Қазақстан республикасы



бет8/10
Дата18.02.2017
өлшемі2,17 Mb.
#10341
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10

Көктайғақ Шаруашылыққа көп зиян келтiретiн ауа-райы құбылыстарының бiрi – көктайғақ. Тұман түсiп, жаңбыр жауғаннан кейiн ауаның температурасы –30С-қа төмендеген кезде жердiң бетi қатып, көктайғақтана бастайды. Көктайғақ елiмiздiң солтүстiк және шығыс бөлiгiнде сирек болады, онда қатқан мұздың қалыңдығы 5 мм-ден аспайды. Ал батысы мен оңтүстiк аймақтарда (Сырдария, Жайық, Жем алаптарында) қатқан көк мұздың қалыңдығы 10-15 мм-ге дейiн жетедi, ал Ұлытау, Қаратау баурайында мұз қалыңдығы 20 мм-ге жетiп, мал шаруашылығына қолайсыздық туғызады.

Боран Қатты борандар (-30, -400С) жемiс-жидекке, күздiк дақылдарға зиянын тигiзедi. Қар жамылғысы аз болған сайын боранның зиянды әсерi ұлғайады. Боранның әсерiнен өсiмдiктердiң өспей солуының себебi – клетка құрамындағы су қатады да протоплазмада су тапшылығы болып биохимиялық үрдiстер тоқтайды.

Қазақстан Республикасында жылына орта есеппен 1-5 рет боран борайды. Боранның көп борайтын жерлерi – елiмiздiң солтүстiк аймағы, онда кейбiр жылдары боранның тұруы 30-50 күнге дейiн созылады. Соның зардабынан электр желiлерi iстен шығады. Малға жем-шөп жеткiзiп беру қиындайды.



Тұман Атмосферадағы су парларының жер бетiнiң жоғарғы қабатында конденсациялануын тұман деймiз. Тұманның үш түрi болады:

  1. Радиациялық – топырақ бетiнiң салқындауы әсерiнен;

  2. Адвективтiк – жылы ауаның суық ауа үстiне келiп орналасуы әсерiнен;

  3. Булану тұманы – су бетiнен буланудың қарқынды жүруi.

Қарқындылығына қарай:

  1. Күштi тұман, көру қашықтығы 50-200 м;

  2. Орташа тұман, көру қашықтығы 200-500 м;

  3. Нашар тұман, көру қашықтығы 500-1000 м.

Республикамызда тұман атмосфера циркуляциясы ерекшелiгi мен жергiлiктi жердiң географиялық жағдайларына тығыз байланысты. Елiмiздегi тұман жиi түсетiн жерлер Iле Алатауы мен Мұғалжар тауы, бұл жерлер жылдың 70-100 күнi тұманды болып тұрады. Тұман негiзiнен күн салқын кездерде түседi.
Бақылау сұрақтары

  1. Ауылшаруашылығына қатерлi метеорологиялық құбылыстар

  2. Үсiктер жiне олардың түрлерi

  3. Үсiкпен күресу шаралары

  4. Ауаның ылғалдылығы және Броунов әдiсi бойынша үсiктi болжау

  5. Михайлевский тәсiлi бойынша үсiктi болжау

  6. Құрғақшылық, оның түрлерi

  7. Мелиоративтiк аймақтар, анықтау жолдары

  8. Құрғақшылықпен күресу әдiстерi

  9. Аңызақ және оның түрлерi, күресу жолдары

  10. Шаңды дауыл

  11. Бұршақ, нөсер, найзағай туралы түсiнiк

  12. Көктайғақ, боран, тұман туралы түсiнiк.


Әдебиеттер

Негізгі:

1. Атақұлов Т.А., Ержанова К.М. Агрометеорология практикумы, Оқу құралы. Алматы, 2007 ж.

2. Атақұлов Т.А., Ержанова К.М. Агрометеорология, Оқулық (электрондық). Алматы, 2007 ж.

3. Чирков В.И. Агрометеорология, Учебник М. 1976



Қосымша:

1. Атақұлов Т.А., Дәндібаев Б.Д. Агрометеорология курсы бойынша оқу әдістемелік құрал. Алматы, 1998.-34 б.

2. Атақұлов Т.А., Герасименко Г.Д. Влияние микроклимата на фенологию яровой пшеницы при различном режиме орошения. Труды КазНИметеорологического института. М., Гидрометеоиздат, 1981.-60 с.

21,22,23 дәріс АгроклиматологиЯ негiздерi
Мақсаты: Климаттың ауылшаруашылығына әсерін бағалау, оны дұрыс пайдалану жолдарымен таныстыру.
Міндеті: Ауылшаруашылық дақылдардың зиянкестеріне, ауруларына климаттың әсерін және олармен шаруашылықта күресу шараларын үйрету.
Түйінді сөздер: Климат, микроклимат, фитоклимат.
Дәріс жоспары:

1. Климат туралы мәлiметтер

2. Ауылшаруашылық климатын бағалау әдiсi

3. Агроклиматтық аудандастыру

4. Ауылшаруашылық дақылдарының зиянкестерiне климаттың әсерi
Атмосферада метеорологиялық элементтердiң өзгерiп тұратыны бiзге белгiлi. Ол өзгерiстер әр жерде, аймақта әр түрлi болады. Сол өзгерiстер белгiлi бiр ауданның ауа-райын, климатын сипаттайды.

Ауа-райы дегенiмiз бiр мезгiлдегi (уақыттағы) белгiлi бiр аудандағы (аймақ) метеорологиялық элементтердiң жиынтығы, ал климат – бiр аймақтағы ауа-райының көп жылдық режимi. Климат – көп метеорологиялық факторлардың жиынтығы, негiзiнде географиялық орналасуына байланысты болады.



Климаттың қалыптасуына мына факторлар әсер етедi:

  1. Географиялық ендiк және жергiлiктi жердiң бедерi;

  2. Теңiздер мен мухиттардан алшақтығы;

  3. Өсiмдiк жамылғысы;

  4. Адамның шаруашылықтық iс-әрекетi (климатты жақсарту, су қоймасы, орман жолақтары).

Климатқа үлкен әсер ететiн негiзгi факторларға күн радиациясы, атмосферадағы ауа массаларының айналымы, жер бетi жамылғысы. Жер бетiне келiп түсетiн күн радиациясының мөлшерi географиялық ендiкке байланысты. Экваторға түсетiн күн радиациясының жылдық мөлшерi 186,5 ккал/см2, ал полюсте – бар болғаны 40,2 ккал/см2. Осыған байланысты климат қалыптасады.

Теңiздер мен мұхиттар үстiнде тәулiктiк және жылдық амплитудасы төмен ылғалды климат қалыптасады, ал неғұрлым құрылыққа қарай алыстаған сайын тәулiктiк және жылдық амплитудасы жоғары (үлкен) құрғақ климат қалыптасады.

Климат өзгермей тұрақты болып тұрмайды, кейбiр жылдары метеорологиялық элементтердiң орташа көпжылдықтан ауытқулары болып тұрады. Мысалы: Алматының климаты жұмсақ қысымен сипатталады, ал кейбiр жылдары (1950, 1968, 1972, 1979) қыс айларында температура -40, -420С дейiн төмендейдi. Мұндай жағдайды климаттың ауытқуы дейдi, оның себебi – суық (жылы) ауа массасының басқа аймақтан келуi.

Микроклимат – шағын участкелердiң климаты, оған жер рельефi, су қоймалары, өсiмдiк жамылғысы, топырақ әсер етедi. Бұл танаптың, қаланың, орманның климаты микроклиматты анықтау үшiн арнайы бақылаулар жүргiзу қажет. Микроклимат барлық жоғарыда аталған факторлардың әсер етуiмен қалыптасады (оңтүстiк, солтүстiк беткейлер олар әртүрлi қызады, өйткенi әртүрлi мөлшерде күн энергиясын қабылдайды).

Егiлетiн дақылдың сортын, түрiн таңдағанда әр бiр танаптың микроклиматын ескерiп, өзiне тән агротехникалық шаралар жүргiзу қажет.

Ауылшаруашылық маманы мынаны бiлу тиiс: бiр танапта, (участкеде) әртүрлi микроклимат болуы мүмкiн, өйткенi топырақтың түрiне байланысты жылу, ылғал, жарық әртүрлi мөлшерде болады.

Микроклиматты бақылау. Шаруашылықта ауылшаруашылық дақылдарын дұрыс орналастыру үшiн, ауылшаруашылық жерлерiнiң метеорологиялық режимiнiң ерекшелiктерiн бiлу қажет.

Жылу режимiн, ауаның ылғалдылығын, желдiң жылдамдығы мен бағытын зерттеу рельеф бойынша әртүрлi шағын участкелерде жүргiзiледi. Мысалы: танап, бау-бақша, орман – олардың микроклиматқа әсерiн арнайы жасалған бағдарлама бойынша, бақылаулар жүргiзiледi:



Микроклиматтық бақылаудың 3 түрi бар:

  1. Көзбен, жобалап микроклиматты анықтау;

  2. Инструменталды;

  3. Микроклиматтық бақылауларды картаға түсiру.

1. Радиациялық үсiктер уақытында танаптарға көзбен-инструментсiз байқау жүргiзiледi де, үсiкке қауiптi учаскелер анықталады.

2. Ал инструменталды әдiсте термометр, аспирациялық психрометрлер, анемометрлер және күн радиациясын өлшеу үшiн актинометрлер, пиранометрлер мен балансометрлер пайдаланылады. Құралдар өсiмдiктер арасында 20 және 200 см биiктiкте бiрнеше нұсқаларда орналастырылады. Нұсқалар әртүрлi болуы мүмкiн: себу мөлшерi, сорттар түрлерi, суару режимдерi т.б. Сол нұсқалардың (агротехникалық шаралардың) микроклиматқа әсерi зерттеледi.

Ол үшiн 200 см биiктiкке аспирациялық психрометр және анемометр орналастырады, ал егер өсiмдiктердiң биiктiгi 150 см болса приборларды осы биiктiкке орналастырады. Топырақтың беткi қабатына максималды және минималды термометрлер орналастырады. Бақылауларды тәулiкте үш рет 6 (9), 12 (15), 18 (21) сағаттарда жүргiзедi.

3. Осы жүргiзiлген бақылаулар көрсеткiштерiне сүйене отырып шаруашылық картасын жасайды. Ол картада қай учаскеде үсiк болуы мүмкiн, ылғалдық қоры қандай, желдiң жылдамдығы мен бағыты қалай және т.б. мәлiметтердi картаға түсiредi. Бұл мәлiметтер ауылшаруашылығы маманына келесi жылы қай учаскеге қандай дақыл егуге болатынына ой салады.



Климатты мелиорациялау (жақсарту) – бұл климатты оңтайлы жағдайға өзгерту (жақсарту), ол адамның iс-әрекетiне байланысты: орман отырғызу, су қоймаларын жасау, суару, қар тоқтату. Осы агротехникалық, орман-мелиоративтiк шараларды өндiрiске енгiзiп жергiлiктi ауданның немесе учаскенiң климатын жақсартуға болады, өйткенi ол шаралар сол учаскелердiң температуралық, ауа және топырақ ылғалы режимдерiне әсерiн тигiзедi.

Суарудың микроклиматқа әсерi. Суғару дегенiмiз ауыл шаруашылығы дақылдары қажетсiнуi негiзiнде, танапқа жанасқан атмосфералық төменгi қабатына ылғал әсерiн тигiзе отырып, суды топыраққа енгiзу үрдiсi. Егер топырақтың пайда болу үрдiсiндегi негiзгi фактордың бiрi – су екенiн және оның басқа факторлармен тығыз байланысты болатынын ескерсек, суғару барысында топырақ пен ол жанасқан ауа қабатында әртүрлi физикалық құбылыстардың орын алатынын түсiну қиын емес. Ғалымдардың деректерiне қарағанда судың топыраққа, дақылдарға және қоршаған ортаға әсерi кейде пайдалы, ал кейде зиянды екен. Сондықтан агрономның мiндетi суғарудың пайдалы әсерiн арттырып, өсiрiлiп отырған дақылдан мол табыс алу болып табылады. Ол үшiн суарудың микроклиматқа әсерiн бiлген жөн.

Микроклимат деп, танаппен шектес жатқан атмосфераның төменгi 1,5-2 метр қабатының физикалық жағдайын айтады. Егер ауа температурасы 30 градустан жоғарылап, ал ылғалдылығы 30 проценттен төмендесе, фотосинтез үрдiсi уақытша немесе мүлдем тоқталады. Мұндай жағдай суғарылмайтын егiстiктерде жиi кездеседi және сол жерлердегi егiн түсiмдiлiгiнiң ұдайы төмен болуы басты себептерiнiң бiрi болып табылады.

Егiстiктi суғару барысында тек топырақ қана ылғалданып қоймай, жерге жанасқан ауа қабаты температурасы төмендеп, ылғалдылығы артатыны белгiлi. Мұның нәтижесiнде фотосинтез үрдiсiнiң ұзақтылығы және өнiмдiлiгi суғарылмайтын егiстiкке қарағанда 30-40 процентке ұлғаяды.

Бiзге белгiлi суғару тәсiлдерi iшiнде өсiмдiкке ең қолайлы микроклимат – жаңбырлатып суғару кезiнде пайда болады. Соңғы кезде қолданыла бастаған аэрозольды және импульсты жаңбырлату тәсiлдерi негiзiнен егiстiк танабы микроклиматын жақсарту мақсатымен жүргiзiледi. Мысалы, аэрозольды жаңбырлату тәсiлi Грузияда кеңiнен қолданылады. Себебi, мұндағы негiзгi дақыл – шай, ал ол ауа ылғалдылығының өте жоғары, ал температурасының қоңыржай болғанын қалайды.

Суарудың микроклиматқа әсерiн зерттеу үшiн осы оқулықтың авторы Атақұлов Т.А. 1973-1975 жылдары Шығыс Қазақстан облысы Зайсан ауданында далалық тәжiрибелер жүргiзген болатын. Салыстыру үшiн үш нұсқада суару тәсiлдерi зерттелдi: жаңбырлатып, топырақтың жоғары қабаты арқылы суарулар және суарылмайтын танап. Бақылаулар 0,2 және 2 метр биiктiкте ауа ылғалдылығына, ауа және топырақ бетiндегi температураларға жүргiзiлдi. Шiлде айында жүргiзiлген бақылаулардың көрсеткiштерi: суарылмайтын танапта ауа ылғалдылығы 20%, топырақ бетiмен суарғанда 55-70% болды. Ең жоғарғы (max) топырақ бетiндегi температура суарылмайтын танапта 700С жеттi, ал суарылатын нұсқаларда 400С тан аспады Сонымен қатар, тәулiк бойында ауа ылғалдылығының және температураның өзгерулерiне зерттеулер жүргiзiлдi.

Байқаулар: суарудан үш күн бұрын, суарылғаннан соң (сол күнi) және суарылғаннан үш күн кейiн жүргiзiлдi. Бақылаулар нәтижесiнде байқалғаны – суарылмайтын танапта суаруға дейiнгi үш күнде суарылатын танаппен салыстырғанда ауаның ылғалдылығы 5-15% төмен, ал ауа температурасы 1-30С жоғары, ал суарылғаннан үш күн соң бұл көрсеткiштер одан да жоғары болды – 25-30% және 3-40С. Өйткенi, суарылған танапта ауа ылғалдылығы жоғарылады да, температура төмендедi.

Осы келтiрiлген мәлiметтерге сүйене отырып, дақылдарды суару сол танаптың және айналасының микроклиматын жақсартып және өсiмдiктердiң өнiп-өсуiне, өнiмдiлiгiне әсерiн тигiздi деп қорытуға болады.

Су қоймаларының микроклиматқа әсерi. Су қоймаларының, көлшiктердiң, көлдердiң микроклиматқа әсерi тек сол су қоймаларының, көлдердiң жағасында байқалады. Олардың әсерi көлден құрғақ жер бетiне қарай бiрнеше км. жердi, температура  0,50С өзгередi, бiрақ аязсыз мезгiл 2-3 аптаға көбейедi. Су қоймалары, көлдер негiзiнде желдiң (бризы) пайда болуына себебiн тигiзедi. Желдiң жылдамдығы 3-4 м/сек жетедi.

Орман жолақтарының микроклиматқа әсерi. Орман-далалық және далалық аймақтарда микроклиматтық жағдайларды жақсарту үшiн орман жолақтарын отырғызады. Орман жолақтарының жақсы әсерi құрғақшылық және аңызақ жылдары байқалады. Орман жолақтары жел бағытын өзгертiп, жылдамдығын төмендетедi, соның арқасында топырақ эрозиясы азаяды және танаптарда қар жамылғысы бiрқалыпты бөлiнедi. Топырақтың температуралық, ылғалдылық режимдерi жақсарады.

Орман жолақтарының қар тоқтатуға, топырақ ылғалдылығын көбейтуге, булану мен транспирация мөлшерiн азайтуға тигiзетiн әсерiн зерттеу үшiн Қазақ орман шаруашылығы және агроорманмелиорация ғылыми-зерттеу институтында көп жұмыстар жүргiзiлдi. Сол институттың директоры, ауылшаруашылығы ғылымдарының докторы Мұқанов Б.М. зерттеу арқылы алған мәлiметтерiне қарағанда ашық танаптарда 35,8-45,6% қарды жел ұшырып әкетедi екен, ал орман жолақтары отырғызылған танаптарда ол шығын 21,5-23,6% төмендейдi. Қорғаныштық орман жолақтарының кешендi ықпал әсерi ауылшаруашылығы дақылдарының өнiмдiлiгiн арттыратын ұзақ мерзiмдi және көп қайталанған тәжiрибелер мен зерттеулер арқылы дәлелденедi.



Фитоклимат – өсiмдiктердiң жапырақтары, сабақтары әсерiнен, солардың ортасында болатын микроклиматтың бiр түрi.

Фитоклимат сол жердiң микроклиматының ерекшелiктерiне, өсiмдiктердiң түрiне, бойына, қалыңдығына байланысты болады. Әр түрлi өсiмдiк жамылғысында жарық түсу мөлшерi өзгередi, соған байланысты ол ортаның температурасы, ауа және топырақ ылғалдылығы, желдiң жылдамдығы әртүрлi болады. Бiр дақыл әртүрлi себу мөлшерiмен себiлсе, сол танаптарда фитоклиматта бөлек болады.

Жоғары бойлы өсетiн (жүгерi, күнбағыс) дақылдарда олардың жоғары өсу беттерiне қарағанда топырақ бетiне түсетiн жарық 5-10 есе төмен, осыған байланысты температура, ылғалдылық өзгерiп фитоклиматтың өзгеруiне әкеледi.
2. Ауылшаруашылық климатын бағалау әдiсi

Ауылшаруашылық климатын бағалаудың негiзгi мақсаты ауылшаруашылық дақылдарының агроклиматтық жағдайларын бағалау, қандай жағдайларда өсiмдiк жақсы өсiп, жоғары өнiм бередi, агроклиматтық жағдайларды жақсарту жолдарын анықтау.



Ауылшаруашылығының климаттық сипаттамасы келесi көрсеткiштерiмен анықталады:

  1. Вегетациялық кезеңдегi жарық ресурстарымен;

  2. Вегетациялық кезеңдегi температуралық ресурстарымен;

  3. Вегетациялық кезеңдегi ылғалмен қамтамасыздығымен;

  4. Өсiмдiктiң қыстап шығу жағдайымен;

  5. Ауылшаруашылығында қолайсыз құбылыстардың пайда болуымен.

1. Жарық ресурстарын бағалауда, жарықтың ұзақтылығы, қарқындылығы және күн сәулесiнiң спектралды құрамы (кейде күн сәулесiнiң ұзақтылығы) есепке алынады, ұзақ күндiк өсiмдiктер үшiн қалыпты жарықтық 15-18 сағат, ал қысқа күндiк өсiмдiктер үшiн 12-14 сағат.

2. Температуралық жағдайларға жататындар: орташа көпжылдық температура жиынтығы >5, >10, >150С және олардың қамтамасыздығы орташа ауа температурасы, үсiксiз кезеңнiң ұзақтылығы. Вегетациялық кезеңнiң температуралық ресурстары жылу сүйгiш дақылдардың әртүрлi себу мерзiмiн анықтау үшiн пайдаланылады, фаза аралықтарындағы температура жиынтығын есептеп өсiмдiктердiң жылумен қамтамасыз етiлуi анықталады.

3. Ылғылмен қамтамасыздығы. Жердiң барлық көлемiн тиiмдi пайдалану үшiн су ресурстарының есебi қажет. Өсiмдiктердiң ылғалмен қамтамасыз етiлуiн анықтау үшiн жауын-шашын жиынтығын пайдаланады және өсiмдiктiң өнiп-өсу кезеңдерiндегi ылғалмен қамтамасыз етiлуi анықталады. Бiрғана жауын-шашынның көрсеткiшi бойынша территорияның (аймақтың) ылғалымен қамтамасыздандырылғанын бағалауға болмайды.

Сондықтан су ресурстарын дұрыс бағалау үшiн ауылшаруашылық дақылдарының су пайдалану мөлшерiн анықтайды. Ылғалмен қамтамасыздылығы көрсеткiшi ретiнде ауа ылғалының тапшылығы және Алпатьевтiң булану коэффициентi қолданады:
Е=0,65 - d

мұнда: Е – дақылдардың оптималды су пайдалану жиынтығы, мм;

0,65 – биологиялық булану коэффициентi (тұрақты шама);

d – ауа ылғалдылығы тапшылығының жиынтығы.


Территорияның ылғалдану коэффициентiн Селяниновтың ГТК (гидротермиялық коэффициент), Фердосеевтiң, Ивановтың формулаларымен анықтаймыз (9.2. қараңыз).

Дәндi дақылдардың тамыр жүйесi орналасқан қабатының ылғалдылықпен қамтамасыз етiлуiн бағалау:

а) өсiмдiк өнiп шыққаннан түптенуге дейiн: (0-20 см топырақ қабатында):

оптималды – 25-30 мм;

жақсы – 20-25 мм;

қанағаттандырарлық – 15-20 мм;

нашар – 10 мм төмен.
ә) түтiктену ден гүлденгенге дейiн (0-100 см топырақ қабатында):

жақсы – 120 мм;

қанағаттандырарлық – 120-180 мм;

қанағаттандырарлықсыз – 80 мм (50ЕСС).


4. Өсiмдiктiң қыстап шығу жағдайын анықтау бiзге қауiптi құбылыстардың қарқындылығынжәне жиiлiгiн бiлуге мүмкiндiк бередi (қатты аяз, көктайғақ, қар жамылғысы және т.б.). Мұндай жағдайларды бағалап, олармен күрес ұйымдастырмасақ өсiмдiктiң өспей солуына әкеп соғады.

Қазақстан территориясы бойынша жемiс дақылдарының қыстап шығуының жалпы сипаттамасы абсолюттi ауа температураның минимумына байланысты болады.

5. Қауiптi жағдайларды бағалау: үсiктер, құрғақшылық, аңызақ, шаңды боран (бұлардың қарқындылығы, мүмкiншiлiгi және олармен күресу әдiстерi ескерiледi).

Өсiмдiктiң үсiкке шалдығуы олардың суыққа төзiмдiлiгiнiң қатынасымен анықталады. Өсiмдiктiң суыққа төзiмдiлiгi критикалық температуралардың көлемiмен байқалады, мұндай жағдайларда өсiмдiктiң кейбiр вегетативтi органдары зақымдалады немесе өсiмдiктiң солуына әкеп соғады. Әр өсiмдiкке өзiне тән әртүрлi критикалы температурасы болады, мұндай жағдайларда сол өсiмдiктiң әртүрлi вегетативтi органдарының суыққа төзiмдiлiгi әртүрлi болады.


3. Агроклиматтық аудандастыру

Ауылшаруашылық дақылдарын белгiлi бiр аймақтарда өсiру үшiн, сол аймақтың климаттық жағдайларына баға беру керек.

Мысалы: Жаңа сорттарды, гибридретдi, дақылдарды жаңа агротехникаларды енгiзу, олардың егiс көлемiн анықтау үшiн климаттық жағдайлармен ғылыми негiзделген ұсыныстар қажет. Территорияға, климаттық жағдайларына байланысты ауылшаруашылық тұрғыдан баға беру үшiн, сол жердiң агроклиматтық ресурсын анықтау керек. Агроклиматтық ресурстың әртүрлi болуы ауылшаруашылығы өндiрiсiнiң аймақтық ерекшелiгiн бiлдiредi.

Агроклиматтық ресурс негiзiнде жарық, жылу, ылғал факторларынан құралады. Әрбiр аймақтың агроклиматтық ресурстарын анықтаған соң агроклиматтық аудандастыру жасайды.



Агроклиматтық аудандастыру дегенiмiз – территорияны климаттық ресурстары ұқсастығына қарай райондарға, аймақтарға бөлу. Агроклиматтық аудандастырудың негiзгi мақсаты территорияны агроклиматтық бiрлiгi бiрдей (аймақ, район, облыс) және агроклиматтық көрсеткiштерi басқаша аудандарға бөлiп олардың жаграфиялық шекараларын анықтап, агроклиматтық аудандастыру картасын жасау.

Агроклиматтық аудандастыруды жасау үшiн территорияны жылу және ылғалмен қамтамасыздығына байланысты бөледi. Жылумен қамтамасыздығын анықтауда негiзгi көрсеткiш ретiнде 100С жоғары белсендi температураның қосындысын алады, өйткенi бұл температура өсiмдiктердiң белсендi өнiп-өсетiн кезеңi. Осы бөлулер арқылы территорияда температуралық шекаралар (сызықтар) анықталады. Территорияны ылғалмен қамтамасыздығына байланысты бөлу үшiн ылғалдылық көрсеткiштерiн анықтайды. Бұл көрсеткiштi анықтау үшiн Селяниновтың гидротермиялық коэффициентiн (ГТК) пайдаланады. Ылғалдық көрсеткiштердi анықтау әдiстерi 9.2. тарауда берiлген.

Қазақстан облыстарының агроклиматтық анықтамаларында жылу мен ылғал қоры, ауылшаруашылық дақылдарының даму сатылары, ауа-райында болатын қолайсыз жағдайлар (үсiк, боран, көктайғақ т.б.) күздiк егiс туралы мәлiметтер берiледi. Республика аумағында орташа тәулiктiң температурасы 100С-тан жоғары температураның жиынтығы солтүстiк аудандарда 2000-21000С, ал оңтүстiкте 4300-46000С-қа дейiн жетедi. Солтүстiк Қазақстанда күннiң жылуы мен сәулесiнiң молдығы жаздық бидай, зығыр, көкөнiс және бау-бақша өсiруге қолайлы. Орталық Қазақстанның агроклиматы дәндi дақылдар, қарақұмық, күнбағыс, картоп өсiруге қолайлы. Бұл аймақта ауаның орташа температурасы 100С-тан жоғары болатын кезең 150-160 күндей. Оңтүстiк Қазақстанның агроклиматы күрiш, мақта, темекi, жүзiм, қант қызылшасы сияқты жылу сүйгiш дақылдарды өсiруге қолайлы. Күннiң жылуы мен сәулесi мол түсетiн бұл өңiрде ауаның орташа температурасы 100С-тан жоғары болатын кезең 180-190 күн. Оңтүстiкте жауған жауын-шашынмен салыстырғанда буланудың мөлшерi 5-10 есе артық болатындықтан, еккен егiндi қосымша суару қажет.
4. Ауылшаруашылық дақылдарының зиянкестерiне климаттың әсерi

Зиянды организмдердiң көпшiлiгi денесiнiң температурасы тұрақсыз болатын жануарлар тобына жатады. Олардың активтi түрде тiршiлiк етуi әр түрдiң тек өзiне ғана тән белгiлi бiр температура диапазоны аралығында ғана мүмкiн. Қоршаған орта температурасы сол шекаралық температурадан төмен немесе жоғары болса, онда организмнiң денесi тоңазып немесе ысып кетедi де тiршiлiк әрекетiн тежейдi. Түрдiң дамуына мүмкiндiк туатын температура аралығының жоғарғы және төменгi шекараларын даму табалдырықтары, ал шектердiң аралығындағы температура диапазонын тиiмдi температура деп атайды.

Даму кезеңiн аяқтау үшiн әрбiр организмге белгiлi бiр мөлшерде жылу энергиясы, яғни сол түрге ғана тиiстi тұрақты тиiмдi температура жинағы қажет. Мысалы, күздiк көбелектiң бiр ұрпағының дамуы үшiн 10000С, алма жемiр көбелегi үшiн 7250С, ал қызылша бiтесi үшiн 1200С тиiмдi температура жинағы керек.

Тиiмдi температура жинағын мынадай формула арқылы анықтауға болады:



С=(T–t)n,
мұнда: Т – нақты бақыланған температура;

t – төменгi даму табалдырығы;

n – даму ұзақтығы (тәулiк саны).

Даму табалдырығы мен температура жинағы белгiлi болса, онда тұрақты температура жағдайында организмнiң (түрдiң) даму ұзақтығын n=C/T–t формуласы арқылы анықтайды. Мысалы, капуста күйесiнiң дамуы үшiн (төменгi даму табалдырығы 140С, температура жинағы 1800С) 200С тұрақты температурада 30 күн қажет: 180/20-14=30. Даму табалдырығы және тиiмдi температура жинағы арқылы поливольтиндi түрлердiң бiр маусым iшiнде қанша генерация беретiнiн бiлуге және жеке даму фазаларының шығу мерзiмдерiн есептеп шығаруға болады.

Бiрақ көпшiлiк жағдайда тиiмдi температура жинағын пайдалану тәсiлiмен есептеу нақтылы көрсеткiштерден едәуiр ауытқи бередi. Мұндай ауытқулар ылғалдылықтың немесе қоректiк заттардың жетiспеуi салдарынан даму ұзақтығының қысқаруынан болады. Сонымен қатар күндiзгi температура өте жоғары болған кезеңдерде организмнiң тiршiлiк әрекетi тежелiп жазғы диапаузаға кетедi де, ұрпақтарының саны кемидi. Бiр түрге жататын, бiрақ ареалдың әртүрлi бөлiктерiн мекендейтiн организмдердiң даму табалдырығы мен температура жинағының көрсеткiштерiнде өзгешелiк байқалады. Сондықтан тиiмдi температураларды пайдалану тәсiлi бойынша есептеуде осы жағдайлардың бәрiн еске алу керек.

Организмдердiң тiршiлiгi үшiн температураның әсерi өте күштi, әсiресе ол ауа-райы едәуiр салқындаған кезде байқалады. Суыққа төзiмдiлiк көптеген факторларға байланысты. Ауа-райы жылы жерлердi мекендейтiн, мысалы хилокорус және криптолемус дейтiн қоңыздар температура нольден аздап төмендесе қырыла бастайда, ал жетi нүктелi кокцинеллид қоңызы қара топырақты емес, орталық аудандарда қатты аяздардың әсерiне де төзе алады. Өсiмдiктiң жапырағында, сабағында ашық түрде қыстайтын насекомдар (бiтелер мен өсiмдiк кенелерiнiң жұмыртқалары, алма күйесiнiң жұлдызқұрты), қар астында топырақта қыстайтын насекомдарға (колорад қоңызы, кемiргiш көбелектердiң жұлдызқұрты) қарағанда төменгi температураға төзiмдi келедi.

Суыққа төзiмдi болу үшiн организмнiң физиологиялық даярлығы (әсiресе қысқы диапауза кезiнде) өте маңызды роль атқарады. Мысалы, қысқы диапауза күйiнде жатқан шаңқан көбелегiнiң жұлдызқұрттарының тiршiлiгiн сақтап қалу ұзақтығы 1-2 күн, қоректенген жұлдызқұрттардiкiне қарағанда – 150С температурада 30 есе, ал – 100С-та 48 есе жоғары болады. Көптеген зерттеулердiң көрсетуi бойынша организмнiң диапаузаға даярлығы мынадай процесстерден тұрады: денедегi бос суды гидрофильдi коллоидтармен байланысу, көмiрсутектерi және май түрiнде қор жинау (әсiресе глицерин тәрiздi), зат алмасу процесiн тежеу және басқалар.



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет