Қазақстан Республикасының Ғылым және білім министрлігі Ш. Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік унивеситеті

Орташа биіктіктегі, биіктігі 60-80 см. Өсімдік негізгі сабақта 9,0-10,5 буын аралықтары бар. Бұтақ орташа жинақталған, бұтақтануы орташа 2-3 бұтақ.

Сабағы гүлдеу кезінде жасыл, тұқым жарнағының қалтасы сия көк. Негізгі сабақ тік, тығыздалған егістіктерде бас жағы иілген.

Сабак калыңцығы орташа, пісіп жетілу кезінде түктенуі акдиыл-сарғыш, сирек. Жапырьшуға төзімді.

Жапырағы үштік, толық бүйірлі. Жапырақшалары кең домаланған. Ірі емес, жапырақша үшы түйық домаланып келген. Жапырақтануы өлсіз.

Бұршаққабы қоңыр, әлсіз бүгілген, мөлшері 4,6-4,9 см, негізінен 3 тұқымды. Төменгі бұршаққаи байлану биіктігі 8,3 см.

Түкымдары сопақ, сары, кейде сұр немесе жасыл теңбілдері бар, тегіс жылтыр, Түкьшдар зең ауруларымен ауырғанда жылтырауы жоғалады. 1000 дәннің массасы 170 г.

Шарүашылықтык бағалы белгілері. Ерте пісетін сорт, вегетациялык кезеңі 95-104 күн. Зерттеу жьшындағы өнімділік 26,8 ц/га.

Шығыс Қазақстан облысында аудандастырылған.

Өскіндері жасыл, тұқым жарнағы қалтасы жасыл. Өсімдік биіктігі 70-80 см. Буын саны 12-16, 10 см дегі бұтақ саны 1-3, сабағы тік сонды, Жапырылмауға төзімді.

Жапырақтары үішік, сопақша-ұзынша келген, орташа, жапырақтың ұзындығы 10,7 см ені 6,2 см. Жапырақтатъі орташа. Жапырақтары пісерде түсіп қалады.

Гүл шоғыры — шашақ бас. Гүл сабағы қысқа, ақшыл, гул сағағында 3-6 гүлден, гүлдері орташа ақ. Бүкіл өсімдік сұр түкпен жабылған.

Бұршаққабы сұр, кылыш төрізді, 2-3 тұқымды, ұзындығы 4,7 см, ені 0,8-0,85 см, төменгісінің байлану биіктігі 12-13 см.

Тұқымдары домалақ, сопақша, сары, кейде қоңырқай, 1000 дәннің массасы 167,8 г, натурасы 711-727 л/г.

Алматы облысында аудандастырылған.

Жапырақтары ортаіда мөлшерде жүмыртқа төрізді, сәл үшкірленген, қара-жасыл, күміс жылтырлы, орташа әжімді.

Гүлдері күңгірт, орташа, орташа гүдді (4-7) шашақ баа Бұршаққабы ірі, қара-қоңыр, қылыш тәрізді, сабақша біркелкі орналасқан, ені 1,0-1,2 ұзындығы 5-6 см, негізінен 3 тұқымды. Төменгісінің байлану биіктігі 10-12 см.

Тұқымдары домалақ, әлсіз жылтыр. Дәндері ірі (1000 дәннің массасы 187,0-205,8 г.

Алматы, Жамбыл, Қарағанды облыстарында аудандастырылған.

Гүлдері күңгірт, орташа, аз гүдді (4-5) шашақ бас.

Бүршағы сабағында біркелкі тараған, негізінен 3 тұқымды. Бұршақ ұзындығы 4-5, ені 0,8-1,0 см. Төменгі бұршақтың беку биіктігі 10-28 см.

Тұқымдары орташа. домалақ-сүйір, сары, қара пигментті. 1000 дәннің массасы 140 г.

аудандастырылған.

Жапырақтары үштік, домалак жапырақ үшы үшкірленген, қара-жасыл, тегіс, піскен кезде жапырақтар түсіп қалады. Жапырақтануы жақсы. Бүкіл өсімдікті сары түк басқан.

Гүл шоғыры-шашақбас, гүл сабағы қысқа, жасыл, гүл сабағында 4-6 гүдден, гүлдері ірі, ақ.

Бұршаққабы сары, сәл иіңкі, 2-3 тұқымды, ұзындығы 4,6-4,2 см, ені 0,8 см, төменгі бүршағы 9,1 см биіктікке байланған.

Тұқымдары домалақ сары, қоңыр пигментті 1000 дәннің массасы 151,3 г.

Шаруяшылықтык багалы белгідері. Ортадан ерте пісетін сорт. Өсу-даму кезеңі 116 тәулік. Соңғы жылдары сорттың Кұрдай сорт сынау участкесіндегі өнімділігі 30,2 ц/га болды.

ТАПСЫРМАЛАР:

Май бұршақтың түр тармақтарымен танысыңыздар

Май бұршақтың сорггық ерекшеліктерін сипаттаңыздар (17 кесте)
17 кесте

Сорт, қай	Түр	Бұршаққа-	Тұқымдары	Жапырағы	Шаруашы-
жерде	тармағы	бы			лықтық бел
шығарылға					гілері
1	2	3	4	5	6

Тақырып 9

Көп жылдық шөптер.

Еркекшөп

Ботаниқалық сипаттамасы мен ерекше белгілері.

Еркекшөл 13 тур біріктіретін қоңырбас тұқымдасына /Gramineae/ бидайық туысьша /Agropyron/, еркекшөптер туыс тармағына /Euagropyron Nevski/ жатады.

Қазақстанда бір - бірінен биологиялық және морфологиялык ерекшеліктері аркылы ажыратылатын еркекшептің 4 түрі енгізілген. Оның екеуі - жалпақ масақты, ал қалған екеуі -жіңішке масақты. Бірақ та еркекшөптің кәдімгі түрлерімен қатар егістерде оның ауыспалы түрлері де кездесуі мүмкін.

Жабайы өсетін жал тәрізді еркекшөпте өсімдіктің белгілері бойынша үш экологиялық топ ажыратылады.

Су жайылма - іиалғындык, жабайы түрде батыс және солтүстік Қазакстан езендерінің су жайылма - шалғынды ассоциацияларында өседі. Өсімдік тік, жалпак, жақсы жапырақтанған. Жапырақтары бағытталған біршама кең (4-8 мм) ұзын. Масағы түктелген, орташа тығыздықтағы ірі (ұзындығы 5-8 мм және ені 1,5 - 2,0) орақ тәрізді.

Дала тобы. Құрғақ жерлерде, төбелерде, Құрғақ тау шалғындарында, тасты беткейлерде өседі. Өсімдіктер бойы аласа (50 см), түптенуі өте жоғары. Сабағы жіңішке, жапырақтары ұзын, жіңішке, оралып келген. Масағы кыска, тығыз, кең, жүмыртқа тәрізді түктенуі нашар, балауыз өңезі көрінеді.

3. Алтай тобы. Алтай тау бөктерінде және шығыс Қазақстанның таулы аймақтарында өседі. Өсімдік бойы биік (55-90 см), сабағы тік, дфекті, калың. Жапырақтары қою жасыл, кең (6-10 мм), масақтары ұзын (5-9 см), жасыл, борпылдақ (тығыздығы 1,9 дан 3,4-ке дейін), жал тәрізді.

ЕРКЕКШӨП СОРТТАРЫ. Долинский — 1

Қарағанды облыстық мемлекеттік ауыл шаруашылык тәжірибе станциясында жергілікті Қазақстан популяциясынан жеке - топтық тандау аркыяы шығарылған сорт. Авторы А.А. Корнилов. 1968 жылдан бері аудандастырылған.

Ботаникалық сипаттамасы Жал тәрізді кең масақты түріне жатады (pectiniforme). Бұтасы тік, тығыз, көтеріңкі. Сабақтары тік, жіңішке, тегіс, орташа жұмсак. Өсімдік биіктігі 69-90 см, буын түсі қара - қоңыр, түптенуі өте күшті 56-60 сабақ. Жопырақтары қысқа ланцетті, сабакқа жанаса орналасқан, аздап кедір-бүдыр, өте үсақ тікендері бар, дөрекі емес, түсі жасыл. Жапырақтануы орташа, сабақ бойынша біркелкі тараған. Масақтары жебе тәрізді, жалпақ, жал тәріздес масақшалары бар. Масақ үші әлсіз түктелген, масақтары жүмыртқа ланцет тәрізді 5-10 гүлді, аздап бүдырланған. Масақшаны жабатын қауыздары ланцетті үшкірленіп келген. Тұқымдары ланцет тәрізді.

Шаруашылықтык оағалы белгілері. Кеш шсетш сорт. Суыққа және құрғақшылыққа төзімділігі жоғары. Жезқазған облысы Жаңа-Арқа сорт учаскесінде көк массанын өнімділігі 67 ц/га, Құрғақ заттардың шығуы 19,5 ц/га, көк массасындағы шикі ақуыз мөлшері 11,9 %, жасуның 32 %.Орталық Қазақстанда аудандастырылған. Карабалыкский (кең масақты) 202.

Қарабалық мемлекеттік селекция станциясында Бұзылық өзені бойындағы жабайы өсімдіктерден жаппай сұрыптау арқылы шығарылған сорт, Авторы Ф.М. Маштаков, 1949 жылдан бері аудандастырылған.
Ботаниқалық сипаттамасы

Жал тәрізді кең масақты түрге жатады (pectiniforme). Бұтасы орташадан жоғары тығыздықта, тік немесе аздап иіліп келген. Сабақтары цилиндр тәрізді тік, орташа жұмсақ, масақ асты аздап түктелген.

Жапырақтары тар бағытталған, аздап түтіктелген, дөрекі емес, ашық жасыл және жасыл түсті. Жапырақтануы жақсы, бүтаның жалпы биіктігінің 3/4 - дейін, жапырақтары 21-35 % -н құрайды.

Масақтары жал тәрізді, масақшалары арасында айқын көрінетін бос орын бар, ірі, орташа тығыздықтағы. Масақ ұзындығы 5-8 см, жалпақтығы - 2 см, түсі ашық-жасыл, масақшалары ұзынша келген 7-9 гүлді.

Түкымдары ірі /1000 дән массасы 2,5 г/, ұзындығы 5-7 мм,
ланцет тәрізді, ашық-жасыл. _:.:*. '

Шаруашылық бағалы белгілері Көктемгі өніп-өсуінен бірінші шабуға дейінгі вегетациялық кезеңі 55-65 күн. Қысқа және кұрғақшылыққа төзімділігі жоғары.

Өнімді сорт. Көк массасының орташа өнімділігі 37 ц/га, абсолютті құрғақ массасының шығуы 20,2 ц/га /Павлодар облысы Ертіс сорт учаскесі/. Қостанай облысы Федоров сорт учаскесінде көк масса өнімділігі 59 ц/га, абсолютті құрғақ массасы - 27 ц/га, көк массасындағы шикі бал уыз мөлшері 14,2% , клетчатка -33,0 %. Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Қызыл-Орда, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Ақмола облыстарында аудандастырылған.

ТАПСЫРМАЛАР:

Еркекшөптің экологиялық топтарымен танысып сипаттаңыздар.

Еркекшөп сорттарының сипаттамаларын 18 кестеде келтіріңіздер.

18кесте

Жемісі - көп дәнді, спиралді-иілген немесе орақ тәріздес, кейде тік ірі бұршақ сияқты.

Түрлері мен сорттарыньщ белгілері

және оларды анықтау

Қазақстанда жоңышқаның 3 түрі өсіріледі:

1. Егістік (М. Sativa)

2. Өзгермелі (М. Varia) оның ішіне 3 сорттық тип енеді

3. Сары жоңышқа (М. Falcata). Жоңышқаның түршелерін аныктау негізіне (кестеде) келтірілген белгілері жатады. ; Сорттык белгілері. Жоңышқаның барлық жергілікті және селекциялық сорттары - күрделі популяциялар, демек олар морфологиясымен және биологиясымен ажыратылатын өсімдік жиынтығынан тұрады. Сондықтан көптеген түрлік және сорттық белгілері өсіру жағдайымен жайылымға отын пайдалануға байланысты өзгеріп отырады.

Жоңышқаның түршелері және сорттарын сипаттау үшін қолданылатын негізгі белгілермен қасиеттерінің қатарына келесі белгілер кіреді:

Гүл жапырақтарының түсі-түршелік белгілерінің негізгілерінің бірі. Гүл жапырақтары гүлі күлгін түсті, сары және түршенің қандай сорттық типке жататындығына, ерекшелігіне, шабылуына, жылдың ылғалдылығына байланысты әр түрлі өзгермелі түсті болады.

Шашақшаның формасы: шоқпарбас, жүмыртқа, қысқа цилиндр, ұзын цилиндр тәріздес, айдар тәріздес.

Жемісті шашақшаның ұзындығы: өте қысқа 1 см, қысқа 1,1-ден 2 см дейін, орташа 2,1-3 см, ұзын 3-5 см, өте ұзын 5,1-12, кейде 20-40 см.

Шашақшанын тығыздығы: өте борпылдақ 1 см-де 4 гүлге дейін, борпылдақ 4-тен 5-ке дейін, орташа тығыз 6-7, тығыз 8-9, өте тығыз 10-оданда көп.

Бұршаққаптың формасы: тік, шамалы иілген, орақ тәріздес -1-ден 5-ке дейін айналым жасап оралған.

Бұршаққаптьщ мөлшері: өте ұсақ диаметрі 2 мм дейін, ұсак; 2,1 -3 мм, орташа 3,1-4 мм, ірі 4,1 -7 мм, өте ірі 7,1 -12 мм.

Бұршақкаптьвд беті (сырты): жылтыр, шамалы түктелген; темір тәріздес түктелген; түктерінің шатаскандығынан - түкті-жүндес; кедір-бүдыр тікенекті.

Күзгі өсетін дегелерінің формасы: жатаған-өсіп келе жаткдн өркен жерге жатып өседі; жартылай жатаған топырақ бетінен 5-15 көтеріліп өседі; қүлаңқы 20-40 көтерілген, жартылай тік түратын топырақ бетінен 50-70 көтерілген, тік түратын.

Бүтағының формасы: бүршіктену және гүлденердің басында анықталады - жартылай жатаған, қүлаңқы, жартылай тік түратын, тік түратын.

Бұтақтылығы: нашар бүтакта 25 сабақтан аз, орташадан төмен 26-30, орташа 31-50, жаксы 51-60, жоғары 61-80, кейде 100-одан көп.

Сабақтың жуандылығы (4-5 буын аралыкқа): жіңішке (2 мм дейін), орташа (2-3 мм), жуан (3 мм - одан көп).

Ортаңғы қабаттың Жопырақтарының формасы: домалаққа жақын, жүмыртқа тәрізді, дөңгелек сына төрізді, кері жүмыртқа, кері жүмыртқа сына тәріздес, ұзынша кері жүмыртқа тәріздес, ұзынша-эллипс тәріздес, ланцетті-сына, ланцет, эллипс тәріздес, үшкір ланцетті, ұзындық-ланцетті, ромблы-ланцетті тәріздес.

Жопырақ мөлшері: үсақ-ұзындығы 1,5 см ені 0,4 см, орташа-. үзьшдығы 1,6-2,5 см ені 0,5-1 см, ірі-ұзындығы 2,6-4 см және одан көп ені 1,1-1,5 см.Жапырағының түктіліп: өте нашар және жапырақ сағағының астыңғы жағында бірлі-жарым түгі бар, нашар, орташа, күшті, өте күшті.

Өсімдіктің биіктігі яғни гүлдену басындағы сабақтың ұзындығы. Өте төмен ескен 30 см дейін, төмен өскен 31-50 см, орташа 51-60, биік өскен 61-70 см, өте биік өскен 71-80 және 90-140 см.

Жапырақтануы есімдік гүлдене бастағанда сынау бауы бойынша Құрғақ жапырақ пен жалпы Құрғақ массаның катынасы ретіңде табылады (анықталады): өте төмен (40 %), төмен (41-45% ), орташа (46-48 % ), жаксы (49-50 % ), жоғары (51 % -одан көп).

Шапқаннан кейін және көктемгі өсуі - өте акырын сабақтың бір тәулікте өсуі 0,5 см дейін, ақырын 0,6-1 см, орташа 1,2-2 см, тез 2,1-3 см, ете тез 3 см - одан көп.

Қысқа төзімділігі: өте нашар қыстап шыққаннан кейін 15 % дейін өсімдік сақталады, нашар 16-30 % , орташа 31-60 % , жаксы 61-80 % , жоғары 81-100 %.

Құрғақшылықка төзімділік: өте нашар (топырактык Құрғақшыльщ болғанда жапырақ қүрғап қүйылып түседі 95-100% ), нашар (81-95 % ), орташа (51-80 % ), жақсы (31-50 % ), жоғары (10-30 % - одан аз).

Аурулармен зақымдануы (балл): 0-закымдық жок, өте нашар (жапырақтың бетінің 1/20 бөлігінде дак және қоным бар), нашар (1/10 бөлігінде), орташа (1/4 бөлігінде), қатты (1/2 бөлігіне жуық), өте каггы (3/4 және көп).ід Гүлдеу кезеңі: өте нашар бір бұтақта 3 шашақшаға дейін, орташа 4-7 дейін, жаксы 8-10 дейін, өте жаксы 11 -ден көп.

Авторы: В.П. Кузьмин 1952 ж. Аудандастырылған.

Бүтағы кұлап жататын, жартылай тік тұратын, жартылай жатаған.

Сабағы орташа жуан, дөрекі емес. Өсімдіктің биіктігі жасыл масаға жинар алдында 45-52 см, тұқымға жинар алдьшда 49-69 см.

Жопырақтары орташа мөлшерлі, эллипсті, үзартылған-ланцетті және кері жұмыртқа тәріздес, сағактың төменгі жағында қысьтлған және тікірейген түктермен сәл түктелген. Жапырақтануы жаксы 42-56 %.

Гүл шашақтары орташа ұзындьщты және орташа тығыз, шоқпар бас кейде цилиндрлі.

Гүл жапырақшалары өсімдіктің 89-93 % да, ашық-көкшіл, ақшыл, сарғыш жасыл және ашық сары.

Бұршаққап 1-3 орамалы, ірі, ашық қоңыр, қоңыр.

Бағалы шаруашылық белгілері. Орташа шсетін сорт, қысқа төзімділігі және күрғақшылыққа төзімділігі жоғары, жоңышқа көбелегімен, фитономуспен зақымдануы орташадан жоғары. Бұл сорт көктемде және шапқаннан кейін баяу өседі. Жасыл массаның өнімділігі Ақмола облысындағы Балкаш сорт сынау учаскесінде 1982-1984 жж. 85 ц/га болды, ал Құрғақ заттың шығуы - 25,5 ц/га.

Қостанай және Ақмола облыстарында аудандастырылған.Европалық жоңышқа сорттары (ала-құла буданды сорттык тип) ,

Гүл жапырақшалары күлгін, көкшіл-күлгін, сарғыш жасыл.

Бұршаққап-шалғы тәріздес, түкымы ірі. , Бағалы шаруашылык белгілері - қысқа, Құрғақшылыкка төзімді сорт. Аурулар және зиянкестермен зақымдануы нашар. Көктемгі өсуінен бірінші шабуға дейінгі аралық 62-77 тәулік. Бірінші шабудан екінші шабуға дейін 63-73 тәулік. тұқымның пісуіне дейінгі аралық 134 тәулік. Қостанай облысында жасыл массасының орташа өнімділігі 94-104 ц/га, абсолюттік Құрғақ заттың шығуы 23,3-25,3 ц/га. Абсолюттік Құрғақ зат құрамындағы шикі ақуыз 17,2 %, клетчатка - 28,5 %.Қостанай облысында аудандастырылған.

Квкше. Көкшетау мемлекеттік ауыл шаруашылығы тәжірибе танабында көк буданды және сары жоңышқы үлгілерін тозаңдандырып, олардан топтық іріктеу әдісімен алыньш шығарылған.

Авторы: У.Х.Хасенов. 1968 жылы аудандастырылған.

Сабағы орташа дөрекі, нашар түктенген, өсімдік биіктігі 75-80 см, бұталануы орташа.

Жопырақтары орташа мөлшерлі, жұмыртқа пішіндес, нашар түктенген. Жапырақтануы 54-58 %.

Гүл шашағы орташа ұзындықты, шоқпарбас, орташа борпық.

Гүл жапырақшалары ала-қүла.

Бүршаккап 1-3 оралымды, ірі, бүйрек тәріздес, қоңыр-сары түсті.

Бағалы шаруашьшық белгілері. Орташа пісетін сорт. Көктемгі
өсуінен алғашкы шөпке шабуға дейінгі аралық 63 тәулік,
біріншіден екінші шабуға дейін 53-55 тәулік, түкымының
шаруашылық пісуіне дейін 107-117 тәулік. Қысқа, Құрғақшылыкқа
төзімділігі жоғары. Қоңыр дақпен. жалған үнды шывдіен
зақьщдануы нашар, жасыл массасының өнімділігі Шемонаихиндык
сорт сынау учаскесінде 94 ц/га, абсолюттік қүрғак заттьщ шығуы
42,6 ц/га. Ақтөбе, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Павлодар, Солйүстік Қазақстан, Ақмола облыстарында аудандастырылған.

Европалық жоңышқаньщ сорттары (сары будандык сорттық тип)

Марусинская 425. Моршан селекциялық танабында жабайы өсетін жергілікті популяциядан жаппай іріктеу жолымен алынып шығарылған. Авторлары: В.П. Струве, М.Н. Демина. 1948 ж. аудандастырылған.

Ботаникалык сипаттамасы. Европалық жоңышқаға, сары буданды сорттық типке жатады.

Бұтағы жартылай жатаған және құлаңқы, түптену бөлігі топырақ бетінен 3-6 см төмен орналасқан.

Сабағы көктемгі жөне кузде өскенде іредік болғаннан жерге жабысқан, жіңішке болсада кейін көтеріледі, тығыз, дөрекі емес, жақсы бұталанған. Бұтақтары тік және үшкір бойымен тарайды. Өсімдіктің шөпке шабардағы биіктігі 44 см, түкымға 67 см.

Жапырақтары орташа және ұсак мөлшерлі, элипсті жөне ланцетті, төменгі жағында қысқа және қысылған түктермен түктелген. Жапырақтануы жақсы.

Гүл шашағы қысқа, тығыз, шокпарбас және кейде қысқа цилиндрлі, 13 шақты гүлі бар. Гүл жапырақшалары өсімдіктің 50-60 % да сары, 10-30 % да сарғыш, сары және сарғыш-ашық, көк, 15-17 % - ашық көк, 3-5 % да көгілдір және күлгін түсті. » Бұршаққап 1 ден 2,5 оралымды, ашық және қара қоңыр түсті.Бағалы шаруашылық белгілері: ерте пісетін сорт, көктемгі және шөпке шапқаннан кейін өсуі тез. Қысқа төзімділігі жоғары. Қоңыр дақпен және тат ауруларымен зақымдануы орташадан төмен.

Элиталық есімдіктерден алынған дөндерді араластырмай бөлек қолдорбаларда сақтау және бөлек мөлдектерде егу жеке сұрыптаудың жайпай сұрыптаудан айырмашылығы. Бұл өдісте селекциялық көшеттікте мөлдектердің саны (стандарт мөлдегін есептемегенде) іріктелген элиталық өсімдіктердің санына сәйкес. Жеке сұрыптау өдісінде селбкцияның негізгі қағидасы ең толық жүргізіледі, яғни элиталык өсімдіктерді ұрпағымен бағалау.

Элиталық өсімдіктерді егін орар алдында іріктеген дұрыс. Егер сұрыптау алғашкы материалдар көшеттігінде жүргізілсе, онда белгіленген мөлдектерден ең жақсы өсімдіктерді таңдап оларды тамырымен жұлып алады. Бір мөлдектен алынған өсімдіктерді бөлек байлап этикеткасына мөлдектің және үлгінің нөмірлері жазылады.

Зертханада баулардан элиталық өсімдіктерді іріктейді. Бұл жерде баудағы әр өсімдікті мүқият қарастырьш және олардың ең жақсысын элиталық ретінде іріктейді.

Элиталық өсімдіктер келесі белгілермен көзге түсу кере:

1 осы жылға сәйкес өсімдік биіктігімен;

2 жақсы өнімділік түптілігімен, барлық масақтары біркелкі пісіп және бір биіктікте болу керек;

3жаңа өскен сабақтары жоқ әлде аз болу керек;

4жапырылуға төзімді сабағымен;

5аурулар мен зиянкестерге шалдыққандары жоқтьвғымен;

сілкілеумен аныктайды.

Объективтік көрсеткіштер алу үшін іріктелген өсімдіктерді әлде терең талдайды, әлде бастырады.

Селекциялық тәжірибеде терең талдау жүргізбейді, ал тек өсімдіктерді бөлек бастырып және есімдіктің дәндерін көзбен бағалайды.

Өсімдіктер әлде кесілген масақтар арнайы зертханалық бастырғышта бастырылады, олар бір әлде бірнеше масақтарды бастыруға арналған. Егер олар болмаса бастыру және ұшыруды қолмен істейді.

Әр есімдіктің дәндерін бөлек тәрелкеге салады. Әр тәрелкеге, алынған өсімдіктерден үлгінің нөмірі бар этикетка салады.

Сосын дәнімен бағалайды. Ол үшін бір алғашқы үлгінің дәндері бар тәрелкелерді қатарлап кояды. Стөлге тік күннін көзі түспеу керек, онда дәнді бағалау нашарлайды. Әр өсімдіктің дәндерін бағалағанда қай дән калдырылатыны, қай дән жойылатыны анықталады.

Элиталық катарына алынатыв: өсімдіктердің әр өсімдігінде және масағында дән саны неғүрлым көп және олар толық, біркелкі, ірі әлде орта ірі, шынылы болу керек,

Бұл керсеткіштерге сәйкес емес өсімдіктер элитальщқа жатпайды.

Өсімдіктегі және масақтағы дәннін енімі өнімділіктің көрсеткіші сондықтан оған көп мағына беріледі. Өйткені көлемнен шығатын енімдікке әсер етеді.

Дәннін тодыктығы (толысуы) - бұл өте мағналы белгі, өйткені онымен осы өсу жағдайына икемділігін анықтауға болады.

Дәннін ірілігімен біркедкілігі басқа белгілермен мағналы. Егер бір өсімдіктің дәні біркелкі болса, ол өте жақсы.

Дәннін ірілігі өте зор белгі болғанымен басқа белгілері жаксы болса тек ірі болмағандықтан оны қатардан шығаруға болмайды. Яғни орта іріні қалдырьш, тым ұсақты сырт қалдырады.

Дәннін консистендиясы шынылы, орташа шынылы, ұнды болады.

Басқа белгілермен қатар дәннің пішінінің мағынасы бар. Дөңгелек пішінді ұзыншаларға қарағанда ұнның шығымына әсер етеді.

Дәнді барлық белгілермен бағалайды, олардың ішінде ең мағыналысы толықтық.

Көрсетілген белгілер бойынша дәндерді көзбен бағалай отырып тектейді. Тектелген дендерді бірге қосады. Әр тәрелкеде қалдырылған дәндерді бөлек қағаз пакетикке салып бөлінген линияға нөмер береміз.^-

Линияларды нөмірлейтін бірнеше тәсілдер бар. Ең ыңғайлысына тоқталайық. Естелік, селекционерге келген әр үлгі негізгі катологке енгізіледі және келесі нөмір беріледі. Бұл үлгіден элиталық өсімдіктер бөлінсе бұл нөмірге тағы нөмір қосылады, ол бірден басталады.

Мысалы, негізгі каталогке енгізілген № 496 үлгіден төрт элиталық өсімдік бөлінді. Оның біреуі (оның тұқымы) № 496/1 болады, екіншісі № 496/2, үшіншісі № 496/3, төртіншісі № 496/4 болады. Бұл нөмірлер линияларде селекциялық станциялардажұмыс істелгенше сақталады.

Тұқымдарды пакетиктерде еккенше сақтайды және әр элиталық өсімдіктің дәнін бөлек мөлдекке селекциялық көшеттікте егеді.

Жеке сұрыптаудың қысқаша тәсілінде мына жұмыстар жүргізіледі:

1. Танапта әлде зертханада баулардан мына белгілермен өсімдіктерді іріктеу:

а)есімдіктердің және масақтардың жақсы дамуы;

б)масақтардың бір қатарлығы;

в)жаңа ескен сабақтар болмауы;

г)жапырылмауы;

д)кұйылмауы;

Іріктелген өсімдіктерді бастыру және этикеткаларға алғашқы үлгілердің нөмірлері мен бастырылған масақтардың санын жазу.

Мына белгілермен дәнді тектілеу:

а)өсімдікке және масаққа келетін дәннің саны;

б)дәннің толықтығы;

в)дәнніңбіркелкілігі;
г) дәннің ірілігі;

д) дәннің шынылығы.

Әсімдік жататын түршені айырғышпен анықтайды.

Өнуі және енімсіз масақтардың саны жалпы түптенуді береді.

Тектіленген дәндерді бірге косып егуге қолданбайды. Ал қалдырылған дәндерді бөлек пакеттерге салып сыртына элиталық өсімдіктердің нөмірін жазады. Сосын егістік тізімге еңгізіп келесі егіске дейін сақгайды. Элиталық өсімдіктердің дәндерін селекциялық көшеттікке егеді.

Сұлыда элиталық өсімдіктерді бидайдашдай іріктейді. Іріктегенде көңіл бөледі: өсімдік биіктігіне, өнімділік түптенуіне, жаңа өскен сабақтардың болмауына, сабақтың жапырылып қалмауына, аурулар мен зиянкестерге зақылдалмауына, дәннің қүйьшмауына.

Өсімдік пен шашақгүлдегі дәндердің өнімі аз болса, дәні үсақ және толық болмаса, өсімдіктер, аурулар мен зиянкестерге зақымдалса, әлде көп бос және косалқы дәндері болса овда ол өсімдіктер жарамсыз болып есептеледі.

Сұлыда бос дәнді деп тек гүл қабыршағы бар және дәні кейбір жағдайларға байланысты қалыптаспағанды айтады. Қосалқы дәндер — Бұл масақшалар, олардың ішінде екінші дөн бірінші дәннің гүл қабыршағына кондырылғандай сонымен дөн калыптастырмаған.Іріктелген өсімдіктерді әділ бағалау үшін өсімдіктер мен дәндерді терең талдау керек. Оны келтірілген кесте бойынша жүргізу керек.Сұлының өнімділік түптенуі және ескен сабақтары жалпы түптенуі жөне сабақтард ың біркелкілігі бидайдағыдай анықталады.
21 кесте

Сұлыда жеке сұрыптау

							Ең жақсы
Өсімдік №		Өсімдікпен бағалау															Шашақ гүлімен бағалау
																	Саны				Бір шашақ гүлдін дәндердің массасы, г
	Өнім ДІЛІК түп тенуі					Жаңа өскен сабақтардың саны				Жалпы түптенуі		ӨсімДІКтің биіктігі, CM			Сабактардын біик,қатарлығы		Дамыған масақ шалар ДЫН		Шашақ гүлдегі дәндер
1	2					3				4		5			6		7		8		9
Өсімдік бойынша											Өсімдіктің дәндерін бағалау
дәнді бағалау
Өсімдіктердің саны			Осімдіктердің массасы,г		1000 дәннің массасы, г				Қосалқы дәннің саны		Қосалқы Дәннің пайызы, %			Бос дөндер		Бос дәннің саны(үрық гүлдердің)		Гүл қабыршағының бояуы		Қылтықтылығы(жоғары, орташа, төмен,жоқ)
10			11		12				13		14			15		16		17		18
Қылтық сипаты (дерекі орташа, төмен, жоқ)								Дөн пішіні					Аурулар және зиянкестермен зақымдалүы					Қорытынды
19				20									21

Ең ұзын сабақты өлшеп өсімдіктің биіктігін анықтайды. Қалыптасқан масақшалардың санын ең жақсы шашақгүлмен анықтайды. Бос масақшаларды есептемейді.

8 бағанды толтыру үшін ең жақсы шашақгүлдің дөндерін есептейді, бостарын есепке алмайды.

10-21 бағандарды толтырғанда өсімдіктің шашақгүлдерінің дәндерін есептейді.

а + б

б- қосалқы дөндердің саны (13 баған) Бос Дәндердің пайызын былай табады:

а + в

мүнда в - бос дәндердің саны (15 баған)

Үш түрлі қылтық болады:

-қылтык күшті дамыған, дөрекі, бүратгілған және қара
боялған

- қылтық орташа, буындары жоқ, түбі бүратылған және боялған ( орташа дөрекі)

- кылтық сөл дамыған, қысқа, ақ, тік_; кейде сөл бүратылған (нәзік)

Пішіні бойынша дәндердің келесі түрлері бар: мосісвалық, іХарьковтік, ине төріздес, үзьш қауызды және шатиловтік.Өсімдіктерді талдау аяқталғансоң, кестенің көрсеткіштерін жене тарелкедегі дәндерді қарап, тектілеу мен қорытынды жасайды. Кортындыны 22 бағанға жазады

Өсімдіктерді бағалағанда барлық белгілерді ескереді. Бірақта олардың ең мағналысы: сабақтардың біркелкілігі, шашақгүлдің және өсімдіктің дәндерінің салмағы, 1000 дәннің массасы, қосалқы жөне бос дөндердің пайызы, аурулар және зиянкестермен зақымдалуы,

Жарамсыздандырған дәндерді бірге қосады, егуге қодданбайды. Қалдырылған дөндерді бөлек пакеттерге салып, оларға элиталық өсімдіктердің немерін береді.

Барлық пакеттерді егіске дейін сактайды.

Тапсырмалар:

Бидайда жеке сұрыптау жүргізіңіздер

Қара бидайда жаппай сұрыптау

Қара бидайдың элиталық өсімдіктерін іріктегенде келееі белгілерге көңіл бөлу керек:

• 
  Өскен жағдайда қалыптаскан биіктікке
  
• 
  Бірнеше жақсы дамыған өнімді масақтардың болуы, шамамен бір қатарда болатын және бір уақытта пісетін;
  

-Масақтардьщ жапырылмауьша

-Дәннің ірілігіне қарамай олардың көбірек жабіақ болуына

-Алақат дәнділік болмауына

Жаппай сұрыптауды қысқартып жүргізгенде барлық алынған өсімдіктер бірге бастырылады. Әрқашан іріктелген өсімдіктер терең талданады зертханалық жағдайда.

Талдауды зертханада қысқаша өткізуге болады, кейбір мағыналы көрсеткіштерін көзбен бағалап, әдде терең өткізуге болады- санап, өлшеп, таразылап.

Зертханалық талдауды қысқаша өткізгенде тек дәндерді қарайды. Ол үшін өр өсімдікті бөлек бастырып дөндерін тәрелкеге салады, сосьш оларды байқап шығып баға береді. Егер дәндері кейбір көрсеткіштермен нашар болса, ол өсімдікті жарамсыздандырады.

Дәннің ірілігімен жоғары өнім бермейтін өсімдіктерді жарамсыздандырады. Ал орташа және ірі дәні бар өсімдіктерді қадцырады. Керек жоқ дәндерді бір қол дорбаға салып егіске дейін сақтайды.

Іріктелген есімдіктердің зертханалық талдауын төменгі

Масақ діңгегі мүшелерінің санын оның ұзындығына (см) бөліп масақ тығыздығын анықтаймыз. Масақ борпылдақ болып есептеледі егер 3,2 төмен болса; орташа - 3,2 ден 3,5 дейін; орташадан жоғары 3,6 дан 3,9 дейін; жоғары -4 жөне одан көп.

Масақтағы дамыған масақша санын 2 көбейтіп масақтағы гүл санын білеміз.

Масақтың барлық гүлдерін мүқият қарастырып үрықсыз гүлдердің санын есептейміз (масақшалардың үшінші гүлдері есептелмейді).

10 және 11 бағандардьщ негізівде алақат дәндердің пайызын есептейді.

Ең жақсы масақтын дәндерінін массасын таразыда өлшеп аныктайды.

Егер дәннің үзьшдығыньщ 1/3 гүл қабыршағымен жабылмаса, онда дән ашық болып есептеледі. Егер дәннің басы көрініп түрса, онда орташа ашық болып есептеледі. Гүл қабыршағынан шықпай түрған дән жабық деп аталады.

Қара бидайдың дөні мөдшері бойынша ұзын, орташа, қысқа болады, пішіні бойынша ұзын және сопақ. Ұзындығы мен жалпақтық катынасы 3,3 тен көп болса дән ұзынша деп есептейді, ал Бұл қатынас 3,3 және одан аз болса сопақ.

Барлық өсімдіктерді таддап болғаннан кейін әр өсімдік бойынша қорытынды жасау керек, яғни кандай өсімдіктің тұқымдарын, қалдыру керек, ал қандайын жарамсыздавдыру керек. Бул жагдайда мына негізгі жағдайларға көңіл бөлу керек, дән әнімділігі мен сапасын көтеретін.

Ол белгілері мьшалар: масақтардың бірқатарлығы, алақат дәнділіктің пайызы, ең жаксы масақтың және өсімдіктің дөндерінің массасы, 1000 дәннің массасы, дәннің толықтылығы мен біркелкілігі, аурулар мен зиянкестерге зақымдалуы, дәндердің жабықтығы. Осы көрсеткіштермен салыстыра отырып 24 бағанда "қалдыру керек" өлде "жарамсыз" деп жазады.

Тапсырма: Қара бидайда жаппай сұрыптау жасандар.

22 кесте

Жалғасы

Ен жақсы		ӨсІмдіктің Дәндерін бағаяау																				Қорытынды
асақатты Дән- ділік, %	масақ-тағы Дәндер-дің массасы, г	дән ашық, орташа ашық, жабық		өсімдік түгел Дәндердің саны		өсімдіктегі Дәндердің массасы, г	1000 Дәннің массасы, г		Толык тылығы			Біркел кілігі	бояуы		мөлшері		пішіні		Аурулар мен зиянкестерге закымдалуы
12	13	14	15		16			17		18	19			20		21		22		23		24

Тапсырма 11

Түқымдық егістіктің көлемін және тұқымының керек мөлшерін есептеу

Қысқаша түсініктемелер.

Есептеуді бастаудың алдында келесі мәліметтерді білу керек:

З.Астықтың жалпы түсімін жөне кондициялық тұқым мөлшерін, ц/га

Тұқымның себу мөлшерін, ц/га

Сақтандыру және ауыспалы қорларды

Облыстағы сортты жаңарту тәртібі мен мерзімдерін

II. Өздігінен тозанданатын дәнді дақыдцардың элитасын өсіру процесінде жеке туыстық сұрыптау кезінде мына тәсідді қодданады:

Сұрыптау көшеттігі (питомнигі)

1-ші жылғы үрпақты сынау көшетгігі

2-ші жыдғы үрпақты сынау көшетгігі

1-2 жылғы кебейту көшеттігі

Суперэлита

Элита
ЖАППАЙ СҰРЫПТАҒАНДА СҰРЫПТАУ КӨШЕТТЕГІНІҢ ТҰҚЫМДАРЫ КӨБЕЙТУ КӨШЕТТІГІНЕ ТІКЕЛЕЙ СЕБІЛЕДІ

Кондициялық тұқымның шығымы жалпы түсімнің 75-80 пайызын құрайды.

Тұқымның сақтандыру қоры жалпы қажет мөлшерінің:

• 
  катардағы шаруашылықтарда - 15 пайыз
  
• 
  элита өсіретін шаруашылықтарда: 1 репродукцияға 25 пайыз, элитаға - 30 пайыз, суперэлитаға - 50 пайыз, бастапқы көшеттікке - 100-200 пайыз тең болады.
  

Тұқымды өндірудің өр кезеңінде ғылыми-зерттеу орывдары, шаруашьшықтар құжаттарды дүрыс жүргізу керек түкымның сорттық жөне егістік сапаларын сйпатгайтын құжаттар, қаржы құжаттары тәрізді сақталу керек.

Шаруашылықта егілетін барлық дақьшдардың тұқымдары туралы мәліметтер осы есеп кітапшасына жазылады. Әр дақылға кіташпада белек беттер бөлінеді. Кітапшада жазбалар былай істеледі: көктемгі егістен кейін 1-14 бағандарда егіңді жинап болғаннан кейін 15-18 бағандарда; тұқымдарды қоймашыларға таисырғаннан кейін 19-23 бағандарға, тұқымдар сақталу мерзімінде 24-26 бағандарда, тұқымдарды егуге бергеннен кейін 37-39 бағандарда.

Агроном тұқымдардың сорттық сапалары туралы мәліметтерді аттестаттар, куәліктер және апробациялық актілер негізінде жазады,тұқымның физикалық сапалары туралы мөліметтерді бақылау тұқым лабораториялары берген, тұқымдарды таддау керсеткіштері және тұқымдардың кондициялығы туралы куәлігі негізінде.

Әр сорт және әр дақыл бойынша 12,13,16,17,20,27,38 жиынтығын кврсетеді. 14 жөне 18 бағандарда шаруашылықтағы орта көрсеткіштерді келтіреді. Агроном кітапшаның өр бетіне қол қойып жазбалардың дүрыстығын бекітеді.

ТАПСЫРМАЛАР:

– курс ішкі оқу студентеріне арналған

Сұрыптау үшін организмдердің әр түрлі жынысты (гетерозиготность) болуы шарт. Табиғаттағы сұрыптау жекелей өзгерген немесе өзгергіштер жиынтығы нәтижесінде пайда болатын әр түрлі генді (гетерогенно) өзгергіштікті іздеп жүрген сияқты, бағытты тәрбиелеуді немесе арнаулы сұрыптау жүмыстарын қажет етпейді.

Тіршілік топтарында қандай да болмасын, кіші немесе әлсіз сұрыптау жүріп отырады.

Сұрыптау бір ұрықтылық алдында әлсіз келеді. Басқа жагдайларда, сұрыптаудың тоқталуы қандай болмасын, белгілерге әсер ететін гендер айырмашылықтарының болуына байланысты.

2-сұрет. Жүгері дәні құрамындағы белок мөлшеріне байланысты

1 – кәдімгі тікелей байланыстар; 2 — керісінше байланыстар.

А. Алғашқы ұрпақтың өзгергіштік кеңістігі.

Одан кейінгі дән құрамындағы протеин мөлшерінің ең көп және аз көрсеткіштеріне қатар жүргізілген сұрыптау, 70 жыл өткенде олардың 26,6 %-не дейін жоғарылап, 4,4%-ке дейін төмендегенін көрсетеді.

2-кесте

Құрғақшылық аудандарда сыртқы ортаның әр түрлі әсерлері — ауаның, топырақтың ыстық болып, ауада су буының аздығынан, өте қысқа толқындағы жарықтың молдығынан, және тағы да басқадай өсімдіктер топтарында өзгерген, құрғақшылыққа төзімді, не төзімсіз немесе тағы басқа белгілердің пайда болуына әсер етеді. Бірақ сұрыптау осы топтардағы құрғақшылыққа төзімділерді сақтап, көбейтеді, ал икемделмегендерін бөліп отырады.

Жалпылама сұрыптауда алғашқы өз ерекшеліктері бар ұрпақтар тобынан бір мезгілде көптеген өсімдіктер таңдалып алынады, олардың саны бінеше жүзден, бірнеше мыңға дейын жетеді. Сұрыптауды көп жағдайда кәдімгі егістікте жүргізеді, ол егістіктен болашақтағы сортқа ұқсас белгілер тобы бар жақсы өсімдіктерді таңдайды.

Барлық таңдалып алынған өсімдіктердің сұрыпталу мақсатына сай келетіндігі, дәнінің толықтығы, аурулармен зақымданбағандығы және т. Б. Лабораториялық жағдайда қаралады. Кейбір жарамсыз белгілері бар өсімдіктерді бөліп тастайды. Таңдау жүргізілгеннен кейып алынған барлық өсімдік тұқымдары біріктіріліп арасластырылады да, келесі жылы бірге, бір жерге себіледі. Сонда, жаңа сорт сұрыпталып алынған жақсы өсімдіктердің ұрпақтары болып саналады.

Кейбір жағдайда алғашқы ұрпақтың қажетті қасиеттері бір рет сұрыптаудың нәтижесінде алынса – ондай сұрыптау бірреттік деп аталады. Ондай сұрыптау тек өздігінен тозаңданатын өсімдіктерде болуы мүмкін. Айқас тозаңданатын өсімдіктерде, әдетте алға қойылған мақсатқа жету үшін сұрыптау бірнеше рет қайталанады. Алғышқы жылы бастапқы ұрпақтан (жергілікті сорттан) элиталық ең жақсы өсімдіктер бөлініп алынады. Олардың дән өнімдерін қайта қосып, тағы себеді де, өсімдіктер ішінен жақсыларын сұрыптап алады. Алғашқы алынған дән өнімін екіге бөліп, бір жыртысын сорт сынау учаскелеріне себеді. Бұл жерде бірінші сұрыптаудың өсімдіктері бастапқы ұрпақтағы және ең жақсы аудандастырылған сортпенен салыстырылады.

Екінші сұрыпталған өсімдіктердің өнімі үшінші сұрыптау жүргізілетін егістікке және келесі сортсынау учаскелеріне себіледі. Егер сорт сынауда жақсы нәтижелер алынса, онда жана сортты күні бұрын көбейтеді де, мемлекеттік сорт сынау учаскелеріне себеді. Келесі жылдары да осы үлгідегі жұмыстарды жалғастырып, мақсаттағы қажетті нәтижелерді алғанша жүргізе береді.

Кейбір дақылдардың сорттарының ішінде сұрыптау жұмысы тоқталғанда кейбір көрсеткіштерінің төмендейтіндігі байқалады, мысалы, қант қызылшасының қанттылығы төмендейді. Сондықтан, жалпылама сұрыптау осы сорттың өндірісте пайдаланылған мерзімдерінде үзілместен жүргізіліп отырылады — оны жалпылама үзбей сұрыптау деп атайды.

Жалпылама сұрыптау әдісінің басты артықшылығы – оңайлылығы тездегі және кез келген жағдайда жүргізуге болатыднығы. Осы артықшылығын пайдаланып, бұл сұрыптауды ғылыми-зерттеу мекелерінде ғана емес, өндіріс жағдайында да пайдалануға болады. Себіліп жүрген сорттардың сыртқы тән белгілерін және шаруашылықтық-биологиялық қасиеттерін сақтау әдісі ретінде, тұқым шаруашылықтарында жалпылама сұрыптау кеңінен қолданылады.

Жалпылама сұрыптау өздігінен тозаңданатын өсімдіктерге қарағанда, айқас тозаңданатын өсімдіктерде айрықша жүреді.

Айқас тозаңданатын өсімдіктердің гендер саны әр турлі ұрпақтарға жүрғізілген жалпылама сұрыптаудың әсерімен бірнеше ұрпақтар бойына сақталады. Сұрыптаудың бағытына сәйкес келетін ұрпақтар көбейіп бекіп отырады. Сондықтан бірнеше қайталанған сұрыптау, өсімдік топтары сапасының жоғары болуын қамтамасыз етеді. Бірақ сұрыптау нәтижесінде пайда болған қажетті қасиеттер тұрақты болмауы да мүмкін. Оның басты себебі — сыртқы ортаның ұрпақтарға, ұрпақтардың әр түрлі өзгергітшерге

ұшыраумен қатар, ол ортаның табиғи және қолдан сұрыптауларға үзбей әсер етуі болып табылады.

Жалпылама сұрыптау әдісімен көпжылдық шөптердің барлық және қарабидайдың көптеген сорттары алынды. Бұл әдістің ең байқаларлықтай кемшілігі — таңдалып алынған өсімдіктердің әр ұрпақтарын тексеру мүмкіншілігінің жоқтығы. Жалпылама сұрыптауды топырақ құнарлылығы және жер тегістігі бір қалыпты келген учаскелерде жүргізуге тырысады. Осыған қарамастан, жалпы алынған өнімнің ішінде, аса бағалы тұқым қуу қасиеттері бар өсімдіктер ұрпақтарымен қатар, топырақтың ылғалды болып, жер бетінің ойпаңдығының, қыраттарының және басқа да кездейсоң қолайлы жағдайлардың әсерінен жағымды өзгерістерге ұшыраған өсімдіктер де кездеседі.

Келесі қайталанған сұрыптауларда өсетін орта жағдайының тұрақсыздығынан, тұқым қуу қасиеттері бекімеген, бағасы төмен өсімдіктерді ажыратып, шетке шығару аса қиын, ал бір сұрыптаудың қорытындысы тіпті оң нәтиже бермейді.

Әрбір ұрпақта кездейсоқ өзгергіштерге ұшыраған, бірақ бағалы қасиеттері, белгілері бар өсімдіктер саны аз келеді.

Ол өсімдіктердің, басқа мақсатқа толық жауап беретін өсімдіктермен салыстырғанда беретін өнімі жоғары болғанымен, бұл багалы қасиеттері жалпы өнімнің мөлшеріне өз әсерін тигізе алмайды. Сонымен жалпылама сұрыптау жалпы ұрпақтар арасынан, селекцияға аса бағалы өсімдіктерді өнім берудегі олардың артықшылығын анықтап, толық көрсете алмайды. Бұл, селекционердің мүмкіншілігінде алғашқы ұрпақ қасиеттерін толық пайдалана алмайтын, жалпылама сұрыптаудың ең үлкен екінші кемшілігі болып саналады. Жалпылама сұрыптаудың басты ерекшелігі оның бір жақтылығы, таңдалатын өсімдіктердің тек аналық өсімдіктер бағытымен жүргізілуі, барлық қорытындының аддитивтік, генетиптік әсерге негізделуі. Егер сұрыпталатын өсімдіктер саны аз болса, дрейф гендер немесе айқас тозаңданатын өсімдіктерде инбридинг құбылыстарының әсерінен, кейбір жағдайда сорттың нашарлап кетуіне ұшырауы мүмкін.

Жалпылама сұрыптау әдісіне тән кемшіліктер, жекелей сұрыптау әдісін пайдалану арқылы жойылады.

Мезгілді (рекурренттік) сұрыптау. Айқас тозаңданатын дақылдарда жалпылама және жеке сұрыптаулардың артықшылықтарын үйлестіруге арналған көптеген: іздену нәтижесі мезгілді сұрыптау әдісінің пайда болуына себеп болды.

Мезгілді сұрыптау алғашқы ұрпақтардан тұқым қуу қасиеттері жақсы өсімдіктерді таңдап, болашақта оларды өзара будандастыруға негізделеді. Осындай (рекомбинация) өзгерту нәтижесінде тұқым қуу қаснеттері молайған, (генофонд) жақсартылған ұрпактар қосындысы пайда болады да, олар жаңа сорт немесе болашақта сұрыптауды қайталап жүргізудің алғашқы ұрпағы бола алады.