыру тәсілі, басып шығаруға дайындық және басып
шығару.
Картаны құру редактрлы –дайындық жұмыстарынан басталады.
Редактордың алдында редакциалық карта планында картаның мазмұны мен
безендіруін және барлық жұмыстардың технологиялық орындалуы.
Редактор карта бойынша картаның бағытын картографиаланатын аумақ
бойынша тапсырма алады. Редактордың шешуі бойынша карта масштабы
бойынша печатьқа бергенде неше түсті бояу, карта форматы неше парақты
болу керектігін шешеді.
Редактордың 
дайындық 
процесінде 
ең 
маңыздысы 
ауданның
географиясына және картаның типына байланысты толық және жаңа
картографиялық бастауынан бастауы қажет.
Редакциалық дайындық кезінде карта мазмұны, барлық мазмұн
элементтерімен және дәрежесімен толық бекітіледі. Картографиялық
бастаудын қолданылуы формалар және тәртібі бойынша анықталады.
Жұмыстын орындалу технологиясы өнделеді.
Картаны құру жұмысы біткеннен кейін карта шығару процессі басталады.
Шығару карталарын дайындап картаны безендіру жасайды. Картаның
тиражын көбейтіп жасау үшін негізгі шығарылатын карта өте жоғарғы сапада
безендірілуі қажет.
Бастапқы шығатын оригиналдардың дайындығы әр түрлі болады:
- чертуждық қағазда тушпен сызу
- пластикте тушпен сызу
- пластикте гравирлеу
- картаны цифрлау
Басылып шығарылатын оригиналдардың жалпы талаптары:
- басылып шығарылатын оригиналдар құрылған оригиналдардың
мағынасын және контурлар мен белгілердің бейнеленуі нақты қайталануы
қажет.
- барлық контурлар мен белгілер бекітілген картаның шартты бойынша
қатал жоғарғы дәрежеде қатал тәртіпте орындалу қажет.
- шығарылатын карталарда географиялық атаулар және басқа да жазулар
фотонабор түрімен алынған ын клейлелейді. Осы тәсілмен кейбір стандарттық
шартты белгілер жасалынады.
- шығарылатын карталарды сақтағанда размерлері өзгермеу үшін қатты
подлошкада жасалынады.
Картаны көбейту əдістері жəне баспа түрлері.
Картаны тираждау үшін

жүктеу/скачать 2,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: