Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі №13 Жезқазған орта мектебі

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі №13 Жезқазған орта мектебі Жаратылыстану-математикалық бағыт «Дарын» секциясы Орындаған: Абақанова Гүлім, Абақанова Гүлден Ғылыми жетекшісі:Серкебаева Маржан Қарынбайқызы Жезқазған, 2009

Кіріспе

Бұл ғылыми жобаны мақсаты - өзіміздің білімдерімізді арттыру үшін, математика жайлы білгенімізбен шектелмей, математик ғалымдар, олардың өмірбаяны, осы жолға қалай түскендігі жайлы білгіміз келді. Ол үшін біз қазақтың ұлы математик академигі жайлы мәлімет іздедік. Айтарымыз, біз қазақ халқына еңбегін сіңірген ғалымдарды білуіміз керек сол себепті нақты Мұхтарбай Өтелбаевтің өмір жолына тоқталдық. Оның шәкірттері туралы, жасаған еңбектері жайлы айтатын боламыз. Әрі қарай осы ғылыми жобаны оқи отырып танитын боласыздар.

Жоспар:
Кіріспе.

1. 
   Ғұлама ғалымның ізденістері.
   
2. 
   Ғылыми еңбектері.
   
3. 
   Өмір жолы-ғылымға бастар жол.
   
4. 
   Жетістіктері.
   

Қазақтың аса көрнекті ғұлама ға­лымы Мұхтарбай Өтелбаев есімін жұрт­шылық жақсы біледі. Өйткені, М. Өтелбаев “математика” деген қасиетті ғылымның шетсіз де шексіз әлемінің көгінде қа­зақтың туын тігіп, есімін төрткүл дү­ние­ге паш етті. Сол әлемде оның өз биігі, өз отауы бар. Сол Мұхтарбай Өтел­баев әлемінің рухани тірегі, ұстаны­ны мынадай бүкіләлемдік қағидалардың шешімдері­нен, негіздемелерінен тұрады:

- Дифференциал операторлардың спектрлік қасиеттерін зерттеудің жаңа әдістері негізделді. Ол - қарасты­рылмақ есептерді локализациялау тура­лы жалпы идеяны біртіндеп және тап­қыр­лықпен іске асырудың нәтижесі. Бұл жерде ол коэффициенттерді орташаландыру конструкциясын ойлап тапты. Ол бүгінде мамандарға “q*- Өтел­баев функциясы” деген атпен белгілі. Оны бүкіл әлем математиктері мойындаған.

- Спектрлік анализде мынадай әлемдік мәселе шешімін тапты: клас­сикалық Штурм-Лиувилль операторы меншікті мәндерінің  үлестірімі үшін әмбебап асимптотикалық формула табылмайды. Ал, Дирак операторы үшін  эквивалент болмаған жағдайда алғаш рет екі жақты  асимптотикасы табылды;

- Іштесу теоремаларын алудың жаңа әдісі табылды. Оған “q* - Өтел­баев функциясын” тиімді қолдану арқылы қол жеткізілді;

- Тұңғыш рет Банах кеңістігіндегі сызықты операторлардың әдепті кеңею­лері мен сығылуларының теориясы жасалды, атап айтқанда, “паталогия­лық” (ультрагиперболалық және жал­ғанпараболалық) дифференциал  теңдеу­лер үшін әдепті есептер туралы И.Г. Петровскийдің (1948ж.) әлемдік мәселесі шешілді;

- Көпөлшемді және жартылай шенелген емес операторлардың ке­ңейтіл­ген кластарының бөлінгіштігі мен апроксимативтік қасиеттерін орнықты­ратын әдіс табылды, ол бейсызық тең­деу­лер шешімдерінің сыптығырлығын да қалыптастырады;

- Бейсызық эволюциялық теңдеу­лер теориясында, есептеу математика­сында және жалпылама аналитикалық функциялар теориясында өзінің енгіз­ген v-кластарының көмегімен іргелі нәтижелер алынды;

- Әлді де үзіліссіз жартылай топ­тар­дың инфинитезималды оператор­лары тудыратын кеңістіктердің кеңей­тіл­ген кластары үшін қомақылық тура­лы Арчел-Колмогоров теоремасының орын алатындығы көрсетілді;

- Навье-Стокс теңдеуінің қатаң шешімділігінің мәселесі (ҚШМ) “бө­ліктеуіш функциясы” ұғымын енгізу арқылы барынша айқын мәселеге айналдырылды. М. Өтелбаевтың бұл нә­тижесі ҚШМ қатысты қиындықтарды дәл бейнелейді және эволюциялық теңдеу­лерге кеңінен жалпыланады;

- Шеттік есептерді сандық есеп­теудің жаңа әдісі ұсынылды. Онда іш­тесу теориясы, дифференциал теңдеу­лердің коэрцитивті шешімділігі және жал­ғасу теориясы сияқты қазіргі мате­ма­тика бағыттарының соңғы жетіс­тіктері пайдаланылған. Бұл әдіс әмбе­бап, есептеу экспериментін орнықты да тез жүргізеді, ал “жанама” нәтиже есе­бінде ең бір қиыннан саналатын базис таңдау мәселесін шешеді. Сонымен қа­тар бұл әдіс ақырөлшемді матрицалар­дың меншікті сандары мен меншікті векторларын да тиімді есептейді.

Ғылым тілімен айтылған осынау сөз­дер қарапайым оқырманға түсінік­сіз­деу көрінер. Оның ар жағында бей­нетті еңбек жатыр, еліміздің абыройын көтерер, оны әлемге танытар жаңа­лықтар жатыр. Мұхтарбай Өтелбаевтың қолы жеткен нәтижелері математика­ның әр саласында жаңа перспективалы бағыттарға жол ашты. Академик М. Өтелбаевтың шәкірттері­нің арасынан сексеннен астамы канди­даттық диссертация, он екісі докторлық диссертация қорғады. Ол 200-ге жуық ғылыми мақалалар жариялады. Олар­дың 80 пайызға жуығы шетелдік басы­лымдарда жарық көрді, олардың 100-ге жуығы ағылшын тілінде жарияланды. 3 монографиясы, оның екеуі Мәскеудің “Ғылым” баспасынан жарық көрді. Академиктің кейбір ғылыми нәтижелері маңызды жетістік ретінде Б. Левитан мен И. Саргсян, сондай-ақ А. Костю­ченко мен Н. Саргсян монографияла­рына жеке тарау болып енгізілді. Ғалым жұмыстарының ішінде оның маңызды қолданбалы мәселелерді шешкендігі туралы 4 авторлық куәлігі бар.

Ол ректор қалыбына сыймай­тын еді. Оның мінез-құлығында ғы­лым­да­ғы­д­ай демократиялық мәнер ба­сым жатты. Сөйтіп, ол көп ұзамай-ақ өзінің сүйікті ғылымына қайта оралды. М. Өтелбаев ашқан аса маңызды жаңа бағыттардың бірі: “Сызықты (бей­сызық) операторлардың кеңуі мен та­рылу теориясы” десек, дербес жағдайда, бұл берілген теңдеулер класы үшін әдепті шеттік есептердің түсініктемесі болатын. Ол бұл нәтижеге Н. Вишик пен А. Дезиннен тәуелсіз, өз бетімен қол жеткізді. М. Өтелбаевтың мектебі осы бағыттың негізін қалаушы болып табылады. 1990 жылы ол Қараған­дыға ауысады. Ондағы қиындықтарға қарамастан, 1991 жылы өзінің зор ынта-жігерінің арқасында Қолданбалы математика институты ашылады. Ди­ректор - өзі. Қарағандыда болған тәжік профессоры К. Байматов былай дейді: “Үйреншікті жағдай. Мәскеудегі ММУ-де Мұхтарбайдың соңында 15-20 қазақ жүретін. Мұнда да сондай жағдай”. Зор белсенділік қызметі арқасында онда, Қарағандыда Л. Құсайынова мен Қ. Оспанов бастаған өз шәкірттерінің қуатты ұжымы қалыптасты. М. Өтелбаев мұнда да айқын ізін қалдырды. 1993-1999 жылдар ол үшін қиын жылдар болды. Қарағандыдан келген соң өз шәкірттері істейтін Математика және механика институтына жұмысқа тұра алмады. Әртүрлі себептермен оны шығарып салып отырды. Ол ҚР Кос­мос агенттігіне жұмысқа тұрды. Күрделі уақыт болатын. Бірақ, ол ештеңеге қарамастан, Навье-Стокс проблема­сымен айналысты. Ол агенттіктен кейін үш жыл АлМУ-да кафедра меңгерушісі болып қызмет етті. 1999 жылы ҚазМУ-ге қайта оралды. Шалтай Смағұловпен бірге ғылыми семинар ұйымдастырды. 2002 жылдан бастап ММУ ректоры В. Садовничийдің ұсынысы бойынша Еуразия ұлттық университетіне ММУ филиалының теңдиректоры болып ауысты және онда жарыса ғылыми орталықты басқарады. Міне, осылай Ты­нысбек мырза Мұхтарбай Өтелбаев­тың өмір жолындағы, ғылым жолын­дағы небір қалтарыстарды қалт жібер­мей, одан қажетті ой қорытады. “Біздің Отанымыздың табиғи-шикізат байлығы - шегі бар байлық. Ол уақыт өткен сайын көбеймейді, азая береді. Дамыған елдердің байлығы - ғылым мен техника, ең алдымен, ға­лымдар мен инженерлердің жетістікте­ріне негізделген байлық”. Осындай  қо­рытынды жасап, М.Өтелбаевтың еңбегіне бағаны содан іздейді. Академик өз әріптесі туралы “Мұх­тар­бай Өтелбаев - Қазақстан матема­тиктері пір тұтатын адам”,- деп анықтама береді. Оның қоғамдағы орнын айтады. Мұхаң сынды ғалымдар жасаған ғы­лымды елдің байлығы санайды. Осы ғылыми жұмысымызда академик Тынысбек Кәлменовке көбірек жүгінуіміздің өз себебі бар. Аталы сөзді құл да айтады, бірақ дана­ның аузынан шықса, сөз дуалы демек­ші, бір ғұлама туралы екінші бір ғұлама ғалымның аузымен айтқанды жөн көргенбіз. Ғылымда өзінше жол салып, оған әлемді мойындатқандар көп емес. Сондай санаулы тұлғалардың бірі - Мұхтарбай Өтелбаев.