Ќазаќстан Республикасы Білім жєне ѓылым министрлігі

Пәнді оќытудыњ міндеттері

• 
  Жергілікті халықтармен спорттық жұмыстарды жүргізу мен ұйымдастыру және денсаулық сақтау жұмыстарын жүргізу туралы білім беру;
  
• 
  Ғылыми – зерттеу жұмыстарын бақылау спортшыларды іріктеу әдістерін меңгеру.
  

Ж±мыс баѓдарламасында саѓаттар оќу ж±мыстары т‰рлеріне ќарай бµлінген:лекция,семинар,ОБС¤Ж( оќытушыныњ баќылауындаѓы студенттіњ µзіндік ж±мысы),С¤Ж(студенттіњ µзіндік ж±мысы),ЛБС-лабораториялыќ сабаќтар.

1. 
   Сабаққа кешікпеу керек.
   
2. 
   Сабақ кезінде әңгімелеспеу, газет оқымау, сағыз шайнамау, ұялы телефонды өшіріп қою керек.
   
3. 
   Сабаққа іскер киіммен келу керек.
   
4. 
   Сабақтан қалмау, науқастыққа байланысты сабақтан қалған жағдайда деканатқа анықтама әкелу керек.
   
5. 
   Жіберілген сабақтар күнделікті оқушының кестесіне сәйкес өтілінеді.
   
6. 
   Тапсырмаларды орындамаған жағдайда қорытынды баға төмендетіледі.
   

Шаңғы спорты курсының міндеттері мен оқыту пәндері

1. Шаңғы спорты курсының пәні мен тапсырмалары

2. Шаңғы спортының дене тәрбиесі жүйесіндегі орны мен маңызы.

3. Шаңғы спортының түрлері.
¦сынылѓан єдебиеттер.
Аграновский М.А: Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы дене тєрбие мєдениеті институтына арналѓан. ДТЖС, 1980 ж.

Акимов В. И. Сакаев Б.А. Киламбаев С.Н. Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы Алматы, 1991 ж.

Березин Г.В. Шањѓы спорты дене тєрбие факультеттермен педагогикалыќ институттарѓа арналѓан. “Оќу аѓарту”, 1973 ж.

Орехов Л.И. Шањѓы спортыныњ ѓылыми ж±мыстарын ж‰ргізу. Оќу ќ±ралы. Алматы, 1987 ж.

Орехов Л.И., Дельвер П.А. Оќу ќ±ралы. Тау шњѓышыларыныњ жаттыѓуы. 1983 ж.

Шањѓы спортыныњ негізгі т‰рлері. Алматы, 1985 ж.

Киламбаев С.Н. Шањѓы спортыныњ оќыту жєне жаттыќтыру тєсілдері. Оќу ќ±ралы. 1996 ж.

Бір т±тас оќу баѓдарламасы дене тєрбиесі 1-11 сыныпќа арналѓан. Жалпы мектептер ‰шін. Алматы, 1993 ж.

Республиканыњ жоѓарѓы оќу орныныњ дене тєрбиесі оќу баѓдарламасы. Алматы 1993 ж.
Лекцияныњ мєтіні.
1.Педагоикалық жұмыс практикасында “шаңғымен дайындалуы» және « шаңғы спорты» деген екі ұғым қалыптасты.

Шаңғы мен дайындалу – оқу орындарымен әскердегі дене тәрбиесінің міндетті бөлігі. Шаңғымен дайындалу – бұл шаңғымен жүру техникасының негіздеріне үйрету, нормативті көрсеткіштерге қол жеткізу және тене тәрбиесі бағдарламасына сәйкес теориялық білімдерді алу.

Шаңғы спорты - кеңірек ұғым болып табылады. Ол шаңғы спортымен шұғылданудың бірінші сатысы ретіндегі шаңғымен дайындалудан да тұрады. Шаңғы спортыменн шұғылданудың мақсаты биік нәтижелерге қол жеткізу, жалпылама және арнайы дене дайындығын жақсарту, спортшының дене, моральдық және ерік сапасын жетілдіру, тереңдетілген техникалық және тактикалық дайындық пен жаттығудың теориясы мен әдістемесін меңгеру.

Қозғалыс әрекетінің түрі ретіндегі шаңғымен жүру апталық қозғалыс тәртібінің талабына қосылған. Шаңғы жарыстары бойынша нормативті талаптарды орындай отырып ел тұрғындары дене тәрбиесімен тұрақты шұғылданып тұруға үйренеді, өз бетінше дайындалудың білі мен практикалық дағдыларын алады.

Шаңғымен жүру кезінде денеге түсер күшті реттеп отыру оңай болғандықтан дене тәрбиесінің бұл түрімен әртүрлі жастаға адамдар шұғылдана береді.

Аязды таза ауада шаңғымен серуендеу – белсенді демалудың маңызды құралы. Ол нерв жүйесіне оң ықпал етіп, мидың шаршауын шығарады, ағзаның жалпылама жағдайының шынығуына және жақсаруына жағдай жасайды.

Шаңғымен жүрсеңде бұлшық еттердің негізгі барлық топтары жұмыс істейді, тыныс алу мен қан айналым органдарының қызметі жандана түседі. Шаңғы спортының қолданбалы маңызы да өте үлкен. Мәселен, Ресейдің солтүстік аймақтарында шаңғылар тұрмыс пен еңбекте кең пайдаланады. Ал Қазақсатнның солтүстігі мен Шығыс және Оңтүстік шығысындағы таулы аудандарда шаңғымен жүру, жүгіру , таудан шаңғыменн төмен қарай сырғанау спорттық демалыстың маңызды түріне айналған.

Еліміздің шаңғы спортының дамуын ҚР Спорт және Туризм министірлігіндегі шаңғы спортты бөлімі мен облыстық, аудандық спорт және туризм департаменттері басқарып қадағалайды. Шаңғы спортын қоғамдық негізде басқаруды шаңғы спорты федерациясы жүзеге асырады.

Шаңғы спортының жалпы курсын оқи отырып, студенттер жалпылама білім беретін мектептік дене тәрбиесі мұғаліміне кәсіптік мектепте, ЖОО-да дене тәрбиесі оқытушысына, тұрғылықты жер бойынша қала сыртындағы демалыс аймағында, қалалық спорт ғимаратында, мәдениет және демалыс бағында көпшілік сауықтыру және спорттық жұмыстармен шұғылданушы, нұсқаушы педагогқа қажетті білімдер мен дағдыларды жинақтайды.

Спорттың күпшілік түрінің біріне теерң мамандану студенттерге педагог – жаттықтырушыға қажетті қосымша білімдер мен дағдыларды алуға мүмкіндік береді. Шаңғы спортының жалпы курсы негізінен шаңғы жарыстарын зерттеуді қарастырады.

Шаңғы жарыстары, биатлон, шаңғымен транплинен сікіру, қоссайыс, тау шаңғысы спорты. Спорттың бұл түрлерінен жарыстарды өткізкдің ережелері бар және де бірінғай ұлттық спортың топтаманың талаптарына сәйкес дәрежелер менн атақтар беру қарастырылған.

Шаңғы спортының жалпы курсын оқи отырып, студенттер жалпылама білім беретін мектептің дене тәрбиесі мұғаліміне Кәсіптік мектепте ЖОО-да ден тәрбиесі оқытумысына, тұрғылықты жері аймағында, қалалық спорт ғимаратында, мәдениет және демалыс бағында көпшілік-сауықтыру және спорттық жұмыстармен шұғылданушы нұсқаушы-педагогика қажетті білімдер мен дағдыларды жинақтайды.

Спорттың көпшілік түрінің біріне терең мамандану студенттерге педагог-жаттықтырушыға қажетті қосымша білімдер мен дағдыларды алуға мүмкіндік береді.

Шаңғы спортының жалпы курсы негізінен шаңғы жарыстарын зерттеуді қарастырады.

Шаңғы спорты бірнеше дербес спорт түрлерінн тұрады. Олар. Шаңғы жарыстары биатлон, шаңғымен трампминмен секіру, қоссайыс, тау шаңғысы спорты. Спорттың бұл түрлерінен жарыстарды өткізудің ережелері бар және де бірыңғай ұлттық спорттың топтаманың талаптарына сәйкес дәрежелер мен атақтар беру қарастырылған.

Ауырлық күш: шаңғышының денесінің массасының ортасына қосылған және тура төмен қарай бағытталған. Егер де шаңғышы көлденең жерде жылжып тұратын болса, онда ауырлық күші шаңғышының массасына мен әрі жоғары қарай бағытталған тірек реакциясымен (R) толық теңестіріледі. Көлденең жерде ауырлық күші бейтарап болады. Төмен қарай түскенде ауырлық күш шаңғышының қозғалысын жылдамдатады, ал жоғары көтерілгенде баяулатады.

Қармен жүргенде үйкелес күші (F сек) пайда болады. Ол шаңғылардың қарға жасайтын орташа қысымының көлемімен анықталады да (N) үйкеліс коэффицентіне (К сек) тәуелді болады. Үйкеліс күші F сек = N·K сек формуласымен есептеледі. Оның шамасы 0,8 -10 кг.

Үйкеліс коэффиценті қар және шаңғылардың сырғанаушы беті секілді үйкелуші беткі қабаттардың сапасынада байланысты.

Үйкеліс күші мен ілініс күшін үгітпелі динаматериямен өлшенеді. Күшті шаңғышыны орта мөлшердегі жылдамдықпен тарту кезіндегі динамиктердің көрсеткіш бойынша анықтайды, ол ілініс күшін шаңғышыны орнынан жылжыту үшін салынған күшпен өлшенеді. Тыныштық күйдегі үйкеліс күшін сырғанау кезінде пайда болатын үйкеліс күшіне бөле отырып, сырғанау шарттарын анықтамайды. Оның шамасы 0,5 пен 5,5 ке дейін.

Техниканың маңызды қасиеттерінің бірі - ол шаңғышының дене бітіміне бойымен салмағынмен дене күш қуатымен және психикалық ерекшелігімен айқындалатын оның даралығы.

Бұлшық еттердің тартылыс күшін пайдалана отырып, шаңғышы қозғалудың негізін құрады. Бұлшық ет талшықтарының қысқаруы кезіндегі химиялық энергия механикалық энергияға өтеді де кинетикалық энергия пайда болады. Бұлшық еттердің жұмысының қуаты қозғалыстың ампитудасымен күшімен және жылдамдығымен айқындалады.

1.Шаңғылардың пайда болуы мен алғашқы қолданылуы.

2. Төңкеріске дейінгі Ресейдегі шаңғы спорты

3. Қазан төңкерісінен кейін шаңғы спортының дамуы.

4. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы шаңғы спорты

5. Соғыстан кейінгі шаңғы спорты

6. Кеңес шаңғышыларының қысқы олимпияда ойындары на және чемпионаттарға қатысуы.
¦сынылѓан єдебиеттер.

1. 
   Аграновский М.А: Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы дене тєрбие мєдениеті институтына арналѓан. ДТЖС, 1980 ж.
   
2. 
   Акимов В. И. Сакаев Б.А. Киламбаев С.Н. Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы Алматы, 1991 ж.
   
3. 
   Березин Г.В. Шањѓы спорты дене тєрбие факультеттермен педагогикалыќ институттарѓа арналѓан. “Оќу аѓарту”, 1973 ж.
   
4. 
   Орехов Л.И. Шањѓы спортыныњ ѓылыми ж±мыстарын ж‰ргізу. Оќу ќ±ралы. Алматы, 1987 ж.
   
5. 
   Орехов Л.И., Дельвер П.А. Оќу ќ±ралы. Тау шњѓышыларыныњ жаттыѓуы. 1983 ж.
   
6. 
   Шањѓы спортыныњ негізгі т‰рлері. Алматы, 1985 ж.
   
7. 
   Киламбаев С.Н. Шањѓы спортыныњ оќыту жєне жаттыќтыру тєсілдері. Оќу ќ±ралы. 1996 ж.
   
8. 
   Бір т±тас оќу баѓдарламасы дене тєрбиесі 1-11 сыныпќа арналѓан. Жалпы мектептер ‰шін. Алматы, 1993 ж.
   
9. 
   Республиканыњ жоѓарѓы оќу орныныњ дене тєрбиесі оќу баѓдарламасы. Алматы 1993 ж.
   

Лекцияныњ мєтіні.

Отанды қорғауға сондай – ақ дене тәрбиесінің орталық институтының студенттері мен оқытушылары да қатысты. Институттық көптеген қызметшілері мен тәрбиелеушілері ерекше мақсаттағы отрядтар мен батальондар құрамында Мәскеу түбіндегі және өзге учаскелердегі ұрыстарға қатысты.Еліміз өтет те қайсар шаңғышыларды ордендермен және медальдармен марапаттады, ал Б.Галуикинге, Б.Ковалепкоға. Б.Беляовқа Кеңес Одағының батыры атағы берілді.

Шынығу мен шаңғымен жылтудың техникасын шебер түрде меңгеру неміс- фашист басқыншыларына орасан үлкен шығын келтірген отрядтардық шапшаңдығы қамтамасыз етті. 1942 жылдық шілде айында 12 лестгавти партизан алғашқылардың бірі болып үкіметтік марапатқа ие болды, ал өзінің тәрбиеленушілерінің даңқы мен қайсарлығы үшін, Қызыл Армия үшін жақсы резервті дайындағаны үшін институт Қызыл Ту орденімен марапатталды.

Еліміздің қиын – қыстау уақытты басынан кешіріп отыруына қарамастан, спорттық өмір тоқтаған жоқ. 1942 жылдан басқа жыл сайын шаңғы спорты бойынша КСРО біріншілігі өткізілік тұрды, 1942,1943 және 1944 жылдары кәсіподақ – комсомол кросстары ұйымдастырылды .КСРО біріншілігінің бағдарламасы еркектер үшін 20 шақырымға арналған патрульдер жарысымен және әйелдер үшін 5 шақырымға арналған санитарлық командалардың жарысымен толықты. 1943жылы еліміздің жоғары оқу

орындарының алғашқы бүкіл одақтың сырттай шаңғы жарыстары өткізіледі: 22қалада 64 ЖОО – ның командасы қатысты.

Соғыстан кейінгі шаңғы спорты.

Шаңғы спортының 50жылдық мерейтойымен туспа – тус келген 1946 жылғы КСРО біріншілігі, қалың бұқараның қатысуымен, жоғары нәтижелілігімен және жастардың сәтті түрде орындауларымен ерекшеленді.

1948 жылы Бүкілодақтың шаңғы спорты федерациясының құрамына кірді. Бұл Кеңес шаңғышыларының халықаралық жарыстардың алғашқысы Норвегиядағы Холменкомен ойындары болды. Кеңес шаңғышылары бұл ойындарда сәтсіздікке ұшырады тек М.Протаев қана 50 шақырымдық жарысына төртінші болып келді.

БКП (б) ОК 1948ж 27 желтоқсандағы қаулысы кеңестік дене тәрбиесі қозғалысын оның бұқаралылығы мен спортшылардың шеберлігін арттыру жолына қарай бағыттады. Осы қаулыдан кейін шаңғы спортының материалдық бағасы ұлғая түсті. Бұл кезеңнің ғылыми зерттеулері шаңғы спортының теориясы мен практикасын байытып жаттығудың тиімді амалдары мен тәсілдерін іздестіруді жеңілдетті. Техниканы зерттеп, жеңілдірудегі жетекші бағыт ол шаңғышының жекелеген көріністерін жай ғана сипаттау емес, шаңғышыға әсер ететін ішкі және сыртқы күштердің өзара әрекетін ашумен байланысты жолдау, осы күштерді сандық және саналық тұрғыдан сипаттау болды.

50-ші жылдары кеңес шаңғышыларының халықаралық байланыстары ұлғая түсті. 1951 жылы Румынияда және 1953 ж Австрияда олар қысқы студенттін ойындарға сәтті түрде қатысын, жүлделі орындардың көпшілігін келеді:

1954 жылдан бастап кеңес шаңғышылары әлем чемпионаттарына қатыса бастады. 1954 жылы Фалунда (Швеция) В.Кузин 30 және 50 шақырымдық қашықтықта әлем чемпионы болды, ал Л. Баранова (козырева) 10 шақырымдық қашықтықта жеңіске жетті. М.Масленникова, В.Царева және Л. Баранова 3х5 шақырымдық эстофетада 1-ші орынды келеді. Кеңес шаңғышыларыәсіресе 1970 ж Биік Татралардағы (Чекославания) және 1978 жылы Лахтидегі (Финляндия ) әлем чемпионаттарында жақсы өнер көрсетті.

1958 жылы Кеңес спортшылары алғаш рет биатлон бойынша әлем біріншілігіне қатысын жалпынамалық 2- ші орынды иеледі. 1959 жылы кеңес командасы жеңіске жетіп, В. Меланин әлем чемпионы болды.

Шаңғы спортының бұқаралық сипатқа ие болуын әсіресе КСРО халықтарының опартариалдялының тұрақты түрде өткізіліп тұрғындығынан көруге болады.

Кеңес шаңғышыларының қысқы олимпиадалық ойындар мен чемпионаттарға қатысуы.

1924 жылдан бастап төрт жылда бір рет қысқы олимпиада ойындары өткізіліп тұрады. ХОК 1986ж шешімі бойынша жазғы және қысқы олимпиада ойындары әр жылда өткізілетін болды.

1956 ж Кортина Ампеццода ( Италия ) өткен VІІ қысқ олимпиадалық ойындар кеңес спортшылары үшін алғашқы болды 10 шақырымдық жарыста әлем чемпионы Л.Нозырева болды: Ф.Терептьев, П.Калчин, В.Кузин және Н.Аникин 4х10 шақырымдық эстофетада жеңіске жетті.

VІІІ қысқы Олимпиада ойындарында (1960,Скво-Вэлли, АҚШ) айқын жеңіске біздің қыздарымыз қол жеткізді, олар 10 шақырым жарысты алғашқы төрторынды иеленді. Алтын медальды М.Гусанова жеңіл алды. 1964 жылы Инебрукта өткен ІХ қысқы ойындар кеңес шаңғышыларының

Артықшылығын көрсетті. К.Баярских үш алтын медальдық иегері атанды 5 және 10 шақырымдық жарыста және 3х5 шаңғырымдық эктафетада Биатлониет В.Меланим 20 шақырымдық жарыста жеңіске қол жеткізді.

Х қысқы Олимпиадалық ойындар 1968 жылы Гренобльде (Франция) өтті. Сол ойындарда белоусов 90м трамнлиннен секіруде чемпион атағы жеңіп алса, ал битлонистер А.Тионов, Н.Пузанов, В.Маматов және В.Гундерцев 4 х 7,5 шақырымдық эстофетада чемпион болды.

ХІ қысқы Олимпиадалық ойындар 1977 жылы Саппорода (Жапония) болды. Сол ойындарда В.Веденин. Г.Куланова (қуалай жарылудан) В.Веденин, Ф.Симашов, Ю.Скобов В.Вороннов (4х10 экстафета), Г.Куланова, А.Олюнина, Л.М.Качева (3х5 эстафета) биатлонистер В.Маматов, Р.Сафин, И.Бянов, А.Тиконов (4х 7,5шаңғы эсфтаета).

1976ж Инебрукта өткен қысқы Олимпиадалық ойындарда Кеңес шаңғышылары өте сәтті өнер көрсетті:Олар 13 медаль жеңіп алды, ал оның 6 алтын болды Ойындардың чемпиондары.С.Савелыв, Н Батуков, Р.Сметанина, Н. Балдычева Федерова, Р.Слитанина, З.Амосова, Г.Куланова Н.Круглов, А.Елизаров, И Бянов, Н.Куруглов, А. Тинонов болды

ХІІІ –ші қысқы олимпиадалық ойындар 1980жылы Ләйн Плэсидте болды (АҚШ ) Мұнда да Кеңес шаңғылары жоғары көрсеткіштерге қол жеткізді Н.Зимятов, В.Рогачев . Е.Беляев және Н.Бяжуков, А.Алябаев, ВАликин, А.Тиконов, В.Барналиов Р.Сметанина олимпиада чемпиондары атанды

Кеңес шаңғышылары 1984 жылы Сараевода (Югославия)өткен ХІV-ші қысқы олимпиада да төмен дәрежеде өнер көрсетті. Чемпион атағына мен Н.Зимятов пен биатилоншылар Д.Васильев, Ю.Кашкаров, Р.Шална.С.Булыгин ғана ілінді.

Ал 1988 жылы Калгариде өткен ХV-ші қысқы олимпиадада кеңес шаңғышылары өте сәтті өнер көрсетті.олар бұл ойындарда.

Шаңғы спортының жалпы курсын оқи отырып, студенттер жалпылама білім беретін мектептің дене тәрбиесі мұғаліміне Кәсіптік мектепте ЖОО-да ден тәрбиесі оқытумысына, тұрғылықты жері аймағында, қалалық спорт ғимаратында, мәдениет және демалыс бағында көпшілік-сауықтыру және спорттық жұмыстармен шұғылданушы нұсқаушы-педагогика қажетті білімдер мен дағдыларды жинақтайды.

Спорттың көпшілік түрінің біріне терең мамандану студенттерге педагог-жаттықтырушыға қажетті қосымша білімдер мен дағдыларды алуға мүмкіндік береді.

Шаңғы спортының жалпы курсы негізінен шаңғы жарыстарын зерттеуді қарастырады.

Шаңғы спорты бірнеше дербес спорт түрлерінн тұрады. Олар. Шаңғы жарыстары биатлон, шаңғымен трампминмен секіру, қоссайыс, тау шаңғысы спорты. Спорттың бұл түрлерінен жарыстарды өткізудің ережелері бар және де бірыңғай ұлттық спорттың топтаманың талаптарына сәйкес дәрежелер мен атақтар беру қарастырылған.

Ауырлық күш: шаңғышының денесінің массасының ортасына қосылған және тура төмен қарай бағытталған. Егер де шаңғышы көлденең жерде жылжып тұратын болса, онда ауырлық күші шаңғышының массасына мен әрі жоғары қарай бағытталған тірек реакциясымен (R) толық теңестіріледі. Көлденең жерде ауырлық күші бейтарап болады. Төмен қарай түскенде ауырлық күш шаңғышының қозғалысын жылдамдатады, ал жоғары көтерілгенде баяулатады.

Қармен жүргенде үйкелес күші (F сек) пайда болады. Ол шаңғылардың қарға жасайтын орташа қысымының көлемімен анықталады да (N) үйкеліс коэффицентіне (К сек) тәуелді болады. Үйкеліс күші F сек = N·K сек формуласымен есептеледі. Оның шамасы 0,8 -10 кг.

Үйкеліс коэффиценті қар және шаңғылардың сырғанаушы беті секілді үйкелуші беткі қабаттардың сапасынада байланысты.

Үйкеліс күші мен ілініс күшін үгітпелі динаматериямен өлшенеді. Күшті шаңғышыны орта мөлшердегі жылдамдықпен тарту кезіндегі динамиктердің көрсеткіш бойынша анықтайды, ол ілініс күшін шаңғышыны орнынан жылжыту үшін салынған күшпен өлшенеді. Тыныштық күйдегі үйкеліс күшін сырғанау кезінде пайда болатын үйкеліс күшіне бөле отырып, сырғанау шарттарын анықтамайды. Оның шамасы 0,5 пен 5,5 ке дейін.

Техниканың маңызды қасиеттерінің бірі - ол шаңғышының дене бітіміне бойымен салмағынмен дене күш қуатымен және психикалық ерекшелігімен айқындалатын оның даралығы.

Бұлшық еттердің тартылыс күшін пайдалана отырып, шаңғышы қозғалудың негізін құрады. Бұлшық ет талшықтарының қысқаруы кезіндегі химиялық энергия механикалық энергияға өтеді де кинетикалық энергия пайда болады. Бұлшық ттердің жұмысының қуаты қозғалыстың ампитудасымен күшімен және жылдамдығымен айқындалады.

2. Шаңғышының қозғалуы кезінде ішкі және сыртқы күштер өзара әсерде болады.

Ішкі күштер – бұл бұлшық еттредің тартылыс күші бұлшық еттердің қысқаруы кезінде пайда болатын ткандердің қарсылық күші дененің бір бөліктерінің өзе бөліктердің қозғалысының өзгеруіне жауап ретіндегі жауап беруші күштер секілді адам денесінің жекелеген бөліктерінің өзара әсері кезінде пайда болатын күштер.

Сыртқы күштер – бұл ауырлық, үйкеліс күштері, тірек реакциясы, ауаның қарсылық күші, энергия, орталықтан сыртқа тебуші күштер түріндегі шаңғышының денесіне сырттан келіп қосылатын күштер.

Шаңғышының міндеті – қозғалып жүрудің циклының ұзындығы мен ұзақтығын және жылдамдығын айқындайтын ішкі және сыртқы критейдің өзара әсерін саналы түрде пайдаланады.

1. Шањѓымен трамплиннен секіру жєне оѓан сипаттама.

2. Шањѓымен трамплиннен секірудіњ техникасы.
¦сынылѓан єдебиеттер.

1. 
   Аграновский М.А: Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы дене тєрбие мєдениеті институтына арналѓан. ДТЖС, 1980 ж.
   
2. 
   Акимов В. И. Сакаев Б.А. Киламбаев С.Н. Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы Алматы, 1991 ж.
   
3. 
   Березин Г.В. Шањѓы спорты дене тєрбие факультеттермен педагогикалыќ институттарѓа арналѓан. “Оќу аѓарту”, 1973 ж.
   
4. 
   Орехов Л.И. Шањѓы спортыныњ ѓылыми ж±мыстарын ж‰ргізу. Оќу ќ±ралы. Алматы, 1987 ж.
   
5. 
   Орехов Л.И., Дельвер П.А. Оќу ќ±ралы. Тау шњѓышыларыныњ жаттыѓуы. 1983 ж.
   
6. 
   Шањѓы спортыныњ негізгі т‰рлері. Алматы, 1985 ж.
   
7. 
   Киламбаев С.Н. Шањѓы спортыныњ оќыту жєне жаттыќтыру тєсілдері. Оќу ќ±ралы. 1996 ж.
   
8. 
   Бір т±тас оќу баѓдарламасы дене тєрбиесі 1-11 сыныпќа арналѓан. Жалпы мектептер ‰шін. Алматы, 1993 ж.
   
9. 
   Республиканыњ жоѓарѓы оќу орныныњ дене тєрбиесі оќу баѓдарламасы. Алматы 1993 ж.
   

Лекцияныњ мєтіні.

Нєтижелерді баѓалауда трамплиннен трамплинен секіруде секіруді орындаудыњ ±зындыѓы мен техникасын (стилін) есепке алады.

Трамплинен секірудіњ мєні, мынада: шањѓышы трамплинніњ жоѓарѓы бµлігінен сырѓи отырып ажырау ‰стелініњ шетінен серпіле ажырайды. Содан соњ инерциямен біршама ќашыќтыќты ±шып µтіп ќонатын орынныњ ењ ќ±лдилау жерінде ќонады. Осыдан соњ тоќтау алањында сырѓанауын жалѓастыра береді.

Серпілістерді секірудіњ жекелеген фазаларында ж±мыс істеуініњ алуан т‰рлі сипаттары бар спортшы ќимылыныњ циклдыѓы ерекшелейді. Серпінді к‰шті спортшы старт алѓанда, серпілуде жєне ќонуда салады. Статикалыќ тєртіпте ол ќалыпты ±стап т±рѓан сєтте єрекет етеді (жылдамдыќты алѓанда, ±шуда жєне тµмен ќарай екпіндеп т‰сіп сырѓыѓанда).

Трамплиннен секірген сєтте шањѓышы б±лшыќ еттерініњ ќуатын баѓдарламаѓа сєйкес белгілі- бір кезектестіру жаѓдайында бµліп т±руы тиіс. Осы к‰ш ќуаттарды дєл, орнымен бµліп т±ру жоѓары нєтижені ќамтамасыз етеді.

Мына жаѓдайларды ескерген абзал: ќажетті ќимылдарды секіруші адамѓа ‰йреншікті емес жаѓдайларда секундына 20-28м жылдамтыќта тірегі жоќ ќалыпта 3-5м биіктікте орындайды. Б±ѓан ќолайсыз метеорологиалыќ жаѓдайлардыњ ыќпалын ќосыњыз (жер, ќар, тµмен температура жєне т.с.с.)

Шањѓы ќоссайысы трамплиннен секіруден жєне еркін стилдегі жарыстан т±рады. б±л шањѓымен ж‰рудіњ конькийлшілік тєсілін ќолдануды ќарастырады.

2 Шањѓымен трамплиннен секірудіњ техникасы.Трамплиннен шањѓымен секірудіњ техникасы жайлы т‰сінікті ќалыптастыру ‰шін, дененіњ кењістікте ќозѓалу жаѓдайымен танысып алу ќажет.

Дене массасыныњ орталыѓыныњ (д.м.о.) кењістікте ќозѓалуѓа, сондай-аќ динамиканыњ бірінші зањына сєйкес ќозѓалыстыњ жылдамдыѓы мен баѓытыныњ µзгеруі тек сыртќы к‰штердіњ ќатысуы мен м‰мкін болды, яѓни басќа денелермен болатын µзара єрекетте серпілуде немесе тартылыста болады.

Трамплиннен шањѓымен секірудіњ техникасы деп – спортшыныњ ауамен мейлінше кµбірек ќашыќтыќтан ±шып µтетін ќозѓалыстарыныњ б‰кіл жиынтыѓын айтамыз.

Секіруді орындау техникасын толыќтай т‰сіну ‰шін оныњ жекелеген фазаларын ќарастырып алуымыз ќажает.

Екпіндеп келу фазасы. Екпіндеп келу µрінен тµмен ќарай ќ±лдилаѓанда спортшы секіруді орындауѓа ќажетті жылдамдыќќа жетеді. Б±л шањѓыныњ майлануына, шањѓыныњ т±рѓан т±рысы мен жігерлі старт алуына байланысты.

Екпіндеп келу фазасы ‰ш бµліктен т±рады. а) Старт (бастау) є) екпіндеп µту µрінен ќ±лдилау б) серпіліп секіруге дайындыќ ќимылдары.

Серпілу. Серпілу “серпінді бастау жаѓдайында” негізінен аяќтарды тік ±стау есебінен ж‰зеге асырылады. Барлыќ жаѓдайларда да спортшыныњ кеудесі сираѓына ќараѓанда алѓа ќарай кµбірек ењкейген болады. К‰ш салу кестесі, секірушініњ денесі дененіњ орталыќ массасныњ серпілу ж‰йесініњ ќалыпты жылжу жылдамдыѓы шарыќтау шегіне жеткенде соншалыќты керілуінде ‰зілу ‰стелініњ шетінде сєйкес келуі тиіс. Ќолмен ќимылдаудыњ ењ кµп тараѓан тєсілі – “кеуде бойы” ќалпынан арќаѓа ќарай жоѓары сілтеу. ‡зілу ‰стелініњ шеті арќылы µткенде спортшы кеудесініњ ењкеюі оншалыќты кµп емес, алайда ќалыптасќан айналу сєті (масса мен тірек реакциясыныњ шањѓышыѓа ±шудыњ траекториясына шабуылдаудыњ т±раќты б±рышымен бірге жылдамыраќ шыѓуѓа м‰мкіндік береді.

Самѓау. Самѓау ќону µрініњ тµбесінде болады. ¦шу траекториясы деп – шањѓышыныњ ‰зілу ‰стелініњ шетінен бастап шањѓыныњ бекіткіші т±сында оныњ ќону µріне тигендге дейінгі єуемен ±шып µту жолын атаймаз.

Самѓау фазасында шањѓышы екпіндеп ќозѓалу мен серпілудіњ нєтижесінде сондайаќ ауырлыќ к‰ші мен ауаныњ ќарама ќарсы к‰шініњ єсерімен алынѓан кенетикалыќ энергияныњ есебіне инерция бойынша ќозѓалады. Самѓау техникасы мынадай кезењдерден т±рады: олар ±шып шыѓу, самѓау траекториясына шыѓу, самѓау жєне ќонуѓа дайындыќ

4-лекция
Шаңғы спортының даму тарихы

1. 
   Ќимыл ептіліктерімен даѓдылары
   
2. 
   Бастапќы ‰йрену мен терењдетіп жатап алу ‰йренгенді саќтап, оны жетілдіру.
   
3. 
   Ќателерді ескеріп т‰зету.
   

¦сынылѓан єдебиеттер.

1. 
   Аграновский М.А: Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы дене тєрбие мєдениеті институтына арналѓан. ДТЖС, 1980 ж.
   
2. 
   Акимов В. И. Сакаев Б.А. Киламбаев С.Н. Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы Алматы, 1991 ж.
   
3. 
   Березин Г.В. Шањѓы спорты дене тєрбие факультеттермен педагогикалыќ институттарѓа арналѓан. “Оќу аѓарту”, 1973 ж.
   
4. 
   Орехов Л.И. Шањѓы спортыныњ ѓылыми ж±мыстарын ж‰ргізу. Оќу ќ±ралы. Алматы, 1987 ж.
   
5. 
   Орехов Л.И., Дельвер П.А. Оќу ќ±ралы. Тау шњѓышыларыныњ жаттыѓуы. 1983 ж.
   
6. 
   Шањѓы спортыныњ негізгі т‰рлері. Алматы, 1985 ж.
   
7. 
   Киламбаев С.Н. Шањѓы спортыныњ оќыту жєне жаттыќтыру тєсілдері. Оќу ќ±ралы. 1996 ж.
   
8. 
   Бір т±тас оќу баѓдарламасы дене тєрбиесі 1-11 сыныпќа арналѓан. Жалпы мектептер ‰шін. Алматы, 1993 ж.
   
9. 
   Республиканыњ жоѓарѓы оќу орныныњ дене тєрбиесі оќу баѓдарламасы. Алматы 1993 ж.
   

Лекцияныњ мєтіні.

Зейін ќимыл ќозѓалыстарды орындау тєсіліне шоѓырландыра отырып, сол ќимыл- ќозѓалыстарды д±рыс басќару ќабілеті – ќозѓалу ептілігі деп аталады.

Ќозѓалу даѓдысы деп – ќимыл-ќозѓалыстарды оларѓа зейінді шоѓырландырмай-аќ автоматты т‰рде орындай білуді айтамыз.

Автоматизм – б±л ептіліктіњ ењ басты белгісі.

2.Шањѓы спорты техникасыныњ ењ к‰рделі элементтерін (ж‰рістер, алма- кезек ж‰рулер, ж‰ріп бара жатып б±рылу, секірістер) ‰ш кезењде ‰йренуге кењес беріледі. Олар, бастапќы ‰йрену, терењдетіп ‰йрену даѓдыларды саќтап ќалып жетілдіру.

Бастапќы ‰йрену кезінде техника элементтерін ‰йренеді. Содан соњ жалпылама ќозѓалу тєсілдерін мењгереді. Б±л кезењ ерекшеліктері мынадай; ќозѓалыстардыњ кењісттік пен уаќыттаѓы жеткілікті т‰рдегі дєл еместігі б±лшыќетіњ ж±мсалатын к‰шініњ дєл еместігі, ќозѓалу екпінініњ т±раќсыздыѓы, артыќ ќозѓалыстардыњ болу, к‰рделі ќозѓалыс фазаларыныњ топтасуыныњ болмауы.

Шањѓымен ќозѓалу тєсілін ‰йренудіњ бастапќы сєті- ол онымен танысып алу. Оќытушы оны атап кµрсетіп, жарыстыќ орындауда кµрсетіп беруі тиіс. Содан соњ ќозѓалу тєсілініњ мєні мен оны ќолданудыњ кµпшілікке мєлім шартарын т‰сіндіріп, оны баяу екпінмен немесе бµліктермен, орындау техникасыныњ негіздерін т‰сіндіре отырып кµрсету абзал. Б±дан соњ ш±ѓылданушылар оны жењілдетілген жаѓдайларда ќайталауы тиіс. Терењдетіп жатап алудыњ негізгі маќсаты бастапќы «дµрені» ептілікті дєл, ±саќ-т‰йегіне дейін єбден жатап алу. Оќытудыњ б±л кезењінде оќушылардыњ санлылыѓы мен жаѓдайлары жайлы аќпараты толыќ беру техникамен µз ж±мысыныњ нєтижелерін терењ талдауѓа икемделуі тиіс.

‡йренгенді саќтау оны жетілдіру. Б±л кезеніњ маќсатты- ептілікті даѓдыѓа айналдыру жєне шањѓымен єрт‰рлі жаѓдайларда жєне µзгеде тєсілдермен ‰йлестіре отырып жылжыудыњ игерілген тєсілін ќолдану ептілігін ќалыптастыру.

Б±л кезењдегі оќыту ‰дерісі ќозѓалу даѓдысыныњ дамуыныњ екі кезењнен т±рады, олар-даѓдыны ќимылдыњ негізгі н±сќасында аныќтау жєне ептіліктер мен даѓдыларды ќимылдыњ ќосымша н±сќаларында ќалыптастыру кезењі.

‡шінші кезењде оќытудыњ міндеттері мынандай.

¦саќ- т‰йегіне дейін аныќтауды жалѓастыра отырып, шањѓыда жылжу тєсілініњ игерілген техникасынын саќтап ќалу.

Игерілген ќимыл- єрекеттерді жаѓдайларда маќсатќа сай орындауѓа, соныњ ішінде жарысты жєне де µзге де єрекеттермен ‰йлестіре отырып ‰йрету.

Техниканы ш±ѓылданушылардыњ дара ерекшеліктеріне сєйкес жєне олардыњ дене дайындыѓыныњ жаќсаруын ескере отырып жања ќимылдармен байыту.

3.Ж‰ру техникасына толыќанды ‰йрету біріншіден оќыту процесін д±рыс ќ±руды жєне екіншіден оќушылардыњ жіберген ќателіктерін дер кезінде т‰зетіп отыру.

Ќателердінегізгі жєне жеке етіп бµлуге болады. Негізгі ќателер ќозѓалыстыњ негізін б±зады. Жеке ќателер (техникадаѓы дара ауытќулар) тиімділікті тµмендетеді, біраќ ќозѓалыстыњ негізін кµмескілемейді.

Алдымен ењ ‰лкен ќателерді т‰зету ќажет. Содан соњ техниканыњ ±саќ т‰йектерін тегістеумен ш±ѓылдану керек.

5-лекция.
Шаңғы спортының дене тәрбиесі жүйесіндегі орны мен маңызы

1. 
   ‡йрету процесін ±йымдастыру.
   
2. 
   Кµрнекілік ќ±ралдарды пайдалануды ‰йрену.
   
3. 
   Оќытудыњ іс-ќаѓаздарын ж‰ргізу.
   

¦сынылѓан єдебиеттер.

1. 
   Аграновский М.А: Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы дене тєрбие мєдениеті институтына арналѓан. ДТЖС, 1980 ж.
   
2. 
   Акимов В. И. Сакаев Б.А. Киламбаев С.Н. Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы Алматы, 1991 ж.
   
3. 
   Березин Г.В. Шањѓы спорты дене тєрбие факультеттермен педагогикалыќ институттарѓа арналѓан. “Оќу аѓарту”, 1973 ж.
   
4. 
   Орехов Л.И. Шањѓы спортыныњ ѓылыми ж±мыстарын ж‰ргізу. Оќу ќ±ралы. Алматы, 1987 ж.
   
5. 
   Орехов Л.И., Дельвер П.А. Оќу ќ±ралы. Тау шњѓышыларыныњ жаттыѓуы. 1983 ж.
   
6. 
   Шањѓы спортыныњ негізгі т‰рлері. Алматы, 1985 ж.
   
7. 
   Киламбаев С.Н. Шањѓы спортыныњ оќыту жєне жаттыќтыру тєсілдері. Оќу ќ±ралы. 1996 ж.
   
8. 
   Бір т±тас оќу баѓдарламасы дене тєрбиесі 1-11 сыныпќа арналѓан. Жалпы мектептер ‰шін. Алматы, 1993 ж.
   
9. 
   Республиканыњ жоѓарѓы оќу орныныњ дене тєрбиесі оќу баѓдарламасы. Алматы 1993 ж.
   

Лекцияныњ мєтіні.

1. 
   Техникаѓа бастапќы оќытудыњ кезењінде жањадан бастап келе жатќандарѓа шањѓы ќ±рал- жабдыќтарын пайдаланудыњ ењ ќарапайым ерекшеліктерін т‰сіндірген жµн, оларѓа шањѓымен жєне шањѓыда сапќа т±ру амалдарын орындауѓа жєне олардыњ зейінін шањѓымен жылжу техникасыныњ негіздерін игеріп алудыњ алѓы шартын жасауѓа ж±мылдыру ќажет.
   

Шањѓыларды мењгерудіњ жалпылама негіздерін игергеннен кейін ѓана, жылжыудыњ негізгі тєсілдерін ‰йренуге µту керек.

Оќытушыѓа “шањѓышы мектебініњ” оќу материалын µту ‰шін сабаќ µтетін орында алдын ала тањдап алып дайындау ќажет. Ол жањадан бастап келе жатќандар шањѓымен жайау жету ‰шін базадан ќашыќ болмауы тиіс.
2.Шањѓы спортыныњ тєжірибесінде сабаќтарды ±йымдастырудыњ екі формасы ќабылданѓан, олар- оќушылардыњ т±раќты ќ±рамымен сабаќ кестесі бар оќытушыныњ башылыѓымен тікелей ж‰ргізілетін сабаќтар (оќу орындары, денсаулыќ топтары, секциялар) жєне дербес сабаќтар немесе кµпшілік жєне топтыќ іс- шараларды ±йымдастырып µткізу.

Оќу ж±мысын ±йымдастырудыњ негізгі т‰рі топпен сабаќ ж‰ргізу. Сабаќќа ш±ѓылданушылардыњ аѓзасын ж±мысќа кіргізетін, ж‰ктеменіњ тµмендеуіне септігін тигізетін, єрт‰рлі ќозѓалыс даѓдыларын мењгеруге жєне оларды жетілдіруге ќарай, дене жєне ерік- жігер ќасиеттерініњ дамуына ќарай баѓытталѓан жаттыѓулар енгізіледі.

Сабаќтыњ ќ±рлымымен єдістемесінде кµрінетін міндеттердіњ бірізділігі кез-келген форма ‰шін міндетті болып табылады.

Сапќа т±ру дайындыѓы жєне командаларды беру. Шањѓы спорты сабаќтарында оќушылар топты жалпылама ќабылданѓан командаларды бере отырып басќарады (сапќа т±рѓызу, шањѓыѓа т±рѓызу, ж‰ріп отыру, тоќтау, ќайта сапќа т±рѓызу жєне т.с.с)

Командалар алдын-ала берілетін жєне орындалатын болып бµлінеді. Алдын-ала берілетін командалар сапта т±рѓанда оќытушы олардан ќандай єрекеттерді талап етіп т±рѓанын т‰сінуі ‰шін аныќ, дауыстап жєне созылыњќы беріледі. Орындалатын команда шаѓын ‰нсіздіктен кейін, дауыстап, айќын жєне екпінді т‰рде беріледі, б±дан соњ ш±ѓылданушылар оны б±лжытпай орындайды.

Сабаќтарда шањѓымен ж‰ру техникасыныњ кµрнекілік ќаѓйдасын басшылыќќа алып оны ж‰зеге асыру демек ш±ѓылданушыларда ‰йренетін ќозѓалыстыњ “бейнесі “ мен ол туралы т‰сініктерді кµрсету, бейнелеп т‰сіндірумен кµрнекі оќу ќ±ралдарын (кинограммаларды, киношењберлерді, бейне таспаларды, мультимедиялыќ ќ±ралдарды)ќолдану арќылы ќалыптастыру.

3. Оќу ‰дерісі кесте бойынша орта жєне орта арнаулы, жоѓарѓы оќу орындарында ж‰ргізілетін дене тєрбиесініњ мемлекеттік баѓдарламасы талаптарына сєйкес ж‰ргізілу тиіс. Дене тєрбиесі курсын ж‰ргізу ‰шін оќу орындарында баѓдарламаныњ, єсіресе шаѓымен ж‰ру дайындыѓыныњда баѓдарламаларыныњ тарауларыныњ бµлініп µткізілуініњ жылдыќ графигі ит‰зіледі.

Шањѓы дайындыѓына бµлынетін саѓаттар мен материалдардыњ кµлемі ескерілсе оќу сабаќтарыныњ мазм±ны ж±мыс баѓдарламасында кµрсетілетін, сабаќ кµрнекілерінде наќтыланады.

Ж±мыс баѓдарламасын, оќу материалыныњ мазм±нын бейнелеудегі сабаќтыќ немесе таќырыптыќ формада ќ±руѓа болады.

Ж±мыс баѓдарламасыныњ сабаќ жоспары т‰рінде баѓдарламалыќ материал сабаќтар бойынша бµлінеді (2-кесте). М±нда сабаќтардыњ жалпылама саны, материалды оќып ‰йренудегі єдістемелік бірізділікпен ењбек сиымдылыѓы ескеріледі.

Таќырыптыќ формада жасалѓан ж±мыс жоспарында, сабаќтар бойынша бµлінген баѓдарламалыќ оќу материалы бар.

Денсаулыќ тобы ‰шін шањѓы дайындыѓыныњ таќырыптыќ жоспар ‰лгісі.

Оќу материалы	Сабаќтардыњ нµмерлері
“Шањѓы мектебініњ” жатыѓулары: шањѓыны басќару жєне тепе-тењдікті саќтау ќабілетін ќалыптастыру ‰шін дене массасын ауыстыру, шањѓылармен жєне таяќтармен серпілу.	1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13,
	+ + + + + + + +

6-лекция

2. Тµменге ќарай ќ±лдилау техникасы

1. 
   Аграновский М.А: Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы дене тєрбие мєдениеті институтына арналѓан. ДТЖС, 1980 ж.
   
2. 
   Акимов В. И. Сакаев Б.А. Киламбаев С.Н. Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы Алматы, 1991 ж.
   
3. 
   Березин Г.В. Шањѓы спорты дене тєрбие факультеттермен педагогикалыќ институттарѓа арналѓан. “Оќу аѓарту”, 1973 ж.
   
4. 
   Орехов Л.И. Шањѓы спортыныњ ѓылыми ж±мыстарын ж‰ргізу. Оќу ќ±ралы. Алматы, 1987 ж.
   
5. 
   Орехов Л.И., Дельвер П.А. Оќу ќ±ралы. Тау шњѓышыларыныњ жаттыѓуы. 1983 ж.
   
6. 
   Шањѓы спортыныњ негізгі т‰рлері. Алматы, 1985 ж.
   
7. 
   Киламбаев С.Н. Шањѓы спортыныњ оќыту жєне жаттыќтыру тєсілдері. Оќу ќ±ралы. 1996 ж.
   
8. 
   Бір т±тас оќу баѓдарламасы дене тєрбиесі 1-11 сыныпќа арналѓан. Жалпы мектептер ‰шін. Алматы, 1993 ж.
   
9. 
   Республиканыњ жоѓарѓы оќу орныныњ дене тєрбиесі оќу баѓдарламасы. Алматы 1993 ж.
   

Лекцияныњ мєтіні.

Дµњдерді тікелей, ќиѓаштап, иректеп асып µтуге болады.

Дµњдерді асып µтуде F сырѓу = P-sina формуласы бойынша есептелінетін сырѓу к‰ші єрекет етеді. М±ндаѓы Р-шањѓышыныњ массасы, а = дµњніњ ќ±ламалылыѓы.

Массасы 70кг болатын шањѓышы ќ±ламалылыѓы 5 градус болатын дµњге бара жатып ќозѓалысќа ќарама-ќарсы 5кг к‰штен µтуі тиіс, ал ќ±ламалылыѓы 10 градус болатын дµњге шыќќанда 12кг к‰штіњ ќарсылыѓынан µтуі тиіс, ал б±л кµрсеткіш 15 градус болѓанда ќарама-ќарсы к‰ш 18кг болады.

¤рге шыѓып бара жатќанда шањѓышыныњ тірекке т‰сетін ќысым к‰ші, жазыќќа ќараѓанда тµмен болады да ол мына формуламен аныќталады N=P-cosa.

Дµњніњ ќ±ламалылыѓы ±лѓайѓан сайын ‰йкеліс к‰ші де мейлінше аз бола береді. Алайда шањѓыныњ сырѓанау к‰ші де мейлінше аз бола береді де белгілі бір ќ±ламалылыќта шањѓышы адымдап ж‰руге кµшеді. Сондыќтан шањѓылардыњ ‰йкеліс к‰шініњ азаюымен шањѓышыныњ µрге шыѓудаѓы ќозѓалысы елеулі т‰рде ±лѓаймайды, ал шањѓышылардыњ ќармен ілінісуініњ біліктігі кемиді де шањѓышыѓа аяѓымен серпілу ќиынѓа соѓа бастайды. Сондыќтан ол адымды ќысќартып аяѓымен кµбірек б±рышпен серпіліс жасап ќолмен ќуаттыраќ ж±мыс істей бастайды.

Жазыќтан µрге шыѓарда шањѓышы белгілі бір сєтке дейін сырѓанаушы адымныњ фазалыќ ќ±рылымын саќтайды. Дµњніњ ќ±ламалыѓы ±лѓайѓан сайын еркін сырѓанаудыњ фазасыда ќысќара береді. Білікті шањѓышылар еркін сырѓанауда ќ±ламалыѓы 5 градус дµњдерде де саќтай береді, ал ќ±ламалылыѓы б±дан да к‰рделі дµњдерде шыѓарарда олар сырѓанаушы адымѓа µтеді.

Егерде дµњніњ ќ±ламалылыѓы 10 градустан астам болса, шањѓымен сырѓанамаѓн мен абзал. М±ндай жаѓдайда шањѓышылар адымдап ж‰ріп отырып µрлеу єдісіне кµшеді.

Ќ±ламалыѓы к‰рделі ќысќа дµњдерді (ќ±ламалыѓы 15 градус жєне одан да к‰рделі) шањѓышылар ж±гіру адымымен асып µтеді. Б±л адымда сырѓанаудыњ барлыќ фазалары ±шу фазаларымен алмасады.

Дµњдердіњ ќиѓашдап асып µтерде жартылай шырша тєріздес µрлеу єдісі ќолдалынады. Жоѓарѓыда орналасќан шањѓы ќозѓалу баѓытына ќарай сырѓанап барады, ал тµменгі шањѓыныњ ±шы ќарама-ќарсы жаќќа баѓытталѓан. Тµменгі шањѓыны орналастырудыњ б±рышы дµњніњ ќ±ламалыѓы мен сырѓанау жаѓдаиына байланысты болады. Шањѓышыныњ ќолдары кезекпе-кезек ж±мыс істейд.

“Шырша” тєріздес єдіспен µрлеу, дµњдерді тік ж‰ріп отырып асып µтерде ќолданылады. Б±л єдісте шањѓылардыњ ±штары ќозѓалыс баѓытына ќарай екі жаќќа ажыратыла ќойылады. Шањѓылардыњ ќармен ілінісуін жаќсарту ‰шін шањѓышы шањѓыларды ішкі ќабырѓаѓа аудара адымдап ќозѓалады. Б±л µрлеуде шањѓылар сырѓымайды, ал шањѓышыныњ ќолмен аяќтары кезекпе-кезек ж±мыс істейді.

“Сатылап” µрлеу шањѓышылардыњ жарысында ќлданылмайды.

“Сатылап” µрлеу ‰шін дµњге ќарай сол немесе оњ жаѓымен т±рып алып шањѓыларды жоѓары ќырымен ќолын ізбе-із µрелеп отыру керек.

Дµњдерді конькийлі тєсілдермен асып µтудіњ техникасы: бір мезгілде бір адымдап, екі адымдап жєне алма-кезек єдістер сырѓушы тірекпен серпілуге негізделген.

2. Тµменге ќарай ќ±лдилау техникасы

Тµменгі сырѓу єдісін мењгерген шањѓышы ењістерден жыдам єрі тиімді т‰рле µтіп отырады. Тµменгі сырѓудыњ жылдамдыѓы ењістіњ ќ±ламалыѓымен ±зындыѓына шањѓышыныњ т±рысына, киімініњ сапасына, шањѓылардыњ майлануына байланысты болады.

Таудан тµмен ќарай ќ±лдилаѓанда т±раќты ќозѓаушы к‰ш шањѓышыныњ массасы (Р) оны ќалыпты ќысым к‰ші (N=P-cosa) мен ќозѓаушы к‰ші (F ќ±лдилау = P- sina) таратуѓа болады.

Ќиѓаштап ќ±лдилаѓанда бір шањѓы екінші шањѓыдан жоѓары т±рады. Шањѓылар тµмен сырѓып кетпес ‰шін шањѓышы тізелерін ењіске ќарай жапсарластырып жоѓарыдаѓы шањѓыны ќабырѓаѓа ќарай аударады. Шањѓышы денесініњ салмаѓыныњ кµп бµлігін тµмен ќарай ќ±лдилаѓанда тµменгі шањѓыѓа т‰сіреді, жоѓарѓы шањѓыны ол 10-15 см-ге ќарай алѓа созады, денесін алќапќа ќарай б±рады.

Шањѓылар тµменге ќарай ќ±лдилаѓанда олардыњ ж‰ру ќалыптары, аяќтыњ тізе буындарында б‰гілуіне ќарай жоѓары, орта жєне тµмен болып бµлінеді.
7-лекция.
Шаңғы спортының түрлері (шаңғымен жүгіру, шаңғымен тұрғыдан секіру шаңғымен қоссайыс, биатлон,тау шаңғысы спорты) және олардың сипаттамалары.

1. 
   Тоќтау техникасы.
   
2. 
   Б±рылу техникасы.
   

¦сынылѓан єдебиеттер.

1. 
   Аграновский М.А: Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы дене тєрбие мєдениеті институтына арналѓан. ДТЖС, 1980 ж.
   
2. 
   Акимов В. И. Сакаев Б.А. Киламбаев С.Н. Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы Алматы, 1991 ж.
   
3. 
   Березин Г.В. Шањѓы спорты дене тєрбие факультеттермен педагогикалыќ институттарѓа арналѓан. “Оќу аѓарту”, 1973 ж.
   
4. 
   Орехов Л.И. Шањѓы спортыныњ ѓылыми ж±мыстарын ж‰ргізу. Оќу ќ±ралы. Алматы, 1987 ж.
   
5. 
   Орехов Л.И., Дельвер П.А. Оќу ќ±ралы. Тау шњѓышыларыныњ жаттыѓуы. 1983 ж.
   
6. 
   Шањѓы спортыныњ негізгі т‰рлері. Алматы, 1985 ж.
   
7. 
   Киламбаев С.Н. Шањѓы спортыныњ оќыту жєне жаттыќтыру тєсілдері. Оќу ќ±ралы. 1996 ж.
   
8. 
   Бір т±тас оќу баѓдарламасы дене тєрбиесі 1-11 сыныпќа арналѓан. Жалпы мектептер ‰шін. Алматы, 1993 ж.
   
9. 
   Республиканыњ жоѓарѓы оќу орныныњ дене тєрбиесі оќу баѓдарламасы. Алматы 1993 ж.
   

Лекцияныњ мєтіні.

Шањѓышылар жылдамдыќты тµмендету ‰шін тоќтаудыњ “соќа” тірек, бєсењ жылжу, ал басќадай амал ќалмаѓан жаѓдайда ќ±лап тоќтау єдістерін ќолданылады.

“Соќа” єдіс ќалыњ ќары бар ылдиларда да жєне ылдилардаѓы ќ±ламаларды ќолданылды. Ќатарласа орналасќан шањѓышыларда сырѓанай келіп, шањѓышы шањѓыныњ артќы (µкше) т±сын семметриялы т‰рде екі жаќќа жіберіп, дененіњ массасын екі аяѓына бірдей бµледі. Тізелерін бір – біріне т‰йістіре отырып ол шањѓышыларды ішкі ќабырѓаѓа ќарай аударады (ќисайтады), ќ±лап ќалмас ‰шін шањѓышылардыњ µкше т±стары бір –біріне ілінісіп ќалмауы тиіс. Шањѓышылардыњ бір- бірінен алшаќтау б±рышы ќаншалыќты кµп болса, жылдамдыќты тµмендету немесе ќажет болѓан жаѓдайда тоќтауда соншама оњай.

Тіреле тоќтау єдісі тыѓыз ќар жамылѓысы бар жерлерде ќиѓаштап т‰скенде ќолданылады. Тіреле тоќтауда шањѓышы дене массасын едєуір бµлігін мысалы ќарѓа жабыса орналасќан сол жаќ шањѓыѓа т‰сіреді. Оњ жаќ шањѓыныњ µкшесін ол сыртќа ќарай жіберіп, сонымен бірге оны ішкі ќабырѓаѓа ќарай ауыстырады (ќисайтады).

Ќ±лап тоќтау єдісі мен кенеттен тоќтайтын сєтте ѓана ќолданылад. Мєселен алдында кетіп бара жатќан шањѓышы кенеттен ќ±лаѓанда немесе аѓашќа соќтыѓысу ќаупі туындаѓан абайсыз б±рылуда ќолданылады.

Ќ±лап тоќтау єдісі ќауіпсіз болу ‰шін аяќтарды тізе жєне жамбас буындарында аќырын б‰гіп, денені бір жаќќа кері жатќызып шањѓышыларды ќ±лайтын жаќќа б±рып оларды ењіске ќарай кµлденењ ќою керек. Таяќтардыњ сабынан ±стай отырып ќолдыњ білектерін ќ±лайтын жаќќа ќарай жоѓары кµтеріліп ал таяќтардыњ саќиналары кері (артќа) ќарай баѓытталуы тиіс.

3. 
   Б±рылу техникасы. Ќозѓалыс баѓытын µзгерту ‰шін б±рылудыњ єрт‰рлі єдістері ќолданылады: олар аттап басу “соќа”, тірек, тєсілімен параллель шањѓышылармен б±рылу.
   

Сол жаќќа ќарай б±рылѓанда дененіњ массасын аяќты тізе буынында б‰ге отырып оњ жаќ шањѓыѓа ауыстыру ќажет, содан соњ оњ аяќтыњ тізесін б±рылыстыњ ішіне ќарай беру керек, м±нымен сыртќы (б±рылысќа ќатысты) шањѓыныњ ішкі аударымѓа ќоюѓа ќол жеткізеді, оњ аяќты б‰ге отырып, сол жаќ шањѓыны µкшесін сыртќа б±рып (белгілі бір б±рышпен ќозѓалыстыњ баѓытына ќарай) оѓан дененіњ массасын ауыстыру керек. Б±дан кейін оњ жаќ шањѓыны шањѓышы сол жаќ шањѓыныыњ ќабатына ќойып, µзгертілген баѓытта сырѓанап кете береді де келесі аттап басуды жасайды. Ќозѓалыстыњ жылдамдыѓын артыру ‰шін, оњ жаќ шањѓымен белсенді т‰рде “конькийлеп” серпіле берген мањызды.

Аттап басу арќылы сыртќы шањѓымен б±рылу шаѓын жылдамдыќпен тµмен ќарай т‰скенде ќолданылады.

“Соќамен” б±рылуды тыѓыз ќар жамылѓысы бар ењістіктерде ќолданѓан ыњѓайлы. Б±л єдіс ењістіктерде кілт б±рылу ќажетігі туындаѓанда ќолданылады. Б±рылуды орындай отырып шањѓысыз соќамен тежелу ќалпын ќабылдайды. Оњѓа б±рылу ‰шін шањѓышы сол жаќ ќысымды‰лѓайта отырып, денесініњ массасыныњ едєуір бµлігін соѓан ауыстырады да ењістен тікелеи оњѓа б±рылысы бар ењеске ауысады. Б±рылыстыњ ќ±лдйласуы оњ шањѓыѓа т±сетін ауырлыќтыњ шамасына байланысты болады. Оны сондай-аќ шањѓышылардыњ ажырау б±рышын µзгерту арќылы µзгертуге болады.

Тірек жасап б±рылу ќозѓалудыњ жеткілікті т‰рдегі жоѓары жылдамдыѓы жаѓдайында жаќсы ысылѓан ењістерде ќолданылады. Сол жаќќа б±рыла отырып шањѓышы денесініњ массасын сол жаќ шањѓыѓа т‰сіреді, ал оњ жаќ шањѓыны 10-15см-ге алѓа ќарай шыѓарып, ішке ќарай аудара б±рыштап орналастырады. Б±рылыстыњ ќ±лдилауы басќарушы шањѓыныњ ќиылу б±рышына, аударылуы (ќисайту) дєрежесі мен оѓан дене массасымен батырылуына байланысты болады.

Тірекпен б±рылу. Б±л тєсілмен толыќтай б±рылуѓа болады. (ќисыќ ылдидан бір жаќќа, ќисыќ ылдиѓа ќарай басќа жаќќа). Шањѓышы тµмен ќарай ќиѓаштап т‰се отырып, денесініњ ќимылымен жєне ішкі ќабырѓаѓа ќарай аударылѓан (ќисайтылѓан) шањѓыдаѓы сол аяќпен серпіліс жасай отырып ал тірек ќалпын саќтай отырып, денесініњ массасын тірек етіп ќойылѓан (оњ) шањѓыѓа ауыстырып, б±рыдысќа енеді. Сол жаќ шањѓыѓа жапсарластыра ќояды. Сонымен бірге тірекке т‰сетін к‰ш ќысымын кеміту ‰шін, ол аяќтарын б‰ге т‰седі, яѓни ол амортизацияѓа ж‰гінеді де тµмен ќарай ќиѓаштап сырѓу ќалпына саќтай отырып доѓамен ќозѓала береді.

Тірекпен б±рылуда єдетте ішкі таяќќа с‰йенеді. Табандар таяќтыњ тірелу орнынан µткен сайын, шањѓышы таяќпен сыртќа ќарай серпіле отырып шањѓы табандарыныњ тµменге ќарай сырѓнауын жењілдетеді, б±л б±рылыстыњ ќ±лдилауын ±лѓайтады.

Параллель шањѓымен б±рылу, орташа ќалыпта жасалынады. Б±л ‰шін шањѓышы денесін б±рылысќа ќарама-ќарсы жаќќа ќарай б±рады, тізе буындарында аяќтарын б‰ге т‰сіп денесін б±рылыс жаќќа б±ра отырып аяќтарын жедел т‰рде тік ±стай бастайды. Б±рылысќа ену ‰шін, ол аяќтарын барлыќ буындарында тіп-тік ±стауды тоќтатады. Нєтижеде дене массасыныњ шањѓыѓа т‰сетін ќысымы азайып, шањѓышы аяќтарымен денеге ќарама-ќарсы ќимылдарын есебінен шањѓышыларды ќозѓалыс баѓытына ќарай б±рыштатып орналастырады. Б±рылысќа ене отырып, ол шањѓыларды ішке ќарай аудара (ќисайта) орналастырады, тізе буындарында аяќтардын б‰геді де тµменге ќарай ќиѓаштап сырѓу ќалпында б±рылыс иінінде (доѓасында) сырѓанай береді.

8-лекция.
Шаңғы спортының жіктелуі мен терминологиясы туралы түсінік

1. 
   Алма – кезек екі адымдап ж‰ру:
   
2. 
   Бір мезгілде адымсыз ж‰ру.
   
3. 
   Бір мезгілде бір адымдап ж‰рудіњ негізгі н±сќасы.
   

1. 
   Аграновский М.А: Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы дене тєрбие мєдениеті институтына арналѓан. ДТЖС, 1980 ж.
   
2. 
   Акимов В. И. Сакаев Б.А. Киламбаев С.Н. Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы Алматы, 1991 ж.
   
3. 
   Березин Г.В. Шањѓы спорты дене тєрбие факультеттермен педагогикалыќ институттарѓа арналѓан. “Оќу аѓарту”, 1973 ж.
   
4. 
   Орехов Л.И. Шањѓы спортыныњ ѓылыми ж±мыстарын ж‰ргізу. Оќу ќ±ралы. Алматы, 1987 ж.
   
5. 
   Орехов Л.И., Дельвер П.А. Оќу ќ±ралы. Тау шњѓышыларыныњ жаттыѓуы. 1983 ж.
   
6. 
   Шањѓы спортыныњ негізгі т‰рлері. Алматы, 1985 ж.
   
7. 
   Киламбаев С.Н. Шањѓы спортыныњ оќыту жєне жаттыќтыру тєсілдері. Оќу ќ±ралы. 1996 ж.
   
8. 
   Бір т±тас оќу баѓдарламасы дене тєрбиесі 1-11 сыныпќа арналѓан. Жалпы мектептер ‰шін. Алматы, 1993 ж.
   
9. 
   Республиканыњ жоѓарѓы оќу орныныњ дене тєрбиесі оќу баѓдарламасы. Алматы 1993 ж.
   

Лекцияныњ мєтіні.

Б±л ж‰ріс циклыныњ ±зындыѓы 4-7 м, ±заќтыѓы 0,8-1,5 с, орташа жылдамдыѓы 4-7,5м/с ќарќыны –1 минутта 50-70 цикл.

Єрбір адымда сырѓанау кезењдері мен шањѓыныњ т±рып ќалуын ажыратып отырады да бес фазаны бµліп кµрсетеді.

Ж‰ріс цикліндегі ќозѓалыстар оњ аяќпен теуіп жіберудіњ аяќталу сєтінен басталып талданады.

2. Бір мезгілде адымсыз ж‰ру.

Б±л ж‰ріспен ж‰ру, тек ќолмен таяќпен с‰йене отырып ж‰рудіњ есебінен ж‰зеге асырылады. Б±л ж‰ріс ењістеу ќ±ламаларда жєне сондай-аќ жаќсы сырѓанау жаѓдайында жазыќ жерлерде ќоданылады.

Ж‰рістіњ циклы екі шањѓымен еркін сырѓанаудан жєне ќолмен таяќпен бір мезгілде с‰йене отырып жылжудан т±рады.

Циклдыњ ±зындыѓы 5-9 м, ±заќтыѓы 0,8-1,2 с, циклдаѓы орташа жылдамдыќ 4-7 м/с ќарќыны (екпіні) 50-75 цикл (1минутта).

Бір мезгілде бір адымдап ж‰рудіњ жылдамдататын ж‰ру н±сќасы.

Б±л ж‰ріс сырѓанаудыњ жаќсы жєне µте жаќсы жаѓдайларында жазыќ жерлерде жєне ењістеу асуларда ќолданылады.

Ж‰рістіњ циклы аяќпен бірет теуіп ќолмен тіреп серпіп ж‰руден жєне екі шањѓымен еркін сырѓанаудан т±рады. Циклдыњ ±зындыѓы 7-9м, ±заќтыѓы 0,8-1,2с, жылдамдыѓы 6-8м/с, ќарќыны 1 минут, 50-75 цикл аяќпен теуіп итерудіњ ±заќтыѓы 0,8-0,12, ќолмен с‰йене итерудіњ ±заќтыѓы 0,25-0,3 с.

Ж‰рістіњ жылдамдатылѓан н±сќасында алты фаза ерекшеленген, ќозѓалысты талдау ќолдаѓы таяќпен жерге с‰йене отырып серпілудіњ аяќталуымен бастасталады.

3.Бір мезгілде бір адымдап ж‰рудіњ негізгі н±сќасы.

Б±л ж‰рістіњ негізгі н±сќасыныњ циклінде, жылдамдатылѓан н±сќаныњ цикліндегідей фазалар болады, алайда, ќолдардыњ, аяќтардыњ жєне дененіњ ж±мысыныњ ‰йлесімінде ерекшеліктер болады. Ж‰рістіњ негізгі н±сќасында таяќпен жерге с‰йене отырып бірдей серпілу аяќталѓан соњ, шањѓышы екі шањѓымен еркін сырѓанай отырып аяѓын жылдамдатылѓан н±сќадаѓыдай алѓа тасталмастан денесін б‰гіп ќолын алѓа шыѓарады.

Бір мезгілде бір адымдап ж‰рудіњ негізгі н±сќасыныњ циклыныњ ±заќтыѓы 1,2-1,6 с, циклдыњ ±зындыѓы – 5-7 м. Ж‰ріс сырѓанаудыњ ќолайлы жаѓдайында, ењістеу ќ±ламаларда жєне сырѓанаудыњ жаќсы жаѓдайында жазыќ жерлерде ќолданыла береді.

Бір мезгілде екі адымдап ж‰ру.Б±л ж‰ріс сырѓанаудыњ жаќсы жєне µте жаќсы жаѓдайларында жазыќ жерлерде ќолданылады.

Бір мезгілде екі адымдап ж‰рудіњ циклы екі сырѓанаушы адымнан ќолдаѓы таяќќа с‰йене серпілу мен екі шањѓымен еркін сырѓанауды бірдей алып ж‰руден т±рад.

Циклдыњ ±заќтыѓы (созылуы) – 1,7-2,1 с, ±зындыѓы – 8-10 м, орташа жылдамдыѓы 5,0-6,5 м/c.

Ж‰рістіњ цикліндегі ќозѓалысты талдау ќолдаѓы таяќќа с‰йене отырып серпілгеннен кейін, шањѓы таяќтарыныњ ќардан кµтерілген сєтінен басталады. Алма - кезек тµрт адымдап ж‰ру.

Алма- кезек тµрт адымдап ж‰ру ќозѓалысыныњ циклы тµрт сырѓанаушы адымнан жєне екі соњѓы адымѓа ќодаѓы таяќ арќылы алма кезек с‰йене серпілуден т±рады. Циклдыњ ±заќтыѓы (созылуы) 1,7-2,2с, ±зындыѓы 7-10м, жазыќта циклдыњ ішіндегі орташа жылдамдыќ – 4,0-6,0м/с ж‰рістіњ ќарќыны, минутына 22-35 цикл.

4. Бір классикалыќ шањѓы ж‰рісінен екіншісіне ауысуы.

Д‰ние ж‰зініњ ењ мыќты шањѓышыларыныњ дене ќуатыныњ дайындыѓы мен техникалыќ шеберлігініњ жоѓары дењгейі жарыстардаѓы бєсекелестікті шиеленістіріп жібереді. Жиі т‰рде ќас - ќаѓым сєт спорттыќ техникалыќ нєтижені айќындайтын болды. Барѓан сайын техниканыњ ±саќ т‰йектеріде ‰лкен мањызѓа ие болуда, ж‰рістерді алма-кезек ж‰рістерен бір мезгілде ж‰ріске ауыстыру жєне керісінше секілді ауыстырып отырудыњ жоѓарѓы техникасыныњ ќажеттілігі туындайды.

Ќашыќтыќта жылжып отырѓанда сондай-аќ жарысќа ќатысушы шањѓышыныњ б±лшыќ еттерініњ жекеленген тобыныњ ж±мыс істеуімен белсенді демалуыныњ алма-кезек ауысып отыруы ќажет.

Бір мезгілді ж‰рістен алма-кезек ж‰ріске ауысу.

Ќолды еркін ќозѓалту арќылы ауысу.Б±л ауысдыњ циклы аяќпен серпіліс жасаудан жєне ќолды еркін ќозѓалтудан т±рады: бір ќолмен – алѓа екінші ќолмен артќа. Жетекші шањѓышылар б±л ауысуды ж‰рісті ќысќа уаќыт ішінде ауыстыру ќажет болѓан жаѓдайда (0,3-0,6с) жєне ќысќа ќашыќтыќта пайдаланылады.

“Тікелей” ауысу б±л аяќпен екі рет серпіле жєне ќолмен серпіле ќозѓалу. Ауысу 1,4-1,8с ішінде 6-8м ќашыќтыќта орындалады.

“Прокатпен” ауысу. Ауысудыњ циклінде шањѓышы аяѓымен екі рет ќолымен бірет серпіліс жасайды. Б±л тєсілмен бір мезгілде бір адымдап ж‰руден жаќсы сырѓанау мен жоѓары жылдамдыќта алма кезек екі адымды ж‰ріске ауысќан абзал. Алма-кезек ж‰рістен бір мезгілді ж‰ріске ауысу. Б±л тєсілмен алма-кезек екі адымды ж‰рістен бір мезгілді бір адымды ж‰ріске (жылдам ж‰ріс) ауысќан жаќсы. Тєжірибелі спортшы ауысуѓа 0,4-0,8с ж±мсап, осы уаќыт ішінде 2-5м ж‰ріп µтеді.

Бір адым тастап ауысу. Жарыс шањѓыларында жарысып отыратын б±л тєсілді шањѓышылар жиі ќолданады. Оны пайдалану µзінен кейін жазыќќа ±ласатын ал ол ењіске ±ласатын асудыњ соњында сырѓанауѓа барлыќ жєне жаќсы сырѓанай алмайтын жерлерде тактьикалыќ т±рѓыдан аныќталѓан. М±ндай ауысу жаќсы жєне µте жаќсы сырѓанайтын жерде кењ жазыќ алдындаѓы асудыњ соњында ќолдану аќылѓа ќонымды. Б±л тєсіл арќылы алма- кезек екі адымды ж‰рістен бір мезгілде бір адымды (жылдам ж‰рісті) ж‰ріске ауысќан абзал.

9-лекция

Тәсілдері туралы түсінік

1. 
   Шањѓы спорты бойынша жарыстарды жоспарлау ±йымдастыру жєне µткізу.
   
2. 
   Тау шањѓысы спорты бойынша жарыстарды ±йымдастыру.
   
3. 
   Биатлон бойынша жарыстарды ±йымдастыру.
   

¦сынылѓан єдебиеттер.

1. 
   Аграновский М.А: Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы дене тєрбие мєдениеті институтына арналѓан. ДТЖС, 1980 ж.
   
2. 
   Акимов В. И. Сакаев Б.А. Киламбаев С.Н. Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы Алматы, 1991 ж.
   
3. 
   Березин Г.В. Шањѓы спорты дене тєрбие факультеттермен педагогикалыќ институттарѓа арналѓан. “Оќу аѓарту”, 1973 ж.
   
4. 
   Орехов Л.И. Шањѓы спортыныњ ѓылыми ж±мыстарын ж‰ргізу. Оќу ќ±ралы. Алматы, 1987 ж.
   
5. 
   Орехов Л.И., Дельвер П.А. Оќу ќ±ралы. Тау шњѓышыларыныњ жаттыѓуы. 1983 ж.
   
6. 
   Шањѓы спортыныњ негізгі т‰рлері. Алматы, 1985 ж.
   
7. 
   Киламбаев С.Н. Шањѓы спортыныњ оќыту жєне жаттыќтыру тєсілдері. Оќу ќ±ралы. 1996 ж.
   
8. 
   Бір т±тас оќу баѓдарламасы дене тєрбиесі 1-11 сыныпќа арналѓан. Жалпы мектептер ‰шін. Алматы, 1993 ж.
   
9. 
   Республиканыњ жоѓарѓы оќу орныныњ дене тєрбиесі оќу баѓдарламасы. Алматы 1993 ж.
   

Лекцияныњ мєтіні.

дене тєрбиесі ±жымдарындаѓы оќу жаттыѓу ж±мыстарыныњ жаѓдайын тексеру жєне ‰здік шањѓышыларды аныќтау:

шањѓы спортыныњ бір немесе µзге т‰рлеріндегі спортшылардыњ дайындыќ дењгейін аныќтау. Дайындыќтыњ бір немесе µзге кезењіндегі оќу жаттыѓу ж±мыстарыныњ нєтижесін шыѓару. Шањѓы спортын єйгілі ету жєне онымен ш±ѓылданушылардыњ саныныњ артуына жаѓдай жасау. Жарыстар маќсаттарѓа, міндеттерге кµлемге, спорттыќ мањыздылыѓына, ±йымдастырылу принципіне, ойын т‰ріне жєне жењімпаздарды аныќтау тєсілдеріне ќарай жіктеледі.

Шањѓы спорты бойынша жарыстарѓа к‰нтізбелік жоспарѓа, ережеге, сондай-аќ жарыс баѓдарламасына сєйкес жоспарланады жєне µткізіледі. Б±л ќ±жаттарды жарыстарды µткізетін ±йым дайындап бекітеді.

К‰нтізбелік жоспарды жасай отырып, жоѓарыда т±рѓан ведомтвалыќ жєне аймаќтыќ ±йымдар тарапынан жоспарланѓан жарыстардыњ мерзімі мен баѓдарламаларына бейімделген жµн.

Жоспарды ќ±руда мынадай келесі талаптар орындалуы тиіс: жарыс ж‰ктемесініњ µсуі мен жарыс баѓдарламасыныњ к‰рделенуі аќырындап барып, методикалыќ жаѓынан негізделуі тиіс.

Жарыстардыњ мерзімін белгілеу мен баѓдарламаларды ќ±руда жарыс µткізетін орынѓа тєн климаттыќ ерекшеліктерді ескерген жµн.

Шањѓы жарыстарын ќысќа ќашыќтыќтардан басталѓан жµн, ол ±заќ ќашыќтыќтаѓы жарыстарды соњѓы к‰ні µткізген абзал. Жарыс баѓдарламасында 15,30,50 шаќырымдыќ жарыстар болса, 30 шаќырымдыќ жарысты алѓашќы к‰нге жоспарлап, ал эстафеталарды ќысќа ќашыќтыќтаѓы жарыстардан кейін жоспарлаѓан жµн. Себебі жаттыќтырушылар осы жарыстардыњ нєтижелерініњ негізінде эстафеталыќ командалардыњ ќ±рамын аныќтайды.

Шањѓы жарыстары, биатлон, слалом, жылдамдыќпен ќ±лдилау жолдарын тањдап дайындауѓа µту орындары мен трамплиндердіњ жабдыќталуына айрыќша назар аударылады. Дайындыќты жазда бастайды. Єрине б±л дайындыќќа шањѓышыларды ќосќан д±рыс.М±ндай ж±мыстарды жалпылама дене тєрбиесі дайындыѓыныњ ќосымша тєсілдері ретінде ќарастыруѓа болады.

Шањѓы жарыстарын µткізу кезінде бас тµрелік каллегия мен тµрешілер бригадасы таѓайындалады. Тµрешілер саны (бригадада) баѓдарлама т‰рлерініњ саны мен ќатысушылардыњ санына байланысты болады.

Шањѓы жарыстарыныњ сєттілігі шањѓы жолдарын тањдау сапасы мен олардыњ дайындыѓына байланысты болады.

2. Тау шањѓысы спорты жарыстардыњ тµрелігіне, сондай-аќ тау шањѓысы ‰шсайысыныњ жолдарыныњ дайындыѓына ‰лкен талаптар ќояды. Тау шањѓысы спорты бойынша жарыстарды ±йымдастырѓанда алдымен спортшылар мен тµрешілердіњ, кµрермендердіњ ќауіпсіздігін ќамтамасыз ету ќажет. Жарыстарды ќар кµшу ќаупі ьар т±старда µткізуге болмайды.

Тау шањѓысы спортыныњ негізгі орталыќтарында ќ±тќару ќызметтері ж±мыс істейді.

Б±л ќызметтердіњ негізгі ќызметі – жаттыѓу мен жарыстарды µткізуге арналѓан тау беткейлеріне ќар кµшкінініњ болу м‰мкіндігін ескертіп т±ру, сондай-аќ жапа шеккендерді медициналыќ кµмек пункттеріне дер кезінде жеткізіп т±ру.

Жарыстарды µткізуге арналѓан беткейлерде тауда ќ±тќару ќызметі алдын-ала ќарастырылады. Оларды жарыс жолдарыныњ єрбір 400 метрінде медициналыќ орталыќтардыњ орналасќан жерлерінде орналастырады.

Беткейлердіњ ќауіпсіздігіне кµз жеткізген соњ оларды жарыстарѓа дайындауѓа кірісу керек.

Ќазіргі заманѓы механизмдердіњ кµмегімен слалом, ‰лкен- слалом жєне жоѓары жылдамдыќпен тµмен ќ±ламау жолдарын дайындау ‰шін жєне де ќарлы цементті пайдалану арќылы жолдарды кµпрет ќолдануѓа жарамды етуге єбден болады.

Слаломѓа, ‰лкен слаломѓа жєне жоѓары жылдамдыќпен тµмен ќарай ќ±лдилауѓа арналѓан жолдар елдегі классификациялауѓа сєйкес тµбелердіњ ±зындыѓы мен ќ±ламасына ќойылар талаптарѓа сєйкес жасалып шыѓады. Сондыќтан жолдар алдын- ала, жарыстардыњ дењгейімен кµлемі ескеріле отырып тањдап алынады.

Слаломныњ жолыныњ 25%- дан астам ќ±ламалылыѓы 30 градустан астам беткейден µтуі тиіс.

‡лкен слалом мен жоѓарѓы жылдамдыќ пен тµмен ќарай ќ±лдилау жолдары жарысќа ќатысушыларѓа ќауіпсіз єрт‰рлі микрорельфі бар жерлерде ќ±рылады.

3.Биатлон бойынша жарыстар ќауіпсіздік техникасыныњ нормаларымен талаптарына жауап беретін, блиндажды немесе ашыќ т‰рдегі арнайы жабдыќталѓан ату орындарында µткізіледі. Оќ атуды, колибрі 5,6 мм-лі кез-келген мылтыќ пен ашыќ немесе диоптриялыќ нысанамен атуѓа болады. Оптикалыќ нысананы ќолдануѓа р±ќсат етілмейді.

Ату уаќытына шек ќойылмайды: оны жарыс ќашыќтыѓын ж‰гіріп µтудіњ жалпылама уаќытына ќосады.

Биатлон бойынша жарыстарды µткізу ‰шін ату бойынша бас тµрешініњ орынбасары, ату шебіндегі аѓа тµреші мен блиндаждаѓы телефонистер ату орнын ќоршап т±ратын тµрешілер ќ±рамындаѓы ату бойынша тµрешілердіњ бригадасын таѓайындайды. Б±дан басќа маркалаушы тµреші ќаруды ќосымша маркалайды, ќол динамометрініњ немесе 500 грам тастыњ кµмегімен жарыстыњ басталуынан б±рын жєне мєреден кейін ш‰ріппеніњ басылуын тексереді.

Биатлон бойынша жарыстардыњ сапасы ату орындарыныњ алдын- ала дайындыѓы мен ату шебіндегі тµрелікке байланысты болмаќ.

Б±дан µзге м‰мкін боларлыќ барлыќ келењсіздіктерді алдын-ала біліп, оларды жойып отыру ќажет. 20 км жеке-дара жарыстаѓы ату ќашыќтыќтыњ 4-ші жєне 18-ші шаќырымында ж‰ргізіледі, 15 шаќырымдыќ ќашыќтыќта 3 шаќырымды ж‰гіріп µткеннен кейін 4-ші жєне 13-ші шаќырымда ж‰ргізіледі. 10 шаќырымдыќ жарыста 2,5 жєне 7,5 шаќырымда ату ж‰ргізіледі, кезењніњ ±зындыѓы 7,5 шаќырымдыќ эстафетада басталѓаннан кейінгі 3,5 шаќырым мен мєреге 2,5 шаќырым ќалѓанда ату ж‰ргізіледі.

10-лекция.

1. 
   Оќытудыњ міндеттері мен ќаѓидалары.
   
2. 
   Оќыту єдістері (кµрнекі ќ±ралдар)
   

¦сынылѓан єдебиеттер.

1. 
   Аграновский М.А: Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы дене тєрбие мєдениеті институтына арналѓан. ДТЖС, 1980 ж.
   
2. 
   Акимов В. И. Сакаев Б.А. Киламбаев С.Н. Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы Алматы, 1991 ж.
   
3. 
   Березин Г.В. Шањѓы спорты дене тєрбие факультеттермен педагогикалыќ институттарѓа арналѓан. “Оќу аѓарту”, 1973 ж.
   
4. 
   Орехов Л.И. Шањѓы спортыныњ ѓылыми ж±мыстарын ж‰ргізу. Оќу ќ±ралы. Алматы, 1987 ж.
   
5. 
   Орехов Л.И., Дельвер П.А. Оќу ќ±ралы. Тау шњѓышыларыныњ жаттыѓуы. 1983 ж.
   
6. 
   Шањѓы спортыныњ негізгі т‰рлері. Алматы, 1985 ж.
   
7. 
   Киламбаев С.Н. Шањѓы спортыныњ оќыту жєне жаттыќтыру тєсілдері. Оќу ќ±ралы. 1996 ж.
   
8. 
   Бір т±тас оќу баѓдарламасы дене тєрбиесі 1-11 сыныпќа арналѓан. Жалпы мектептер ‰шін. Алматы, 1993 ж.
   
9. 
   Республиканыњ жоѓарѓы оќу орныныњ дене тєрбиесі оќу баѓдарламасы. Алматы 1993 ж.
   

Лекцияныњ мєтіні.

Жедел баќылау аѓзаныњ т‰сетін к‰ш ж‰ктемеге беретін ќарсы єрекетін жедел баќылау, сондай-аќ спортшы жаѓдаыйындаѓы µзгерістерді бастау маќсатында ж‰ргізіледі.

Баќылаудыњ осы т‰рінде педагогикалыќ, психологиялыќ жєне дєрігерлік- биологиялыќ єдістері пайдаланылады.

Педагогикалыќ баќылау шањѓышылардыњ жалпылама дене к‰ші, арнайы, тактикалыќ жєне техникалыќ дайындыѓынан т±рады (бейнегиярта тестілеу, т‰сетін к‰штіњ екпініњ µлшемдері, геранометрия жєне т.б )

Психологиялыќ баќылау барысында анкеталау психомоторина кµрсеткіштерін µлшеуді, т±лѓаныњ дара ќасиеттерімен ж‰йке ж‰йесін аныќтайды.

Дєрігерлік биологиялыќ баќылауда ж‰ректіњ ќысќаруын артериялыќ ќысымды, оттегіні барынша сіњіруді, µкпелердіњ µміршењдік сиымдылыѓын тыныстаудыњ минуттыќ мµлшерін, µкпелердіњ барынша ауа алмастыруын µлшейді, бестибулиярлыќ сынаќтарды, RWC170 тестерін,электрокордиогрофияны ж‰ргізіледі.

Биохимиялыќ баќылау ќандаѓы лактатпен мочевинаныњ зєрде гормондардыњ ферменттердіњ натрий т±здары мен калий т±здарыныњ концентратциясын аныќтаудан т±рады.

Шањѓышылардыњ спорттыќ жетістіктері жалпы жєне арнайы дене к‰ші дайындыѓына техникалыќ,тактикалыќ дайындыѓыныњ дењгейіне жєне моральдыќ-жігерлік ќасиеттеріне байланысты. Осы ќасиеттердіњ бєрі спортшы аѓзасыныњ алуан т‰рлі ж‰йелерініњ функционалдыќ м‰мкіндіктері мен айќындалады да спорттыќ жаттыѓудыњ, єлеументтік ортаныњ жєне тума ќабілеттер мен ќасиеттердіњ ыќпалыныњ нєтижесі болып табылады.

Спортшыныњ ж±мыс істеу ќабілеті біркелкі емес т‰рде кµп жылдыќ дайындыќ барысында да жылдыќ цикл барысында да арта береді. Сондыќтан спортгшыныњ жаттыѓу ж‰ктемесін ќалай кµтеретіндігін жєне оныњ ќаншалыќты ќалыпќа келетіндігін т±раќты т‰рде баќылап т±ру ќажет.

Баќылауѓа ќойылатын негізгі талаптар б±л баќылау жаттыѓуларыныњ обьективтілігі т±раќтылыѓы, ашыќтыѓы, олардыњ цикл кезењ барысында жеткілікті т‰рде жиілігі.

Ж.С.Ж-н жазыќ жерлер мен асулардан µткенен кейін баќылап отыруѓа ±сыныс беріледі. Тамырдыњ соѓуын жаттыѓуды орындап болѓанан кейін бірден жєне 10 минуттан соњ тексерген жµн. Аэробты тµзімділікті артыру ‰±шін Ж.С.Ж 140-170соѓу/минут болуы тиіс, аноэробты тµзімділік минутына 170жєне оданда жоѓары болу тиіс.

Арнайы тµзімділікті шањѓылардыњ дайындыќтыњ барлыќ кезењдерінде бір ќарќынмен ж‰ріп отыратын стандартты трассадаѓы жаттыѓуда баќылаѓан жµн. Трассаны ж‰ріп µту уаќытын белгілеп отыруы ќажет.

Ж±мыс ќабілетін артуына ќалыпќа келу ‰дерісін баќылаудыњ мањызы зор. Ќалыпќа келу ‰дерісі толќын тєріздес болады. Ж±мыс аяќталѓаннан кейін болатын тµмен ж±мыс істеу ќабілетініњ фазасыныњ ±заќтыѓы, ж±мыстыњ ±заќтыѓымен ж‰теменіњ ќарќындылыѓына байланысты болады. Одан єрмен ж±мыс істеу ќабілеті бастапќы дењгейге жетіп содан соњ артады.

Ќалыпќа келудіњ фазалыќ сипаты сабаќ барысында да байќалады. Ж±мысты ќайта орындауды кµтерінкі ж±мыс істеу ќабілеті фазасында ж‰ргізген жµн.

1. 
   Шањѓы мен ойлы-ќырлы жерлермен ж‰ру техникасын иемдену, оны шањѓы жолдарынан µтудіњ єрт‰рлі жаѓдайында пайдалану ептілігін ќалыптастыру мен арнайы білімдерді ќалыптастыру- шањѓышыныњ басты міндеттері болып табылады.
   

Оќыту єдістемесі – шањѓымен ќозѓалудыњ наќты бір тєсілін ‰йрену де єдістемелердіњ єдістемелік амалдардыњ, сабаќтарды ±йымдастыру формаларыныњ ж‰йесі.

Оќыту ќаѓидалары – даѓдыны д±рыс ќалыптастырудыњ негіздері.Олар тєрбиелеу мен білім берудіњ маќсаттарына сєйкес оќыту мен оќудыњ барысын айќындайды.Сондай-аќ білімдерді мењгеріп алудыњ зањдылыќтарына сєйкес ш±ѓылданушыларда ептіліктер мен даѓдыларды ќалыптастыруды айќындайды. Б±л ќаѓидалар оќытудыњ єдістемесіне ѓана емес, сонымен бірге, жаттыѓу єдістемесіне де ќатысты.М±ндай ќаѓидаларѓа белсенділікпен саналылыќ ќаѓидасы, кµрнекілік ќаѓидасы, ж‰йелілік ќаѓидасы,ашыќтыќ ќаѓидасы, біріктілік ќаѓидасы, тєрбиелік оќыту ќаѓидасы жатады.

2. 
   Оќыту єдістемелері. Шањѓышымен ж‰ре білудіњ ептіліктері мен даѓдылары сµздіњ кµрсетудіњ (кµрнекілікпен ќамтамасыз ету) кµмегімен оќушылардыњ жаттыѓуларды орындау негізінде ќалыптасады.
   

3.Єдістемелік амалдар - б±л педагоктыњ ќолданылатын оќушыларѓа ыќпал ету єдісі. Олар негізінен оќытудыњ жекелеген міндеттерін шешу кезінде пайдаланылады. Шањѓымен ж‰руге ‰йреткен кезде єдеттегідей єдістемелік амалдар ж‰йесі пайдаланылады. Мысалы ж‰ріп жатќан сєтте аяќтар мен ќолдардыњ µзара ‰йлесімді ќимылдауын ќалыптастыру ‰шін ж‰руді бір орынында т±рып жекелеген фазаларды аныќтау арќылы ±ќсастыру, ж‰руді фазаларѓа бµлу арќылы ±ќсастыру (есептеуді пайдалану арќылы), секілді єдістемелік амалдар ќолданылады.

Мынандай келесі єдістемелік амалдар кењ ќолданылады. Жаттыѓуды немесе оныњ элементтік орында кµрсету, жаттыѓуларды элементтерге бµліп жєне есептеу, т‰сіндіру, шањѓыда ж‰ру жаѓдайын жењілдету немесе к‰рделендіру арќылы орындау, ж‰ру жылдамдыѓын тµмендету немесе ±лѓайту, б±рлысќа µту, серпілуді бастау орындарын белгілеу ‰шін баѓыттаѓыштарды (жалаушаларды, таяќшаларды) орнату.
11-лекция.

Шаңғымен жүгірудің қозғалыстағы жеке әдістерінің негізгі тетігі туралы түсінік.

1. Кезењдік баќылау.

2.Арнайы тµзімділікті баќылау.
¦сынылѓан єдебиеттер.

3. 
   Аграновский М.А: Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы дене тєрбие мєдениеті институтына арналѓан. ДТЖС, 1980 ж.
   
4. 
   Акимов В. И. Сакаев Б.А. Киламбаев С.Н. Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы Алматы, 1991 ж.
   
5. 
   Березин Г.В. Шањѓы спорты дене тєрбие факультеттермен педагогикалыќ институттарѓа арналѓан. “Оќу аѓарту”, 1973 ж.
   
6. 
   Орехов Л.И. Шањѓы спортыныњ ѓылыми ж±мыстарын ж‰ргізу. Оќу ќ±ралы. Алматы, 1987 ж.
   
7. 
   Орехов Л.И., Дельвер П.А. Оќу ќ±ралы. Тау шњѓышыларыныњ жаттыѓуы. 1983 ж.
   
8. 
   Шањѓы спортыныњ негізгі т‰рлері. Алматы, 1985 ж.
   
9. 
   Киламбаев С.Н. Шањѓы спортыныњ оќыту жєне жаттыќтыру тєсілдері. Оќу ќ±ралы. 1996 ж.
   
10. 
    Бір т±тас оќу баѓдарламасы дене тєрбиесі 1-11 сыныпќа арналѓан. Жалпы мектептер ‰шін. Алматы, 1993 ж.
    
11. 
    Республиканыњ жоѓарѓы оќу орныныњ дене тєрбиесі оќу баѓдарламасы. Алматы 1993 ж.
    

Лекцияныњ мєтіні.

1. Кезењдік баќылауда спортшыныњ, дайындыќтыњ белгілі бір кезењдердегі жаѓдайы баѓаланады: Аѓымдаѓы баќылаудыњ негізгі міедеті, спортшыныњ, дайындыќтыњ белгілі бір циклыныњ барысында жаѓдайыныњ µзгеруін аныќтау.

Жедел баќылау аѓзаныњ т‰сетін к‰ш ж‰ктемеге беретін ќарсы єрекетін жедел баќылау, сондай-аќ спортшы жаѓдаыйындаѓы µзгерістерді бастау маќсатында ж‰ргізіледі.

Баќылаудыњ осы т‰рінде педагогикалыќ, психологиялыќ жєне дєрігерлік- биологиялыќ єдістері пайдаланылады.

Педагогикалыќ баќылау шањѓышылардыњ жалпылама дене к‰ші, арнайы, тактикалыќ жєне техникалыќ дайындыѓынан т±рады (бейнегиярта тестілеу, т‰сетін к‰штіњ екпініњ µлшемдері, геранометрия жєне т.б )

Психологиялыќ баќылау барысында анкеталау психомоторина кµрсеткіштерін µлшеуді, т±лѓаныњ дара ќасиеттерімен ж‰йке ж‰йесін аныќтайды.

Дєрігерлік биологиялыќ баќылауда ж‰ректіњ ќысќаруын артериялыќ ќысымды, оттегіні барынша сіњіруді, µкпелердіњ µміршењдік сиымдылыѓын тыныстаудыњ минуттыќ мµлшерін, µкпелердіњ барынша ауа алмастыруын µлшейді, бестибулиярлыќ сынаќтарды, RWC170 тестерін,электрокордиогрофияны ж‰ргізіледі.

Биохимиялыќ баќылау ќандаѓы лактатпен мочевинаныњ зєрде гормондардыњ ферменттердіњ натрий т±здары мен калий т±здарыныњ концентратциясын аныќтаудан т±рады.

Шањѓышылардыњ спорттыќ жетістіктері жалпы жєне арнайы дене к‰ші дайындыѓына техникалыќ,тактикалыќ дайындыѓыныњ дењгейіне жєне моральдыќ-жігерлік ќасиеттеріне байланысты. Осы ќасиеттердіњ бєрі спортшы аѓзасыныњ алуан т‰рлі ж‰йелерініњ функционалдыќ м‰мкіндіктері мен айќындалады да спорттыќ жаттыѓудыњ, єлеументтік ортаныњ жєне тума ќабілеттер мен ќасиеттердіњ ыќпалыныњ нєтижесі болып табылады.

Спортшыныњ ж±мыс істеу ќабілеті біркелкі емес т‰рде кµп жылдыќ дайындыќ барысында да жылдыќ цикл барысында да арта береді. Сондыќтан спортгшыныњ жаттыѓу ж‰ктемесін ќалай кµтеретіндігін жєне оныњ ќаншалыќты ќалыпќа келетіндігін т±раќты т‰рде баќылап т±ру ќажет.

Баќылауѓа ќойылатын негізгі талаптар б±л баќылау жаттыѓуларыныњ обьективтілігі т±раќтылыѓы, ашыќтыѓы, олардыњ цикл кезењ барысында жеткілікті т‰рде жиілігі.

Ж.С.Ж-н жазыќ жерлер мен асулардан µткенен кейін баќылап отыруѓа ±сыныс беріледі. Тамырдыњ соѓуын жаттыѓуды орындап болѓанан кейін бірден жєне 10 минуттан соњ тексерген жµн. Аэробты тµзімділікті артыру ‰±шін Ж.С.Ж 140-170соѓу/минут болуы тиіс, аноэробты тµзімділік минутына 170жєне оданда жоѓары болу тиіс.

2. Арнайы тµзімділікті шањѓылардыњ дайындыќтыњ барлыќ кезењдерінде бір ќарќынмен ж‰ріп отыратын стандартты трассадаѓы жаттыѓуда баќылаѓан жµн. Трассаны ж‰ріп µту уаќытын белгілеп отыруы ќажет.

Ж±мыс ќабілетін артуына ќалыпќа келу ‰дерісін баќылаудыњ мањызы зор. Ќалыпќа келу ‰дерісі толќын тєріздес болады. Ж±мыс аяќталѓаннан кейін болатын тµмен ж±мыс істеу ќабілетініњ фазасыныњ ±заќтыѓы, ж±мыстыњ ±заќтыѓымен ж‰теменіњ ќарќындылыѓына байланысты болады. Одан єрмен ж±мыс істеу ќабілеті бастапќы дењгейге жетіп содан соњ артады.

Ќалыпќа келудіњ фазалыќ сипаты сабаќ барысында да байќалады. Ж±мысты ќайта орындауды кµтерінкі ж±мыс істеу ќабілеті фазасында ж‰ргізген жµн.

1. 
   Шањѓышыларды дайындау
   
2. 
   Тµменгі разрядтаѓы шањѓышылар.
   

¦сынылѓан єдебиеттер.

1. 
   Аграновский М.А: Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы дене тєрбие мєдениеті институтына арналѓан. ДТЖС, 1980 ж.
   
2. 
   Акимов В. И. Сакаев Б.А. Киламбаев С.Н. Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы Алматы, 1991 ж.
   
3. 
   Березин Г.В. Шањѓы спорты дене тєрбие факультеттермен педагогикалыќ институттарѓа арналѓан. “Оќу аѓарту”, 1973 ж.
   
4. 
   Орехов Л.И. Шањѓы спортыныњ ѓылыми ж±мыстарын ж‰ргізу. Оќу ќ±ралы. Алматы, 1987 ж.
   
5. 
   Орехов Л.И., Дельвер П.А. Оќу ќ±ралы. Тау шњѓышыларыныњ жаттыѓуы. 1983 ж.
   
6. 
   Шањѓы спортыныњ негізгі т‰рлері. Алматы, 1985 ж.
   
7. 
   Киламбаев С.Н. Шањѓы спортыныњ оќыту жєне жаттыќтыру тєсілдері. Оќу ќ±ралы. 1996 ж.
   
8. 
   Бір т±тас оќу баѓдарламасы дене тєрбиесі 1-11 сыныпќа арналѓан. Жалпы мектептер ‰шін. Алматы, 1993 ж.
   
9. 
   Республиканыњ жоѓарѓы оќу орныныњ дене тєрбиесі оќу баѓдарламасы. Алматы 1993 ж.
   

Лекцияныњ мєтіні.

Ж‰ктемені бµлу моделініњ негізі ретінде к‰н сайын жарыс тєртібініњ (ќашыќтыќтар мен демалыс к‰ндерініњ бір ізділігі) моделі алынады, содан соњ ж‰ктемелер тµмендетілетін жарыс алдындаѓы к‰ндер, соныњ ішінде “бейімделу” к‰ндері, ж‰ктемені кеміту алдындаѓы сатылы “екпінді” жаттыѓулардыњ к‰ндері ќарастырылады (яѓни басты жарыстыњ алдындаѓы шамамен 30 к‰нге арналѓан ж‰ктемені бµлудіњ кестесі жасалады). Одан ары ќарай (жарыстыќ кезењнен артќа ќарай дайындыќ кезењніњ екінші бµлігіне) ж‰ктемені бµлудіњ осы моделін ай сайын ќайталап т±ру, баќылау жаттыѓуларын айдыњ дєл сол к‰нінде, сол тєртіпте, тек одан ќысќа ќашыќтыќтарда (єр ай сайын ќашыќтыќтар ±зара береді), µткізіп т±ру жоспарланады.

Єрт‰рлі разрядтардаѓы шањѓышылардыњ жаттыѓу ж‰ктемесініњ кµлемі мен ќарќындылыѓы жылдыќ біркелкі болмайды. Шеберлік спортшыныњ ж‰ктемеге бейімделе алмай жыл сайын жоспарѓа жањадан бірнєрсе енгізудіњ ќажеттілігі туындаѓан кезде ѓана артады. Спорттыќ шеберлік шыњдалѓан сайын бастаулар да кµбейе береді.

Ж‰кткменіњ жаттыѓудыњ бµліктері мен кезењдері бойынша µсу ќарќыны жыл сайын біркелкі болмауы тиіс.

Жаттыѓудыњ тµмен дењгейі жаѓдайында дайындыќ кезењде алдымен ж‰ктеменіњ кµлемін арттырып кезењніњ соњына ќарай ќарќындылыќты ‰детеді.

2. Тµменгі разрядтаѓы шањѓышыларѓа аптасына ‰ш рет жаттыѓудыњ µзі жетерлік. Шыњдалу артќан сайын сабаќтар аптасына 6 рет ж‰ргізіледі, ал жоѓары класты спортшылар к‰ніне 2 – 3 рет жаттыѓады .

Микроциклдегі сабаќ саныныњ артуы жаттыѓу ‰дерісініњ ќарќын алуына, орындалатын ж±мыс кµлемініњ µсуіне жєне спортшылардыњ арнайы дайындыѓыныњ жаќсаруына µз септігін тигізеді.

Ќазіргі кезде спорттыќ жаттыѓуларды жоспарлау, спортшы аѓзасына жоѓары жаттыѓу ж‰ктемелерініњ єсер етуін ќарастырып ќана ќоймай, сонымен бірге тиімді ќалыпќа келтіруші амалдарды да ењ алдымен дайындау кезењініњ екінші бµлігінде жєне жарысу кезењінде ќолдануды да ќарастырады.

Бір жылѓа ж‰ктемені жоспарлаѓанда негізгі жарыстардыњ трассаларыныњ рельфтері де есепке алынады. Олар: асулардыњ жиынтыќ биіктігі, к‰рделі асулардыњ ±зындыѓы мен к‰рделілігі, секірушілерге арналѓан трамплиндердіњ профилі мен ќуаттылыѓы жєне т.с.с. Б±л мєліметтер жаттыѓу трассасыныњ моделі мен тестілеу моделін ќ±руѓа алѓы шарт бола алады.

Осы ж±мыстардыњ бєрі баќылау жаттыѓуларына негізгі жарыстардыњ ќашыќтыќтары моделініњ белгілі бір бµлігініњ немесе жарыс кезењіндегі ќашыќтыќтыњ б‰кіл моделі енгізуі ‰шін микроциклдерде жоспарланады.

Шањѓышыныњ сабаќта орындаѓан жаттыѓу ж±мыстарын есепке алу к‰нделіктітіњ формасымен ќарастырылѓан жеке графада ж‰ргізген абзал.

13-лекция.
Шаңғымен жүгіру тәсілдері, бір мезгілдегі алма кезек жүріс,жүрістен жүріске ауысу тәсілдерін талдау,көтерілу және түсу тәсілдерін талдау

1.Спорттыќ жаттыѓулардыњ негізгі ќ±ралдары.

2.Жаттыѓу амалдарына єрт‰рлі сапалардыњ дамуы
¦сынылѓан єдебиеттер.

1. 
   Аграновский М.А: Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы дене тєрбие мєдениеті институтына арналѓан. ДТЖС, 1980 ж.
   
2. 
   Акимов В. И. Сакаев Б.А. Киламбаев С.Н. Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы Алматы, 1991 ж.
   
3. 
   Березин Г.В. Шањѓы спорты дене тєрбие факультеттермен педагогикалыќ институттарѓа арналѓан. “Оќу аѓарту”, 1973 ж.
   
4. 
   Орехов Л.И. Шањѓы спортыныњ ѓылыми ж±мыстарын ж‰ргізу. Оќу ќ±ралы. Алматы, 1987 ж.
   
5. 
   Орехов Л.И., Дельвер П.А. Оќу ќ±ралы. Тау шњѓышыларыныњ жаттыѓуы. 1983 ж.
   
6. 
   Шањѓы спортыныњ негізгі т‰рлері. Алматы, 1985 ж.
   
7. 
   Киламбаев С.Н. Шањѓы спортыныњ оќыту жєне жаттыќтыру тєсілдері. Оќу ќ±ралы. 1996 ж.
   
8. 
   Бір т±тас оќу баѓдарламасы дене тєрбиесі 1-11 сыныпќа арналѓан. Жалпы мектептер ‰шін. Алматы, 1993 ж.
   
9. 
   Республиканыњ жоѓарѓы оќу орныныњ дене тєрбиесі оќу баѓдарламасы. Алматы 1993 ж.
   

Лекцияныњ мєтіні.

Шањѓышылардыњ жаттыѓу ‰дерісініњ барысында дайындыќтыњ мынандай т‰рлерін пайдаланады. Олар: денелік (жалпы жєне арнайы), техникалыќ, тактикалыќ, психологиялыќ, теориялыќ, морльдыќ –жігерлілік. Соњѓысы спортшылардыњ дайындыѓыныњ бірдей жаѓдайларындаѓы жарыс кезінде шешуші фактор болып табылады.

Жалпы дене к‰ші дайындыѓы – шањѓы спортыныњ белгілі бір т‰ріндегі арнайы дайындыќ т±ратын іргетас. Ол ќозѓалу даѓдысы мен спортшы аѓзасыныњ функционалдыќ м‰мкіндіктерініњ жан-жаќты дамуына жаѓдай туѓызады.

Арнайы дене к‰ші дайындыѓы – шањѓышыныњ арнайы жаттыѓулар мен тренажерлерді ќолдану арќылы ерекше сапалар мен даѓдыларды дамытуѓа баѓыталуы.

Техникалыќ дайындыќ – техниканы игеріп шеберлікті жетілдірудіњ басты амалы.

Техникалыќ дайындыќ – б±л жарыстыњ єрт‰рлі жаѓдайларында ќажетті к‰ресті ж‰ргізудіњ тєсілдерін мењгеру.

Психологиялыќ дайындыќ – моральдыќ-жігерлілік дайындыѓынан т±рады жєне спортшыѓа жарыстарѓа епті т‰рде ќатысуы ‰шін ќажетті психикалыќ ќасиеттерді ќалыптастырудан т±рады.

Теориялыќ дайындыќ – аѓзаныњ жалпылама негіздері мен даму зањдылыќтарын спортшыныњ жаттыѓу тєртібі мен демалуын, тамаќтанудыњ амалдары мен оны ќалпына келтірудіњ єдістерін дєрігерлік баќылау мен µзіндік баќылауды ќамтитын бµлімдерден т±рады.

2.Жаттыѓу амалдарына єрт‰рлі сапалардыњ дамуына жєне ќозѓалысты ‰йлестіруді жетілдіруге септігін тигізетін жаттыѓулар жатады.

Жаттыѓу амалдары шањѓыларда ќозѓалудыњ барлыќ тєсілдерінен т±ратын негізгі жєне жалпылама дамытушы жєне арнайы деп бµлетін кµмекші амалдарѓа жіктеледі.

Арнайы амалдар µз негізінде дайындаушы, ±ќсастырушы жєне жаќындатушы болып бµлінеді.

Жалпылама дамытушы жаттыѓулар жалпылама дамуѓа септігін тигізеді де жаттыѓудыњ барлыќ кезењінде ќолданыла береді . Б±л к‰шті , жылдамдыќты , дамытушы жаттыѓулар. Сондай-аќ созуѓа, демалуѓа, тепе – тењдікті саќтауѓа баѓытталѓан жаттыѓулар.

Дайындыќ жаттыѓулары шањѓымен ж‰рген кезде негізгі ќозѓалыстарда ќатысатын шањѓышылар ‰шін ењ мањызды б±лшыќ ет топтарыныњ дамуына ќарай баѓытталѓан.

¦ќсастырушы жаттыѓулар шањѓымен ж‰рген кезде негізгі ж±мыстарды атќаратын б±лшыќ еттердіњ жекелеген топтарыныњ дамуына септігін тигізеді.

2 . Биатлон трассалары мен ату орындары.

3. Шањѓы спортыныњ ќ±рылысы.
¦сынылѓан єдебиеттер.

1. 
   Аграновский М.А: Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы дене тєрбие мєдениеті институтына арналѓан. ДТЖС, 1980 ж.
   
2. 
   Акимов В. И. Сакаев Б.А. Киламбаев С.Н. Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы Алматы, 1991 ж.
   
3. 
   Березин Г.В. Шањѓы спорты дене тєрбие факультеттермен педагогикалыќ институттарѓа арналѓан. “Оќу аѓарту”, 1973 ж.
   
4. 
   Орехов Л.И. Шањѓы спортыныњ ѓылыми ж±мыстарын ж‰ргізу. Оќу ќ±ралы. Алматы, 1987 ж.
   
5. 
   Орехов Л.И., Дельвер П.А. Оќу ќ±ралы. Тау шњѓышыларыныњ жаттыѓуы. 1983 ж.
   
6. 
   Шањѓы спортыныњ негізгі т‰рлері. Алматы, 1985 ж.
   
7. 
   Киламбаев С.Н. Шањѓы спортыныњ оќыту жєне жаттыќтыру тєсілдері. Оќу ќ±ралы. 1996 ж.
   
8. 
   Бір т±тас оќу баѓдарламасы дене тєрбиесі 1-11 сыныпќа арналѓан. Жалпы мектептер ‰шін. Алматы, 1993 ж.
   
9. 
   Республиканыњ жоѓарѓы оќу орныныњ дене тєрбиесі оќу баѓдарламасы. Алматы 1993 ж.
   

Лекцияныњ мєтіні.

Шањѓы жарыстарыныњ трассалары серуендейтін , туристік жєне спорттыќ болып бµлінеді. Ќары жоќ кезінде шањѓышылар жасанды жолдар мен ойлы - ќырлы жерлердегі трассаларда жаттыѓады . Жасанды жолдарѓа асфальтталѓан доњѓалаќты шањѓы трассалары мен єр т‰рлі сырѓанаушы жамылѓысы бар шањѓы жолдары жатады .

Пайдаланудыњ ±заќтыѓына ќарай , трассалар уаќыттыњ жєне стационарлыќ болып бµлінеді.

ФИС-тыќ ережесіне сєйкес шањѓы трассаларын 1650 метрден асып т‰сетін биіктікте ж‰ргізуге болады.

Трассаныњ элементтері. Жазыќ – б±л трассаныњ 3 градустан аспайтын ењістері мен асулары бар жекелеген учаскелері .

Асулар мен ылдилар – б±л ±зындыѓы 20м асатын бетініњ кµтерілу немесе т‰су б±рышы 3 градустан асатын трассаныњ жекелеген учаскелері.

Биіктіктіњ дењгей айырмасы – асудыњ (ќ±ламаныњ ) тігінен ењ жоѓары жєне ењ тµмен н‰ктелерініњ арасындаѓы ќашыќтыќ .

Биіктіктіњ дењгей айырмасыныњ жиыны бір ќашыќтыќта орналасќан барлыќ алулардыњ бйіктігініњ дењгей айырмаларыныњ жиындыќ шамасы .

Жасанды жарыќ трассалары – кешкі уаќыттарда ш±ѓылдануѓа арналѓан.

Шањѓы стадиондары. Стадион – б±л шањѓы базасыныњ територияларындаѓы ѓимараттар мен ќ±рылыстар . Оны командалыќ жєне жеке дара жарыстарды старты мен мєресі ‰шін ыњѓайлы жерлерде салады.

Стадионда ені 50 ден кем емес , ±зындыѓы 250м ден кем емес тегіс алањ болуы тиіс.
15-лекция.
Оқыту мен жаттықтыру бірыңғай педагогикалық процесс ретінде.

1. 
   Спортшыларды тєрбиелеудіњ мањызы мен міндеті.
   
2. 
   Тєрбие ж±мыстарыныњ амалдары, т‰рлері мен єдістері.
   
3. 
   Спортшыларды кµтермелеу, ынталандыру жєне жазалау.
   

¦сынылѓан єдебиеттер.

1. 
   Аграновский М.А: Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы дене тєрбие мєдениеті институтына арналѓан. ДТЖС, 1980 ж.
   
2. 
   Акимов В. И. Сакаев Б.А. Киламбаев С.Н. Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы Алматы, 1991 ж.
   
3. 
   Березин Г.В. Шањѓы спорты дене тєрбие факультеттермен педагогикалыќ институттарѓа арналѓан. “Оќу аѓарту”, 1973 ж.
   
4. 
   Орехов Л.И. Шањѓы спортыныњ ѓылыми ж±мыстарын ж‰ргізу. Оќу ќ±ралы. Алматы, 1987 ж.
   
5. 
   Орехов Л.И., Дельвер П.А. Оќу ќ±ралы. Тау шњѓышыларыныњ жаттыѓуы. 1983 ж.
   
6. 
   Шањѓы спортыныњ негізгі т‰рлері. Алматы, 1985 ж.
   
7. 
   Киламбаев С.Н. Шањѓы спортыныњ оќыту жєне жаттыќтыру тєсілдері. Оќу ќ±ралы. 1996 ж.
   
8. 
   Бір т±тас оќу баѓдарламасы дене тєрбиесі 1-11 сыныпќа арналѓан. Жалпы мектептер ‰шін. Алматы, 1993 ж.
   
9. 
   Республиканыњ жоѓарѓы оќу орныныњ дене тєрбиесі оќу баѓдарламасы. Алматы 1993 ж.
   

Лекцияныњ мєтіні.

1. 
   Спортшыларды тєрбиелеу – єрбір педагог жаттыќтырушыныњ басты міндеті. Ол дайындыќтыњ барлыќ кезкњінде : жањадан бастап келе жатќанды оќыту кезінде де, жоѓары маманданѓан спортшыны жаттыќтыру кезінде де шешілуі тиіс .
   

Шањѓы спортымен ш±ѓылдану, білімдерді мењгеруді жєне єрт‰рлі даѓдыларды ќалыптастыруды ќамтамасыз етіп ќана ќоймай , сонымен бірге т±лѓаныњ жан-жаќты дамуына, ќалыптасуына жєне спортшыныњ д‰ниетанымыныњ ќалыптасуына септігін тигізуі тиіс.

Маќсатќа сай д±рыс ±йымдастырылѓан жаттыѓу ‰дерісі спортшыларды ќиындыќтарды жењіп шыѓуѓа ерік-жігері ќасиеттерін паш етуге мєжб‰р етіп достыќа ‰йретеді.

Тєрбиеленушілерге жаттыќтырушыныњ ыќпалын айтып жеткізу м‰мкін емес. Мамандыќ деген с‰йіспеншілік, білімділік пен біліктілік мінез ќ±лќыныњ жоѓарѓы мєдениетілігі, жоѓары талап, ±йымдастырушылыќ ќабілет, педагогикалыќ єдеп секілді жаттыќтырушыныњ осындай ќасиеттері оќыту мен тєрбиеніњ ыќпалын к‰шейте т‰скен.

2. Тєрбие амалдары- б±л шањѓышы спортшыныњ жеке т±лѓасын ќалыптастыратын іс ќызметтердіњ т‰рлері (ењбек, итаным, сµйлесу, ойын, дене жаттыѓулары мен сабаќтар).

Тєрбие ж±мыстарыныњ т‰рлері алуан т‰рлі: олар кµпшілік (мейрамдар, жарыстар т.б.), топтыќ (спортыќ сабаќтар, саяхаттар, жорыќтар жєне т.б.) жеке дара (кењестер, єњгімелесумен, ‰й тапсырмалары жєне т.с.с.)

Тєрбие єдістері- б±л спортшыларды имандылыќ пен отан с‰йгіштік, ±лтжандылыќ, ізеттілік пен єдептілік талаптарына сєйкес келетін кµз ќарастар мен мінез- ќ±лыќ даѓдыларын ќалыптастыру маќсатымен олардыњ санасына, ерік жігеріне, іс-єрекеттерімен шешімдеріне, педагогикалыќ ыќпал етудіњ жолдары мен тєсілдері.

Жаттыѓулармен ‰йретуге- тєрбиелеудіњ µзара байланысты єдістері. Б±лар т±раќты кµз ќарастарды, даѓдыларды, мінез- ќ±лыќ єдістерін сондай-аќ мінез-ќ±лыќ пен жігердіњ белгілі бір ерекше ќасиеттерін ќалыптастыру маќсатымен ќимылдарды немесе єрекеттерді кµбірек ќайталаудан т±рады.

3. Тєрбиелеудіњ тейімді тєсєлі ш±ѓылданушыларды ынталандыратын кµтермелеу болып табылады. Кµтермелеу тек кµтермелейтінге ѓана емес, сонымен бірге µзгеде ш±ѓылданушыларѓа ыќпал етеді.

Педагок- жаттыќтырушы кµтермелеудіњ єрт‰рлі шараларын ќолдана береді. Олар маќылдау, мадаќтау, алѓыс беру, грамотамен, медальмен марапаттау жєне т.с.с. Кµтермелеудіњ жаќсы єдісі- спорттыќ разрияттарды беру, єрт‰рлі сйлыќтарды беру, сондай- аќ ќ±рмет таќтасына енгізу.

Кµтермелеудіњ басты шарты- оныњ дер кезінде болуы. Кешігіп берілген кµтермелеу (мадаќтау) спортшыларда оныњ жетістіктерініњ жаттыќтырушы мен айналасындаѓыларѓа мањызы жоќ болып кµрінуі м‰мкін.

Жазалау єдісі – келењсіз єрекеттерді болдырмауѓа септігін тейгізетін тєрбиелеу єдісініњ бірі. Егерде жаттыќтырушы – педагок спортшыныњ мінез-ќ±лыќ, ж‰ріс – т±рысын теріс баѓаласа, оныњ пікірі ±жымныњ пікірінен алшаќтамауы тиіс.

Жаттыќтырушы- тренер мынаны есте саќтауы тиіс: жањадан келгендермен ж±мыс істеудіњ бастапќы кезењде егер де біреу тєртіпті б±зса б‰кіл топты жазалауѓа болмайды. Б±л кезењде ш±ѓылданушылар кµптеген ережелермен жєне талаптармен єлі де болса таныс болмайды . Сондыќтан тек ашыќтан-ашыќ Баѓынбайтын жєне ќойылатын талаптардыњ ењ аз мµлшерінде орындамайтындарды жазалаѓан жµн. Ењбекпен , тамаќ бермей ќою арќылы сондай – аќ жиі-жиі жазалауѓа болмайды.

Жазалау амалдары єр т‰рлі, Олар : жазѓыру , ескерту, топтыњ алдында сµгіс беру, жаттыѓудан шеттету, жарыстарѓа ќатысудан шеттету , жєне ењ соњѓы шара ш±ѓылданушылар арасынан шыѓарып тастау.

Тєрбиелеу міндеттерін тек тєрбиелеудіњ єр т‰рлі єдістерімен формаларын ‰йлестіру арќылы сєтті шешуге болады.

16-лекция.
Жеке оқыту және жаттықтыру тапсырмасы.

1. 
   Жаттыѓу ‰дерісін баќылау єдісі.
   
2. 
   Жаттыѓу ‰дерісін жоспарлаумен есепке алу.
   

¦сынылѓан єдебиеттер.

1. 
   Аграновский М.А: Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы дене тєрбие мєдениеті институтына арналѓан. ДТЖС, 1980 ж.
   
2. 
   Акимов В. И. Сакаев Б.А. Киламбаев С.Н. Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы Алматы, 1991 ж.
   
3. 
   Березин Г.В. Шањѓы спорты дене тєрбие факультеттермен педагогикалыќ институттарѓа арналѓан. “Оќу аѓарту”, 1973 ж.
   
4. 
   Орехов Л.И. Шањѓы спортыныњ ѓылыми ж±мыстарын ж‰ргізу. Оќу ќ±ралы. Алматы, 1987 ж.
   
5. 
   Орехов Л.И., Дельвер П.А. Оќу ќ±ралы. Тау шњѓышыларыныњ жаттыѓуы. 1983 ж.
   
6. 
   Шањѓы спортыныњ негізгі т‰рлері. Алматы, 1985 ж.
   
7. 
   Киламбаев С.Н. Шањѓы спортыныњ оќыту жєне жаттыќтыру тєсілдері. Оќу ќ±ралы. 1996 ж.
   
8. 
   Бір т±тас оќу баѓдарламасы дене тєрбиесі 1-11 сыныпќа арналѓан. Жалпы мектептер ‰шін. Алматы, 1993 ж.
   
9. 
   Республиканыњ жоѓарѓы оќу орныныњ дене тєрбиесі оќу баѓдарламасы. Алматы 1993 ж.
   

Лекцияныњ мєтіні.

Кезењдік баќылауда спортшыныњ, дайындыќтыњ белгілі бір кезењдердегі жаѓдайы баѓаланады: Аѓымдаѓы баќылаудыњ негізгі міедеті, спортшыныњ, дайындыќтыњ белгілі бір циклыныњ барысында жаѓдайыныњ µзгеруін аныќтау.

Жедел баќылау аѓзаныњ т‰сетін к‰ш ж‰ктемеге беретін ќарсы єрекетін жедел баќылау, сондай-аќ спортшы жаѓдаыйындаѓы µзгерістерді бастау маќсатында ж‰ргізіледі.

Баќылаудыњ осы т‰рінде педагогикалыќ, психологиялыќ жєне дєрігерлік- биологиялыќ єдістері пайдаланылады.

Педагогикалыќ баќылау шањѓышылардыњ жалпылама дене к‰ші, арнайы, тактикалыќ жєне техникалыќ дайындыѓынан т±рады (бейнегиярта тестілеу, т‰сетін к‰штіњ екпініњ µлшемдері, геранометрия жєне т.б )

Психологиялыќ баќылау барысында анкеталау психомоторина кµрсеткіштерін µлшеуді, т±лѓаныњ дара ќасиеттерімен ж‰йке ж‰йесін аныќтайды.

Дєрігерлік биологиялыќ баќылауда ж‰ректіњ ќысќаруын артериялыќ ќысымды, оттегіні барынша сіњіруді, µкпелердіњ µміршењдік сиымдылыѓын тыныстаудыњ минуттыќ мµлшерін, µкпелердіњ барынша ауа алмастыруын µлшейді, бестибулиярлыќ сынаќтарды, RWC170 тестерін,электрокордиогрофияны ж‰ргізіледі.

Биохимиялыќ баќылау ќандаѓы лактатпен мочевинаныњ зєрде гормондардыњ ферменттердіњ натрий т±здары мен калий т±здарыныњ концентратциясын аныќтаудан т±рады.

Шањѓышылардыњ спорттыќ жетістіктері жалпы жєне арнайы дене к‰ші дайындыѓына техникалыќ,тактикалыќ дайындыѓыныњ дењгейіне жєне моральдыќ-жігерлік ќасиеттеріне байланысты. Осы ќасиеттердіњ бєрі спортшы аѓзасыныњ алуан т‰рлі ж‰йелерініњ функционалдыќ м‰мкіндіктері мен айќындалады да спорттыќ жаттыѓудыњ, єлеументтік ортаныњ жєне тума ќабілеттер мен ќасиеттердіњ ыќпалыныњ нєтижесі болып табылады.

Спортшыныњ ж±мыс істеу ќабілеті біркелкі емес т‰рде кµп жылдыќ дайындыќ барысында да жылдыќ цикл барысында да арта береді. Сондыќтан спортгшыныњ жаттыѓу ж‰ктемесін ќалай кµтеретіндігін жєне оныњ ќаншалыќты ќалыпќа келетіндігін т±раќты т‰рде баќылап т±ру ќажет.

Баќылауѓа ќойылатын негізгі талаптар б±л баќылау жаттыѓуларыныњ обьективтілігі т±раќтылыѓы, ашыќтыѓы, олардыњ цикл кезењ барысында жеткілікті т‰рде жиілігі.

Ж.С.Ж-н жазыќ жерлер мен асулардан µткенен кейін баќылап отыруѓа ±сыныс беріледі. Тамырдыњ соѓуын жаттыѓуды орындап болѓанан кейін бірден жєне 10 минуттан соњ тексерген жµн. Аэробты тµзімділікті артыру ‰±шін Ж.С.Ж 140-170соѓу/минут болуы тиіс, аноэробты тµзімділік минутына 170жєне оданда жоѓары болу тиіс.

Арнайы тµзімділікті шањѓылардыњ дайындыќтыњ барлыќ кезењдерінде бір ќарќынмен ж‰ріп отыратын стандартты трассадаѓы жаттыѓуда баќылаѓан жµн. Трассаны ж‰ріп µту уаќытын белгілеп отыруы ќажет.

Ж±мыс ќабілетін артуына ќалыпќа келу ‰дерісін баќылаудыњ мањызы зор. Ќалыпќа келу ‰дерісі толќын тєріздес болады. Ж±мыс аяќталѓаннан кейін болатын тµмен ж±мыс істеу ќабілетініњ фазасыныњ ±заќтыѓы, ж±мыстыњ ±заќтыѓымен ж‰теменіњ ќарќындылыѓына байланысты болады. Одан єрмен ж±мыс істеу ќабілеті бастапќы дењгейге жетіп содан соњ артады.

Ќалыпќа келудіњ фазалыќ сипаты сабаќ барысында да байќалады. Ж±мысты ќайта орындауды кµтерінкі ж±мыс істеу ќабілеті фазасында ж‰ргізген жµн.

2.Шањѓышыларды дайындаудыњ кµп жылдыќ тєжірибесі кµрсеткендей, жылдыќ жоспарлаурда ж‰ктеме мен демалудыњ кезектесуін, єсіресе жауапты жарыстарѓа дайындыќ кезењінде алдын-ала ќарастырып алѓан жµн.

Ж‰ктемені бµлу моделініњ негізі ретінде к‰н сайын жарыс тєртібініњ (ќашыќтыќтар мен демалыс к‰ндерініњ бір ізділігі) моделі алынады, содан соњ ж‰ктемелер тµмендетілетін жарыс алдындаѓы к‰ндер, соныњ ішінде “бейімделу” к‰ндері, ж‰ктемені кеміту алдындаѓы сатылы “екпінді” жаттыѓулардыњ к‰ндері ќарастырылады (яѓни басты жарыстыњ алдындаѓы шамамен 30 к‰нге арналѓан ж‰ктемені бµлудіњ кестесі жасалады). Одан ары ќарай (жарыстыќ кезењнен артќа ќарай дайындыќ кезењніњ екінші бµлігіне) ж‰ктемені бµлудіњ осы моделін ай сайын ќайталап т±ру, баќылау жаттыѓуларын айдыњ дєл сол к‰нінде, сол тєртіпте, тек одан ќысќа ќашыќтыќтарда (єр ай сайын ќашыќтыќтар ±зара береді), µткізіп т±ру жоспарланады.

Єрт‰рлі разрядтардаѓы шањѓышылардыњ жаттыѓу ж‰ктемесініњ кµлемі мен ќарќындылыѓы жылдыќ біркелкі болмайды. Шеберлік спортшыныњ ж‰ктемеге бейімделе алмай жыл сайын жоспарѓа жањадан бірнєрсе енгізудіњ ќажеттілігі туындаѓан кезде ѓана артады. Спорттыќ шеберлік шыњдалѓан сайын бастаулар да кµбейе береді.

Ж‰кткменіњ жаттыѓудыњ бµліктері мен кезењдері бойынша µсу ќарќыны жыл сайын біркелкі болмауы тиіс.

Жаттыѓудыњ тµмен дењгейі жаѓдайында дайындыќ кезењде алдымен ж‰ктеменіњ кµлемін арттырып кезењніњ соњына ќарай ќарќындылыќты ‰детеді.

Тµменгі разрядтаѓы шањѓышыларѓа аптасына ‰ш рет жаттыѓудыњ µзі жетерлік. Шыњдалу артќан сайын сабаќтар аптасына 6 рет ж‰ргізіледі, ал жоѓары класты спортшылар к‰ніне 2 – 3 рет жаттыѓады .

Микроциклдегі сабаќ саныныњ артуы жаттыѓу ‰дерісініњ ќарќын алуына, орындалатын ж±мыс кµлемініњ µсуіне жєне спортшылардыњ арнайы дайындыѓыныњ жаќсаруына µз септігін тигізеді.

Ќазіргі кезде спорттыќ жаттыѓуларды жоспарлау, спортшы аѓзасына жоѓары жаттыѓу ж‰ктемелерініњ єсер етуін ќарастырып ќана ќоймай, сонымен бірге тиімді ќалыпќа келтіруші амалдарды да ењ алдымен дайындау кезењініњ екінші бµлігінде жєне жарысу кезењінде ќолдануды да ќарастырады.

Бір жылѓа ж‰ктемені жоспарлаѓанда негізгі жарыстардыњ трассаларыныњ рельфтері де есепке алынады. Олар: асулардыњ жиынтыќ биіктігі, к‰рделі асулардыњ ±зындыѓы мен к‰рделілігі, секірушілерге арналѓан трамплиндердіњ профилі мен ќуаттылыѓы жєне т.с.с. Б±л мєліметтер жаттыѓу трассасыныњ моделі мен тестілеу моделін ќ±руѓа алѓы шарт бола алады.

Осы ж±мыстардыњ бєрі баќылау жаттыѓуларына негізгі жарыстардыњ ќашыќтыќтары моделініњ белгілі бір бµлігініњ немесе жарыс кезењіндегі ќашыќтыќтыњ б‰кіл моделі енгізуі ‰шін микроциклдерде жоспарланады.

Шањѓышыныњ сабаќта орындаѓан жаттыѓу ж±мыстарын есепке алу к‰нделіктітіњ формасымен ќарастырылѓан жеке графада ж‰ргізген абзал.

17-лекция.
Ішкі жағдайда оқыту.

1. 
   Тµзімділікті дамыту
   
2. 
   Инерция к‰ші-‰демелігі.
   

¦сынылѓан єдебиеттер.

1. 
   Аграновский М.А: Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы дене тєрбие мєдениеті институтына арналѓан. ДТЖС, 1980 ж.
   
2. 
   Акимов В. И. Сакаев Б.А. Киламбаев С.Н. Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы Алматы, 1991 ж.
   
3. 
   Березин Г.В. Шањѓы спорты дене тєрбие факультеттермен педагогикалыќ институттарѓа арналѓан. “Оќу аѓарту”, 1973 ж.
   
4. 
   Орехов Л.И. Шањѓы спортыныњ ѓылыми ж±мыстарын ж‰ргізу. Оќу ќ±ралы. Алматы, 1987 ж.
   
5. 
   Орехов Л.И., Дельвер П.А. Оќу ќ±ралы. Тау шњѓышыларыныњ жаттыѓуы. 1983 ж.
   
6. 
   Шањѓы спортыныњ негізгі т‰рлері. Алматы, 1985 ж.
   
7. 
   Киламбаев С.Н. Шањѓы спортыныњ оќыту жєне жаттыќтыру тєсілдері. Оќу ќ±ралы. 1996 ж.
   
8. 
   Бір т±тас оќу баѓдарламасы дене тєрбиесі 1-11 сыныпќа арналѓан. Жалпы мектептер ‰шін. Алматы, 1993 ж.
   
9. 
   Республиканыњ жоѓарѓы оќу орныныњ дене тєрбиесі оќу баѓдарламасы. Алматы 1993 ж.
   

Лекцияныњ мєтіні.

1. Тµзімділікті дамыту. Енді бастап келе жатќан шањѓышыларды ‰лкен ж‰ктемелерге біртіндеп ‰йреткен жµн: алдымен жалпылама дене шыныќтыру дайындыѓымен, срдан соњ ауыспалы ќарќынмен орындалатын ±заќ мерзімді циклдыњ жаттыѓуларды пайдаланып одан ары ќарай дененіњ єр жерлеріндегі б±лшыќ еттіњ тµзімділігі мен біртіндеп к‰рделене беретін жаѓдайдаѓы ж±мысќа тµзімділікке ‰йрету керек. Тµзімділіктіњ µзі жалпылама тµзімділік, арнайы тµзімділік, жылдамдыќќа тµзімділік болып бµлінеді.Б±ларды кезењ-кезењімен ‰йреткен жµн.

Жылдамдыќтыдамыту кезінде жаттыѓудыњ ќайталау єдісі ењ тиімді єдіс болып табылады.Жаттыѓу циклында жылдамдыќты дамыту жаттыѓуларын демалыс к‰нінен кейін орындаѓан абзал.

Ілінісу коэффициенті мен ‰йкеліс коэффициентін аныќтау ‰шін, осыѓан сєйкес шањѓышыныњ орнынан серпіле ќозѓалуына ж±мсалатын тартылыс к‰ші мен бірќалыпты жылдамдыќты ±стап т±руѓа ќажетті тартылыс к‰шін ќалыпты ќысымныњ шамасы (N) мен шањѓышы денесініњ массасына бµледі.

Ілінісу коэффициенті классикалыќ ж‰ріс кезіндегі аяќпен кері итеру б±рышыныњ шамасын айќындайды.

¦стап т±рушы майларды µндіріп шыѓарарда олардыњ сапасын спортшы шањѓыны майлап болып, аяѓымен с‰йір б±рыштап кері тебе алатындай етіп ќамтамасыз етуге тырысады. Б±л б±рыш µрге шыѓудыњ ењ шекті б±рышына тењ. М±нда іліністіњ ‰йкеліс к‰ші шањѓыны іліністіњ сол коэффициентінде ±стап т±рады. ‡йкелістіњ тµмен коэффициентіне ие жаќсы шанѓы майлары, спортшыныњ шанѓыныњ ќармен ілінісуініњ жоѓары коэффиценті жаѓдайында ойлы - ќырлы жерлермен ж‰гіруіне ќолайлы жаѓдай жасайды

Ауаныњ кедергі к‰ші ( Fx )

Fx=Cx S V2

Формуласымен есептеледі.

М±њда С2- с‰йірлік коэффиценті (ауа ‰шін ол 0,05-0,06 тењ):

S-шањѓышы денесініњ алдыњѓы жаѓыныњ ‰стіњгі бетініњ ауданы.Ол шањѓышыныњ т±ру жаѓдайына байланысты болып орташа т±рыстс 0,5 м2 болады да ењкейген к‰йде 0,15-0,25 м2 болады.

V-шањѓышыныњ сырѓанау жылдамдыѓы.

Формуладан кµрініп т±рѓандай, ауаныњ кедергі к‰ші шањѓышыныњ т±рысы мен ќозѓалу жылдамдыѓына байланысты. Мысалы, сырѓанаудыњ жылдамдыѓын ±лѓайту ‰шін, шањѓышы µрден ењкейген к‰йінде ќолын денесіне ќыса отырып тµмен ќарай ылдилайды жєне керісінше жылдамдыќты бєсењдету ќажет болѓанда, ал тік т±рып тµмен ќарай ылдилайды да екі ќолын екі жаќќа ќарай соза т‰седі.Жылдамдыќты арттыру ‰шін тік т±ра отырып, ілеспе желді пайдаланѓан абзал.

Тірек реакциясыныњ к‰ші. Оѓан т‰сетін к‰штерге єрќашан да тењ болады да ќарама-ќарсы баѓытталѓан.Ауыспалы ені ќадамды ж‰рісте аяќпен кері итеріп ж‰ру жаѓдайында б±л к‰ш нольден бастап, шањѓышыныњ денесініњ массасын екі есеге дейін кµтеретін кµлемге µзгереді.

Инерция к‰ші-‰демелі дененіњ оѓан ‰деуді хабарлайтынденеге кері єсерініњ к‰ші.

Сыртќы денелердіњ инерциясыныњ (шањѓылар, бєтењкелер, таќтайшалар) сондай-аќ дене бµлшектерініњ инерциясыныњ к±ші олар ‰дегенде пайда болады. Инерция к‰ші (Fn) массасыныњ кері белгімен бірге алынѓан ‰деудіњ кµбейтіндісініњ туындысына тењ. Б±л оныњ ќарама-ќарсы баѓыттылыѓын кµрсетеді:

Fn = - ma

Тіреуіштен аяќпен кері итергенде пайда болатын инерция к‰ші ќарѓа ќысымды к‰шейтеді, б±л шањѓыныњ ќармен ілінісуін жаќсартады. Аяќпен итерген кездегі тіреуіштен баѓытталѓан серіппелі ќозѓалыстар, тіреуге ќарай баѓытталѓан инерция к‰шін туѓызады. Б±лар итеруге ќатысатын б±лшыќ еттердіњ ширыѓуыныњ к‰шеюіне, шањѓыныњ ќармен ілінісуін жаќсаруына жаѓдай жасайды, б±л аяќпен к‰штірек серпіліс жасауѓа жаѓдай жасайды.

Шањѓышы тµмен ќарай ылдилаѓанда (тіреуге ќатысты), жылдамдыќ ±лѓайѓанда тіреуге т‰сетін ќысым азаяды, б±л шањѓышы тарапынан пайдаланылады, мысалы ауыспалы екі ќадамды ж‰рісте бір тіреулі сырѓанаудыњ екінші фазасында.

18- Лекция
Сабақ өтетін орындарды таңдаудың және даярлаудың маңызы.
1. Шањѓы спортыныњ жоспарларын БЖСМ жєне спорттыќ интернаттарда талдау.

2. Оќу – жаттыѓу кезењі.

¦сынылѓан єдебиеттер.

1. 
   Аграновский М.А: Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы дене тєрбие мєдениеті институтына арналѓан. ДТЖС, 1980 ж.
   
2. 
   Акимов В. И. Сакаев Б.А. Киламбаев С.Н. Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы Алматы, 1991 ж.
   
3. 
   Березин Г.В. Шањѓы спорты дене тєрбие факультеттермен педагогикалыќ институттарѓа арналѓан. “Оќу аѓарту”, 1973 ж.
   
4. 
   Орехов Л.И. Шањѓы спортыныњ ѓылыми ж±мыстарын ж‰ргізу. Оќу ќ±ралы. Алматы, 1987 ж.
   
5. 
   Орехов Л.И., Дельвер П.А. Оќу ќ±ралы. Тау шњѓышыларыныњ жаттыѓуы. 1983 ж.
   
6. 
   Шањѓы спортыныњ негізгі т‰рлері. Алматы, 1985 ж.
   
7. 
   Киламбаев С.Н. Шањѓы спортыныњ оќыту жєне жаттыќтыру тєсілдері. Оќу ќ±ралы. 1996 ж.
   
8. 
   Бір т±тас оќу баѓдарламасы дене тєрбиесі 1-11 сыныпќа арналѓан. Жалпы мектептер ‰шін. Алматы, 1993 ж.
   
9. 
   Республиканыњ жоѓарѓы оќу орныныњ дене тєрбиесі оќу баѓдарламасы. Алматы 1993 ж.
   

Лекцияныњ мєтіні.