Қазақстан республикасының ауыл шаруашылық министрлігі

Нұр-Сұлтан 2021

Қазақтың ұлттық ойындары мен ұлттық спорт түрлері педагогикалық қызметте рухани тәрбиеге жатады және қазақ халқының салт-дәстүрлерінің дәстүрлі бағатылығы ретінде өзіндік даму тарихы бар. Ұлттық ойындар мен спорт түрлері Қазақстан аумағында байырғы тұратын аумақта қазақтардың пайда болуымен пайда болды. Қазақ ұлттық ойындарының пайда болуы туралы ағылшын ғалымы Э.Маккей өз қолжазбаларында жазған"... бұл ойындардың барлығы Азиядағы көшпелі тайпалар арасында пайда болып, таралған сияқты". Бұл туралы Венециандық саяхатшы Марко Поло Жетісу жағалауымен саяхаттап, "Қыз қуу"ойынын көргенде де растама жазады.

Қазақтың ұлттық ойындары мен ұлттық спорт түрлерінің дамуына орыс саяхатшылары, этнограф – ғалымы А. Диваев, орыс дәрігері Е. Покровский – XVIII ғ. еуропалық саяхатшылар Плано Карпини, Вильгельм Рубрук және Марко Поло – XIII-XVIII ғ. олар Орта Азияны зерттеп, оларға сүйеніп, баға жетпес жазбалар қалдырды. көптеген елдердің зерттеушілері ғылыми еңбектерді оқып, жазуды жалғастыруда.

ХІІІ ғасырдың бірінші жартысында италиялық саяхатшы Плано Карпини Хорезм, Жетісу және Тарбағатай арқылы Моңғолияға сапар шегіп, жиналған материалдар бойынша " Моңғолия тарихы "кітабын жазды. Бұл кітаптағы материалдарды біздің қазақ зерттеуші ғалым Шоқан Уәлиханов та өз кітаптарында пайдаланған. Бұл кітап Ресейде Д. Язымовтың редакциясымен екінші рет, 1925 жылы жарық көрді.
Қазақ ұлттық ойындары туралы тағы бір басылым Венециандық саяхатшы Марко Поло болды. Ол өзінің шығармаларында Жетісуда Қазақстан бойынша сапарда көрген Қазақ ұлттық ойындары туралы суреттеп, кейбір ұлттық ойындарды талқылай келіп, ойындардың пайда болу тарихын болжап, осы ойындардың ұзақ өмір сүруі туралы болжам жасады.

1829 жылы орыс патшасының рұқсатымен неміс ғалымы Александр Гумбольт Орал, Алтай, Орынбор арқылы саяхатқа уланып, Өскемен және Семей қалаларына барды. Өз шығармаларында ол саяхат орындары мен кездескен халықтарды сипаттады. Өзінің қайталанбас даму тарихы бар бірегей қазақ халқы туралы айтып берді. Ол қазақтардың табиғи сыйымсыз қонақжайлылығын сипаттап, күнделікті орындалатын жұмыстармен, қазақ халқының салт-дәстүрлерімен таныстырды. Қазақ ауылын аралай отырып, ол ұлттық ойындарды өз көзімен көрді, әсіресе оған ат жарыстары мен атқа міну күресі қатты ұнады. Қазақ халқының тарихы мен этнографиясын зерттей отырып, ол "Орталық Азия, таулар тізбегіндегі салыстырмалы климатологияның реттілігі... ».

Тағы бір ғалым саяхатшы Венгр академигі Арминий Вамберг болды, ол 1863 – 1864 жылдары Каспий теңізінің жағалауы мен Маңғышлақ қаласына барды. 1903-1907 жылдары Қазақстанға келіп, неміс этнографы Рихтер Каргуцкийдің құрметті қонағы болды, ол да қазақ халқының ұлттық ойындарымен, ұлттық салт-дәстүрлерінің сұлулығымен таң қалды.
Ұлттық ойындар барлық уақытта және дәуірде Қазақстан халықтары үшін үлкен қоғамдық маңызға ие болды. Олардың барлығы ежелгі уақытта пайда болды және олардың дамуында қалыптасқан қоғам мен кланның экономикалық қызметіндегі қатынастарға сәйкес келетін бірқатар дәйекті формалардан өтті.

Қазақстанның барлық ойын-сауықтары мен ұлттық ойындары әрқашан қоғамдық міндеттерді орындады: тәрбиелік, салттық, әскери-спорттық, ойын-сауық-эстетикалық, коммуникативті және т.б.

Әскери-спорттық ойындар жаяу өмірмен байланысты кең, әмбебап функцияны атқарды - рейдтерге, соғыстарға, қақтығыстарға және халықтың таза экономикалық қызметіне үйрету. Мұндай ойындардың жарқын өкілдері: сайыс, аударыспақ, жамбы ату, алтын теңбіл, ат жарысы, Күрес және т. б.

Тәуелсіздік пен қатал көшпелі өмір үшін күрес жағдайында қазақ халқы дене тәрбиесінің өзіндік ерекше жүйесін қалыптастырды. Оның базасында Ұлттық спорт түрлері мен ашық ойындар болды.

Әсіресе ат спорты ойындары өте танымал болды. Жылқы көшпелі шаруашылықтың жылжымалы базасын жасап, сұлулық, тазалық пен жылдамдықты бейнелеген. Ат спорты ойындарында ол шабандоз-джигитпен бірге белсенді қозғалыс процесіне қатысты.

Қолда бар мәліметтерге сәйкес, ең үлкен маңызды оқиға-еске алу және оларға ат жарысы. Рудың ақсақалдарының құрметіне мезгіл-мезгіл ұйымдастырылған еске алу (ас) мүлікке қарамастан көптеген адамдарды жинағаны белгілі. Бұл оқиға туралы қауесет бірнеше жыл бойы далада жүрді, әндер жазылды, аңыздар пайда болды.

Салтанатты іс-шаралар 3 күннен 7 күнге дейін жалғасты, бұл ретте күн сайын қандай да бір ұлттық ойындар мен жарыстар өткізілді, ал қорытынды күнді орасан зор жарыс – "Аламан бәйге" аяқтады, ол кейіннен көптеген талқылаулардың себебі болды.

Мақсаты: қазақ халқының салт-дәстүрімен, тарихымен, мәдениетімен, спорттық және қозғалмалы ойындарымен таныстыру. Көптеген ойындарды мерекелерде, жарыстарда және сабақтарда қолдануға болады.