Қазақстан Республикасының ғылым және білім министрлігі Солтүстік Қазақстан облысы

Осы жоба орта буындағы сынып оқушыларын өз Отанының тарихын, мәдениетін, оның ішінде ерекше көзге түсеті көне мұратымыз ою - өрнектердің бағалауға, , ою - өрнектердің жасалуын танып, осы өнерді жалғастыра білуге, ою - өрнектердің тарихы, олардың қазіргі заманда қолданылуы мен ерекшеліктері мен дамуы қоршаған ортаның сұлулығын тани білуге үйрету мәселерін қарастырады.

Көптеген әдебиеттерді зерттей отырып, ою- өрнектердің түрлерімен, тарихымен, атауларымен танысты. Жоба авторы сауалнама жүргізу барысында адамдардың қаншалықты ою - өрнектерді білетінін, олармен қаншалықты таныс екеніне көз жеткізді.

Шеберлерден сұхбат ала отырып, оюларға жаңа мән беруді, оларды түрлендіру мен гүлдендіру, сұлулық пен тәрбиелік мәнін түсіндіру, ежелден кележатқан өнерімізді сақтай білу мен оны ұрпаққа жеткізу жолдарымен танысты.

Бақылау кезенінде жоба авторы мынандай қорытынды жасады: қазіргі кезде ою - өрнектердің көптеген жерлерде қолданып қана қоймай, олардың жаңару жүйесінде, күнделікті қолдануда болып жатқанына, біздің қазіргі заманымызда ерекше орын алып жатыр.

Осы жүргізген зерттеуді пайдалы деп ойлаймын. Өйткені ол қазақ халқының өнерін, шеберлігін қайта жаңғырту жолында оған жаңа мазмұн береді.

Мектеп директоры: Валяева Л.П

Жоба жетекшісі: Сарсембаева А.Б

Атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа мұра болып, үнемі қолданыста болып, дамып келе жатқан өнер түрін дамыту.

1. Қоғамдық дамудың қай сатысында болсын қоғаммен бірге дамыған қолөнері әр дәуірде өшпес ізін қалдырып, әлеуметтік-көркемдік жағынан дәуір тынысын қалт жібермей әсерін тигізіп отырғаны туралы мәліметтер жинастырдым.

2. Ою-өрнектің түрлерімен таныстым.

3.Жинаған әдебиеттерді талдадым.

4. Ою-өрнектің сән үлгісі ғана емес,өзіндік салт-дәстүрі бар екенін

дәлелдедім.

5. Ою-өрнектермен күнделікті тұрмыста пайдаланып жүрген шеберлермен таныстым.

6.Сыныптастарымнан,баска да оқушылардан ,мұғалімдерден сұхбаттасу барысында ою-өрнек және олардың түрлері туралы анкета алдым.

7.Өзіндік пікір,тұжырым жасадым.

Ғылыми жобаның зерттеу әдісі:

-теориялық (тақырыбымды ашу барысында ауыз әдебиеті үлгілеріне шолу жасалды)

-.өзіндік тұжырым жасала отырып,салыстыру әдісі де қолданылды.

Интернет желісіне шолу жасалынды.

Энцеклопедиямен, әдеби кітаптар,журналдармен жұмыс.

7-9 сынып аралығында сауалнама жүргізілді. Сауалнама қорытындысы жасалынды.

Қазақ әдебиеті,технология, Қазақстан тарих пәні мұғалімдерімен консультация жүргізілді.

1. 
   Сбор материала о развитии ремесла в различные периоды , развития общества,где ремесло оставляет свой след и влияет на социально-художественное развитие этого общества.
   
2. 
   Ознакомление с различными видами нацинальных узоров.
   
3. 
   Работа с литературой
   
4. 
   Национальные узоры –не только красиво,но имеют свои национальные традиции
   
5. 
   Знакомство с мастерами, которые в повсевдневной жизни используют национальный орнамент.
   
6. 
   Во время дискуссиис однаклассниками,с учащихся школы и учителями провела анкетирование о видах национального орнамента.
   
7. 
   Сделала свои выводы и мнение.
   

-теоретический ( в раскрытии темы опиралась на примеры устного народного творчества)

-метод сопоставительного анализа

-поиск данных в Интернете

-Работа с энцеклопедиями,художественной литературой и журналами.

-анкетирование учащихся с 7-9 класс.Подведение итогов анукетирования

-консультации с учителями казахской литературы,технологии,истории Казахстана.

Новизна исследовани я заключается в том,что,если на государственном уровне утвердить программу,издавать журналыдля использования на уроках рукоделия ,и если уроки ремесла проходят в школе как предмет,учитывая особенности деятельности молодежи,все это имеет влияние на воспитание любви к государственной культуре.Так же развитию ремесла сопутствуют национальная одежда,украшение орнаментом учебных принадлежностей и открытие специальных школ готовящих мастеров рукоделия.

На основании полученных данных я пришла к следущим выводам:Результатом данной работы является пояснение того ,что орнамент в настоящее время праздничное украшение.

Практического использования данной работы буклеты,брошюры,сборники,раздаточный материал на уроках казахского языка,казахской литературы, технологии,истории Казахстана.Можно использовать на классных часах.

Abstract

The main aim of the investigative work: development of art which is transferred from generation to generation and is in constant usage and development nowadays.

Hypothesis: the past and the present condition of the Kazakh national needlework save and renew national traditions and customs.

Research order of the investigative work:

1. 
   Information studying about development of craft during various periods of society development where the craft has its trace and influences upon social and art development of this society.
   
2. 
   Introducing with different types of national ornaments.
   
3. 
   Work with literature.
   
4. 
   National ornaments are not only beautiful, but they have their traditions.
   
5. 
   Acquaintance with masters who use national ornament in their daily life.
   
6. 
   During discussion with my schoolmates, with pupils of our school and teachers I carried out questionnaire about types of national ornament.
   
7. 
   I made my own conclusions and opinion.
   

- theoretical (in the subject disclosure I used the examples of folklore)

- method of the comparative analysis

- search of the material in the Internet

- work with encyclopedias, fiction and magazines

- questionnaire among pupils of the 7^th-9^th forms. Conclusions of questionnaire

- consulting with teachers of the Kazakh literature, Kazakh History, Technology

Novelty of investigative work is that fact that the program approved at the state level, published literature for craft or needlework lessons and craft lessons as a school subject, considering peculiarities of youth activity, can have their influence on love development to the national culture. Also national clothes, school things decorated by ornament and special schools creation for preparing needlework masters accompany craft development.

Considering the obtained data I made the following conclusions: The result of this work is the explanation of the fact that nowadays the ornament is used as a festive ornament.

Practical usage of this work: booklets, brochures, books, didactical material used at lessons of the Kazakh language, the Kazakh literature, technology, history of Kazakhstan. It can be used in out-of-class activity.


Мақсатым:

• 
  Қазақ ұлттық ою - өрнектері туралы жалпы мағлұматтар жинау.
  
• 
  Қазақ ұлттық ою - өрнектің тарихын зерттеп білу.
  
• 
  Қазақ ұлттық ою - өрнектердің мән- мағынасын білу.
  
• 
  Қазақ ұлттық ою - өрнектерді ұрпақтарға жеткізу.
  
• 
  Қазақ ұлттық ою - өрнек шеберлерімен танысу.
  

• 
  Отаныма, өз еліме адал қызмет ету.
  

• 
  Болашақта қазақ ұлттық ою - өрнектерін танытып білу.
  

• 
  Балаларға қазақ ұлттық ою - өрнектердің тәрбиелік мәнін түсіндіру.
  

• 
  Ұлттық ою - өрнектедің қазіргі заман талабына сай қолдану мен оларды күннен – күнге одан әрі дамып, ерекшеленіп, әртүрлі салаларда қолдану тәсілдерімен оларды тарихын зерттеу.
  

• 
  Ұлттық ою - өрнектерді зерттей отырып, халқымыздың ою - өрнегін өшуге, жоғалуға жатпайтынын жас ұрпаққа дәріптеу.
  

• 
  Сауалнама жүргізу
  
• 
  Сұхбат өткізу
  
• 
  Бақылау жүргізу
  
• 
  Шеберлермен кездесу
  
• 
  Энциклопедиямен жұмыс
  

2. 
   Ою - өрнектегі көңіл – күй мен сезім терендігі.
   

2.3 Ою - өрнектердің актуальдік орны.

1. 
   Қазақ ою - өрнегінің мағынасы мен тәрбиелік мәні.
   

VI. Қолданылған әдебиеттер тізімі.

Қазақтың ұлттық ою - өрнектері мен оның атаулары көп. Ғаылымдар әзірше 230 – дей түрін ғана анықтады. Біз солардан халық арасында көп тараған ою - өрнектерді сөз етпекпіз.

Тарихи – ғылыми деректерге жүгінсек, қазақ халқының ою - өрнек өнері ежелгі

замандардан бастау алып, қазақ жерін мекен еткен көшпелі тайпалар өнерінің ықпал - әсерімен сан ғасырлар бойы қалыптасып, өзіне тән белгілі бір жүйеге келгенін қапысыз таныр едік.

Бұған дәлел – қазақтың алғашқы ою - өрнек үлгілерінен андронов, сақ, ғұн, үйсін мәдени мұраларын ұшыратқанымызды айтсақ та жеткілікті.

Қазақ ою - өрнегі – ғасырлар бойы дамып келе жатқан өнер туындысы. Халқымыздың қай қолөнер саласын алсақ та, ою - өрнектер өзіндік ерекшеліктерін сақтай отырып, белгілі бір тәртіппен орналасқаның көреміз. Оюлардың ежелден келе жатқан нұсқаларында элементтер құстың, гүлдің, жануарлардың түрін тұспалдап тұратын белгілі.

Көне түркілердің түсінігі бойынша, құс – көктің, балық – судың, ағаш – жердің белгісі. Бұйымдарда жан – жануарлардың мүйізі, дене мүшесі, тұяғы, құстың тұмсығы, түлкінің басы, бөрінің құлағы немесе иттің құйрығы т.б. және өсімдіктердің түрлері кеңінен белгіленген.

Ою - өрнек өнері – қазақ халқының ауыз әдебиеті секілді мәдени шежіре.

Ою - өрнектің теориясы.

Қолөнер шеберлерін, суретшілер мен сәнгерлерді ұлттық рұхта тәрбиеленуде ою - өрнектің атқаратын рөлі өте зор. Сұңғат және бейнелеу өнерінде, сондай – ақ қолөнер шеберлері жасаған бұйымдарда ұлттық нақыш анықталып тұруы қажет. Сол ұлттық нақышты айқындап бейнелейтін өнер түрі – қазақтың ою - өрнегі. Қазақ халқының ою - өрнек өнері байырғы ұлттық өнерлердің ішіндегі ең ежелгісі, әрі кең таралған саласы. Бұл ұлтымыздың мәдени дамуының шежіресі, адам жанына ләззат сыйлайтын эстетикалық мәні зор өнер. Бүгінгі танда қазақтың 230 – дай оюының ежелден келе жатқан атаулары бар. Қолөнер шеберлері ертеден ою - өрнек атауларын екі топқа бөліп ұарастырған. І – топқа ою - өрнектердің тікелей өзіне, түріне қатысты негізгі атаулар, ІІ – топқа жалпы ою - өрнек қолданылатын бұйымдардың атаулары жатады. Ою - өрнекті теориялық жағынан негіздеу – этнолингвистикалық атаулары лексика – симантикалық топтарға бөлуге қатысты нақты қорытындылар жасауға мүмкіндік береді. Ою - өрнек тарихы халық тарихымен жасалып келе жатқан төл мұрамыз екні белгілі.

Бүгінгі танда ою - өрнектің практикалық маңызы артып отыр. «Ою», «өрнек» сөздерді бір мағынаны білдіреді. Бедері түсірілген үлгіні ойып, кесіп, қиып немесе екі затты оя кесіп, қиюластыру «Ою» деп аталады. Ал киім – кешекке, түскитізге және т.б. қолөнер бұйымдарына кестелеп бейнеленетін бедер, сол сияқты тоқылатын алашаға, бақұрға және қоржынға түсірілетін түрі. Геометриялық бедерлерді «Өрнек» дейді. өрнекті тасқа, ағашқы күйдіріп, қашап, бояп түсіруге болады. Қазақ ою - өрнегін көне тәсілмен жасау кезінде шеберлер оның дәлме – дәлдігін сақтамай –ақ, көзбен мөршерлеп қиып, ою - өрнектің тең пропорциясын жасай білген. Мұны бізге мұра болып қалған көне ескерткіштерден айқын көруге болады. Оюлардың өзіндік көркемдік мәні және сюжеті болады, дегенмен, өрнектегі барлық элементтер ырғаққа бағынады. Ою - өрнек элементтерінде формальді түрде бейнеленетін элемент жоқ, олардың барлығының мазмұны бар.

Ою - өрнек өнері мүсін немесе сұңғат сияқты өз бетімен өмір сүре алмайды, әрқашан қосалқы роль атқарады.

Қазақ ұлттық ою-өрнегінің бірнеше ондаған ғасырлық тарихы бар.

Менің түсінігімде ою-өрнек дегеніміз – дәлдік, есеп, теңдік, теңеу, үйлесім, жарасым, сәндік, көркемдік, сәйкестік, тазалық, нәзіктік, сүйкімділік, парасаттылық, жылылық, сұлулық, ойлылық, ақылдылық, зеректік, көңіл-күйдің жақсылылығы, шабыт береді, ептілікке, іскерлікке, шеберлікке, икемділікке, дәлдікке баулиды, тәрбиелейді. Өнерге деген махаббат, сұлулыққа деген ғашықтық, құштарлық жинағы. Ою ойған адамның жүрегі жылы,нәзік болады. Қошқар мүйіз – ою-өрнегі – байлық пен молшылықтың нышаны. Қошқар мүйіз бен арқармүйіз оюларының қазақ қолөнерінде қолданылмайтын жері жоқ. Қошқар мүйіз оюымен қатар әр заттың көлемі, сәнділік, пайдалану деңгейіне қарай әр алуан жапырақ тектес, бітпес оюлар салынады. Бұл өрнектер «иірім», «шиыршық», «иық», «үшкіл», «түйе табан», «қос ирек», «жұлдыз гүл» т.б. аттарымен аталады. Қолөнер шеберлері ою-өрнекті әр заттың өзіне лайықтап, жарасымын, үйлесімін, сәнін тауып жасаған. Жасаған затпен ою-өрнек бір-бірімен өте сәнді қабысып, шынайы көркемдік беріп отырған. Ою-өрнек түрлері өте нәзік түрде түскен. Жалпы ою-өрнек жасаушы шебер оюды олпы-солпы болудан сақтауы, әсемдігіне жеткізе білуі керек. Өнер зерттеушілерінің пайымдауынша қазақ ою-өрнегі үш түрлі ұғым негізінде туған деген қорытынды бар:

1. 
   Қазақ халқының өзіне тән ертеден келе жатқан ұлттық оюлары.
   
2. 
   Басқа халықтардың мәдениетінен ауысқан.
   
3. 
   Уақытқа қарай бейімделу. Ертеден қазақ ою-өрнегі мазмұны жағынан үш түрлі ұғымды бейнелейді:
   

Осылардың қайсысында да қошқар мүйіз оюы қолданылып араласып

Ғалымдардың зерттеуі бойынша ою-өрнек үш топқа бөлінеді:

1.Өсімдік тектес (жапырақ, үш жапырақ, ағаш).

2.Зооморфтық(жан-жануарлар).

3.Космогониялық өрнек (дөңгелек, ирек, шимай, тор көз).

4. Геометриялық өрнек (төртбұрыш,үшбұрыш)

Ою - өрнектің көне атаулары – халықтың тарихы мен мәдениетінен, ұлттық ерекшелігінен, ертедегі дүниетанымынан мол мағлұмат беретін құндылық. Олар – халықтың өткен тарихы рухани, мәдени – материалдық өмірінің айнасы. Қазақтың «ою» және «өрнек» деген сөзі бірігіп келіп латынша «орнамент» деген ұғымды білдіреді. Бұл сөз көп халықтың тіліне сінген термин, мағынасы – сәндеу, әсемдеу.

Қазақ ою - өрнегі әлі түбегейлі, жан – жақты толық зерттеле қойған жоқ, дегенмен, бұл өнер саласын белгілі бір жүйеге келтіруге этногграф, өнертанушы Садық Қасимов пен архитектор – ғалым Тілеутай Бәсенов ою туралы біраз деректер қалдырды. Ою - өрнек саласын зерттеп жүрген ғалымдар оларды бір жүйеге түсіріп, мынадай топтарға бөлген.

1. 
   Өсімдік типтес ою - өрнек («жапырақ», «үш жапырақ», «шиыршық», «ағаш»);
   

2. Зооморфтық - ою – өрнек (жан – жануарлардың табиға және мифтік бейнелері