Қазағым, енді жату жарамас – ты, -

Қазағым, енді жату жарамас – ты, -

• 
  Бірлік жоқ алты ауызды халықпыз ғой,
  

Ағартушы – педогог, ақын күрескер – азамат ақын Міржақып Дулатовтың “Оян, қазақ” атты жинағындағы өлеңдері негізінен саяси - әлеуметтік тақырыпқа жазылған, әсіресе патша өкіметінің отаршылдық, озбырлық саясатын әшкерелеуге арналған саяси лирика.

Міржақып өзінің өмірбаянында “Оян, қазақ” кітабы туралы: “В 1911 – году сборник (“Оян, қазақ”. – Қ.М) был конфискован Главным по делам печати”, - дейді.

Сөйтіп, Ахмет ағасының артынан Мыржақып та Семей түрмесіне түскен. Оның бұдан соңғы тағдыры жайында тағы да “Айқап” жұрналының хабарынан білесіз: “Өткен 23 – декабрьде Семипалат Окружной соты Міржақып Дулатовтың ісін қарады. “Оян, қазақ” мәселесін тәржіме еткен екі орыстан басқа, Дулатов тарафының шақырылған екі эксперт: семинария учителі Нұрғали мырза Құжанов һәм Рахметолла Елікбаев бар еді...

Окружной сот кешкі сағат 7 – де Міржақап Дулатовты уголовное уложение 103 – статьясының 2 – пункты һәм 129 – статьяның 6 – пункты бойынша ғайпылы туып, бір жыл крепостқа хүкім етті. Соттан бұрын 6 жарым ай түрмеде отырғаны есеп емес. Дулатовтың бұл хүкімге рижа болмай, шикаят етешегі (уайым ететін. Қ.М.) естілді М.М:

Айқаптың осы санында тағы қосымша хабар жарияланған. Ол хабар “Адаремізге (басқармамызға. – Қ.М.) келген соңғы хаьарға қарағанда, Міржақып Дулатов 2000 сом злогпен азат қылынған екен”,- деген (“Айқап” №1, 1912 – жыл, 23- бет).

Сөйтіп, Міржақыптың “Оян, қазақ” кітабы патша өкімдерінің үрейін ұшырып, әбігер қылған.

Мыржақыптың екінші өлеңдері жинағы “Азамат” деген атпен 1913 – жылы басылып шығады.

М.Дулатов 1911 – жылдан бастап, қазақтың тұңғыш жұрналы “Айқаптың” жұмысына белсене ат салысады.

“Қазақ” газетін ұйымдастырып, жарыққа шығару ісінде Ахмет Байтұрсыновтың оң қолы, ең сенімді серігі болған Міржақып Дулатов еді.

1914 – жылы “Шоқан Шыңғысұлы Уәлихан” атты мақала және “Абай” (опат 23 – июнь 1904 – жыл)атты мақала жазып жарияланды.

М.Дулатовтың ақындық, әсіресе қабілетті маман жұрналистік атағы “Қазақ” газеті арқылы ел – жұртқа онан сайын кең тарады.

1915 – жылы “Терме” атты өлеңдер жинағы басылып шықты.

Міржқып Дулатов 1920 – жылы Ташкент “Ақ жол” газетінің редаксиясында істейді. 1921 – жылы қызмет Семей қаласына ауысып, губерналық слвт халық сотында сот қызметін атқарады. Сонымен қатар жұрналистік , жазушылық жұмысынан қол үзбейді. Мқалалары “Қазақ тілі” газеінде басылып тұрады.

1922 – жылы Орынборға келіп, 1926 – жылы Қазақстан Мемлекеттік баспасында саяси редактор болып қызмет істейді.

Ахмет Байтұсыновтың өмірбаяны туралы орыс тілінде жазған очеркі, “Балқия” атты төрт перделі пьесасы 1922 –жылы Орынборда басылып шығады. Оқу – ағарту ісіне ерекше мән берген жазушы – педагог Дулатов бастауыш мектеп оқушыларына арнап оқулықтар жазады.

Қазақ тарихын басьтап жазған еңбегі аяқталмай қалған.

1928 – жылдың аяғында ОГПУ тұтқынға алып, екі жылдан түрменің ауыр азабын тартады. Ақырында ОГПУ Коллегиясы 10 жылға кесіп, 1931 – жылы фебральда лагерьге жөнелтеді. Соловецк лагерінде жұмыс істеп тұрып науқасқа шалдығады.1935 – жылы 11- мартта лагерьдің лазаретіне түседі. Алты айдан астам уақыт ауруханада жатып, 5 – октябрь күні қайтыс болды. (Акт №533, 5 – октябрь 1935 – ж.)

Міржақып жаиағаты Ғанижамал 1940 – жылы 45 – жасында Шымкент қаласында дүниеден қайтты. Міржақып пен Ғанижамалдан қалған жалғыз қыз – Гулнар. Гулнар елу жыл бойы еңбек еткен дәрігер, қазір Алматыда балалары, Мыржақыптың жиендері: Динар бас педиатор, Нұрлан мен Жанат медетцина ғылымының кандидаттары, ал Ерлан жазушы, Гулнар Міржақыптың қазы Дулатова осы төрт балсынан жеті немере, бір шөбере сүйіп отыр.

Қайта құру заманында қайта туған Міржақып Дулатовтың атақты ақын шәкірті Сұлтанмахмұт Торайғыров ақындық өнердің қасиетін, өрен жүйрік алыптарын мадақтап, бұдан жетпіс жыл бұрын көсіле жылып:

деп мақтан еткен .

1 «Жүз тұңғыш » Алматы 2005 ж

2. М. Жолдасбекұлы, А. Сейдімбек, Қ. Самюраұлы «Ел тұтқа» Астана

2001ж

1. Данагүл Махат «Қазақ зиялыларының қасіреті» алматы 2004 ж.

2 МҰСТАФА ШОҚАЙ Түркістан халықтары арасында тарихта тұңғыш рет демократиялық Еуропаның ортасында Түркістандық саяси эмиграциялық қызметтің негізін қалаушы.

1. «Жүз тұңғыш » Алматы 2005 ж

2. М. Жолдасбекұлы, А. Сейдімбек, Қ. Самюраұлы «Ел тұтқа» Астана

2001ж

1. Данагүл Махат «Қазақ зиялыларының қасіреті» алматы 2004 ж.

2. М. Құлмұхаммед «Алаш бағдарлымасы» қиянат пен ақиқат Алматы 2000ж

Лекция мәтіні
XX ғасырдың басындағы қазақтың белгілі қоғам қайраткері, Кеңес өкіметіне қарсы бағыттағы "Алаш" партиясының жетекшілерінің бірі - Мұстафа Шоқай сол кездегі халықаралық жағдайды жіті қадағалап, түркі тектес халықтардың тағдырына қатысты оқиғаларға өз бағасын беріп отырғаны белгілі. Ол халықаралық жағдайларға жіті назар аударып, әсіресе, ірі державалардың отаршылдық бұғауына түскен бодан халықтардың ұлттық
тәуелсіздік жолындағы күрестеріне ерекше көңіл бөліп, үнемі бақылап отырды. Бұған Мұстафа Шоқайдың шетелде саяси эмиграцияда жүріп өзі басшылық жасап шығарған "Яш Түркістан" (1929-1939 жж.) журналының
беттерінде жарияланған мақалалары дәлел бола алады. Мысалы, Қытайдың ұлттық аймағы саналған Шығыс Түркістандағы мұсылман халықтардың XX ғ. 30-40-жылдарындағы маньчжур-қытайлық отаршылдыққа қарсы
көтеріліп, ұлттық тәуелсіздіктерін жеңіп алу жолындағы күрестері жайлы мәліметтерді осы журнал беттерінде жариялап, оған өзінің сая­си көзқарасын білдіріп, тиісті бағасын беріп отырған.

Шығыс Түркістанда ЗО-жылдардың басында жергілікті мұсылман халықтардың қытайлық бодандықтан азат болу жолындағы көтерілісі басталып, ол Қытай империясының онсыз да нашарлай бастаған халықаралық жағдайын шиеленістіре түседі. Кеңес Одағының тікелей араласуымен болып жатқан Шығыс Түркістандағы бұл оқиғалар туралы М.Шоқай "Шығыс Түркістан көтерілісшілдері бұдан бұрынғы көтерілісшілер сияқты атамекенін қытпайлардан біржолата азат етуді көздеп отыр. Бұл мақсаттарына олар ішінара болса да қол жеткізгендей сыңайы бар" деп жазып, 1933 жылы Шығыс Түркістан ислам рес-публикасының құрылуы туралы хабарды жур­нал бетінде мәлімдейді

1931-1933 жылдары Шыңжаңның Құмыл, Баркөл, Тұрфан қалаларына ие болған көтерілісшілердің басшылары Шыңжаңды "көпір қытайлардан" азат етіп, "дербес мемлекет" - Шығыс Түркістан немесе Ұйғырстанды құру жолындағы күрестерін исламдық ұрандармен бүкіл Орталық, Азияға таратуды көздейді. Көтеріліс басшылары аймақтағы нақты саяси жағдайды өздерінің әрекеттеріне қауіртің қай жағынан басым болатынын таразылай алмады. Олар Қытай билеушілеріне өшігіп, империалистік елдердің түпкі саясатын болжай алмай, олардың арандатуына ұшырай бастайды. Өйткені, 30-жылдардың ортасында Шыңжан, ірі державалардың, яғни Жапония, Англия, кеңестік Ресей және Германияның өзара күрес аймағына айнала бастаған болатын. Олардың әрқайсысы Шыңжаңдағы саяси дағдарыс пен ұлт-азаттық күресті өз мақсат^: тарына қарай бағыттау жолында бәсекелес күрес жүргізді.

1933 жылы жарияланған Шығыс Түркістан ислам республикасы шетелдік державалардың өзара мүдделері таласқа түскен саяси күресінің нәтижесі іспетті болын, тағдыры тәлкекке түсіп, жеңіліске ұшыраған бола-тын. Шығыс Түркістан республикасының құрған үкіметі, шынында да, артында әртүрлі шетелдік күштер тұрған қуыршақ биліктің үлгісі болатын. "Бұл үкімет ағылшын империалистерінің қолдауымен құрылған, оған арқа сүйеген құрылым еді" деген кеңестік зерттеушілердің пікірінің қаншалықты рас екені күмән туғызғанымен, бұл сөздің жаны бар екені даусыз. Ал Мұстафа Шоқай Шығыс Түркістандағы оқиғаларға сараптама жасап, оған қатысты сан алуан саяси пікірлерге өз көзқарасын білдіре отырып, ол Шығыс Түркістан Республикасына Англияның ұстанымы қандай болды деген сұраққа былай деп жауап береді: "Ағылшындар да Шығыс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысына көмек қолын соза қоятындай сыңай танытып отыр-ған жоқ. Ағылшындар да Шығыс Түркістан қозғалысының исламдық сипаты бар деп сескенеді. ... "Панисламизм" десе ағылшындардың да басы-ның "сақинасы ұстайды. Сол себепті ағылшын­дар Шығыс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысына аса сактықпен қарайды" - деп, Англияның ШТР үкіметіне қолдау көрсетуінің негізсіздігін айтады . Ал бұл пікір, шынында, Кеңес үкіметінің өзімен бәсекелес ағылшындардан қауіптеніп, «солай болуы мүмкін-ау» деген ойынан шығуы да ғажап емес. Мұстафа Шоқай осыны дәлелдейтіндей мынадай тағы бір мысал келтіреді: "Чинни Түркістан ауазы" ағылшындар Шығыс Түркістан ұлттық қозға­лысына іш тартып болысып отыр деп жазады. Ал шын мәнінде олай болып отырған жоқ.

Шыңжаңның билеушілеріне кеңестік ықпалдың қаншалықты болғандығын, Мұстафа Шоқай 1933 жылы "Яш Түркістанның" 46-нөмірінде былай деп жазды: "Тұрғындарының көпшілігі тарапынан, яғни түріктер тарапынан (бұл жерде ол жалпы түркі тектес халықтарды айтып отыр-Н.А.) ешқандай құрметке ие бола алмаған және ішкі Қытайдан тым шалғай, оқшау тұрған Шығыс Түркістанның билеушілері тек Кеңес үкіметінің жартылай ашық, жартылай астыртын көмегінің арқасында ғана өмір сүріп тұра алды. Шығыс Түркістандағы осы үкімет тұсында бұл өлкенің есігін емін-еркін ашып, қазыналарын қалауынша тонауға, экономикасын өз ықпалына біржола енгізуге мүмкіндік тапқан Мәскеу мұндай үкіметтің бұдан соң да өмір сүре беруіне шын мүдделі болатын. Большевиктер Шығыс Түркістанда тек экономикалық пайданы ғана емес, сонымен қатар саяси мақсаттарды көздейді" .

Ол 1933 жылы "Яш Түркістан" журналында, Кеңес өкіметінің Шығыс Түркістан оқиғаларына қатысты саясаты туралы: "Шығыс Түркістан түріктері өздерінің ұлттық құқықтарын корғау жолында орталық Қытай үкіметі, Дұңған күштері және Кеңес өкіметі тәрізді дұшпандардың бірлескен одағымен бетпе-бет келіп отыр. Олар өздерінің ұлттық күресін ешбір сырт күштің көмегінсіз, тек өз күштернпе сүйеніп жүргізуде" деп жазды .

Кеңес үкіметінің Шыңжаңдағы мұсылман халықтардың ұлт-азаттық көтерілісіне ешқандай да іш тарта алмайтын себептерін Мұстафа Шоқай былай деп көрсетеді: "Олар ұттық көтерілістер капиталист мемлекеттерді әлсірететіні себепті, мұндай көтерілістер тек өздеріне зиян келтірмейтін мемлекеттерде бо­лып жатса ғана, ондай мемлекеттердегі ұлттық көтерілістерді ұйымдастыруға және жәрдем етуге қатысып отырады.

Шығыс Түркістан Республикасының төрағасы қызметін атқарған Қожанияз қажыға Кеңес үкіметі ақыл беріп, оның Қытай үкіметіне берілуін талап етуін, тағы да Мұстафа Шоқайдың "Яш Түркістан" журналында 1935 жылы жариялаған мына мәліметінен көреміз:

Шыңжаңдағы мұсылман халықтардың тәуелсіздік жолындағы күрестері нәтижесінде жарияланған Шығыс Түркістан Республикасы жеңіліске ұшырап, таратылғанмен, оның өмірге келуінің өзі үлкен жеңістің куәсі еді. Басшылығының саяси әлсіздігінен, стихиялық сипатының басым болуынан, қарсыластар күштерінің ара салмағы тен болмауы салдарынан жеңіліске ұшырағанымен, Шынжаң жерінде Шығыс Түркістан Республикасын құру арманы халықтың көкейінде бәрібір жойылып кетпеді. Ол арманға жету жолында Шыңжаң халқының бұдан былай да үздіксіз күрестер жүргізуіне тура келеді.

30-жылдардағы Шыңжаңдағы кеңестік саясатқа байланысты, ондағы жергілікті билеушілердің кеңестік ықпалға түсуінін себептерін түркі әлемінің көрнекті қоғам қайраткері Мұстафа Шоқай, 1935 жылы, бы­лай деп жазды: "... Үрімші губернаторы Шың Шыцай Кеңес үкіметімен тығыз достық қарым-қатынас орнатып, большевиктерден түрлі кәсіптегі мамандар мен қызметкерлерді шақырып, "Шығыс Түркістанның экономикалық да­муы" үшін олардан несие ала бастағанын мойындап отыр. Демек, Шың Шұрын (Цзинъ Шужэнь - Н.А.) тәрізді бүгінгі Үрімші үкіметі де Мәскеудің уысына түскені көрініп тұр. Олай дейтін себебіміз- Мәскеу қызметкерлері, Мәскеу мамандары, Мәскеу қаржысы тек Мәскеудің мүддесі үшін ғана қызмет ететін болады. Оның үстіне Шығыс Түркістандағы Қытай үкіметі Мәскеуге ешқандай бір шарт қоя алатын халде емес. Оған шамасы жетпейді.

Шығыс Түркістандағы "Мәскеу мүддесі" дегеніміз, бұл өлке сөз жүзінде Қытайдікі, іс жүзінде Мәскеудікі дегеннен басқа ештеңе де емес" . Әрине, бұл алаш қайраткерінің аузымен айтылған пікірлердің артық-кем әсердегі сипатына қарамастан, оның бұл сөздерінің төркінінде шындық жатқанын айтқанымыз жөн. Кеңес Одағы Шыңжаңдағы сауда байланыстары арқылы экономикалық жағынан көп пайда кергені рас және қытай жағының экономикалық мүдделері одан зардап шеккені де белгілі. Бірақ, сол кезеңде Қытай үкіметінін Шыңжаңды экономикалық немесе саяси жағынан да өз қолында берік ұстай алмауы Кеңес Одағының өзінің ұлттық стратегиялық мүдделеріне сәйкес әрекет етуіне толық мүмкіндік берді.

Кеңес Одағының Шыңжандағы жүргізген сауда және әртүрлі бағыттағы экономикалық әрекеттері аймақтың өте ауыр, артта қалған жағдайында, оның шаруашылығын ілгері дамытуға ықпал еткенін қытай жағы да мүлдем жоққа шығара алмайды. Кеңес Одағы өзінің стратегиялық саяси мүдделерін қорғау мақсатында Шыңжаңда белсенді әрекет етіп, оны басқа державалардың ықпалына түсірмеу жолындағы саясатын іске асырып отырды. Ал Шыңжаң Кеңес Одағының бұл әрекеттерінен көп жағдайда пайда көрді. Қытайдың басқа ұлт аймақтарына Қарағанда, Кеңес Одағымен кершілес болған Шыңжаңның экономикалық жағдайы біршама жоғары дәрежеде болды.

Шығыс Түркістан халқынын ұлт-азаттық күресіне Мұстафа Шоқай барлық түркі тектес халықтар мен әлемнің кез-келген халықтарының да қолдауын қалайды. Ол "Шығыс Түркстан халқыда әлемнің басқа еркін, азат халықтары сияқты өз тағдырын өзі айқындауын қалайды. Осы бір әділетті күреске көрсетіліп жатқан және көрсетіпуі мүмкін кез-келген көмекке біз шын жүректен алғыс айтамыз" дейді .

Мұстафа Шоқай сол заманның қитұрқы саясатына сәйкес, ұлттық тәуелсіздік жолындағы күрестерге, оған жетекшілік еткен қайраткерлерге отаршыл мемлекеттердің қолданатын сан қилы арандатушылық әрекеттерін, ұлттық қозғалыс күштерінің арасына іріткі салу, ұлт көсемдері туралы түрлі жалалы қауесет тарату сияқты әрекеттердің болып тұратындығын ескерте келе былай дейді: «Ұлттық күрестің мүддесі осы күреске белсене қатысқан әрбір жеке адамның мүддесіне немқұрайды қаралмауын талап етеді... Ұлттық қозғалыстың жаулары оның басшылары мен қосшылары хақында алуан түррлі өсек-аяң таратады.

Ол Шығыс Түркістанға қатысты оқиғаларға сараптама жасап, өз саяси көзқарасын білдіріп қана койған жоқ, Киыр Шығыстағы сол кезде болып жатқан барлық саяси оқиғаларды жіті бақылап, оған талдау жасап отырды. Мысалы, 1938-1945 жылдары Қытай мен Жапония арасындағы болған сегіз жылдық соғыс туралы журнал беттерінде үнемі хабарлар беріп, оған саяси талдауларын жариялап отырған. Ол осы соғыстың сипаты туралы былай дейді. "Соғыс басталғаннан кейін тың себептері мен факторларын қарастыру тарихшылардың еншісіндегі шаруа. Жапония империализмі бұл күнде тұс-тұстан айыпталуда. Дүние жүзі тарихына көз жіберсеңіз, ірі мемлекеттердің империализм дертіне шалдықпағандары, сірә, табыла қояр ма екен? Мәселен, Қытайдың өзін алайық. Қытайдың ежелгі аумағы қорғанның ішімен шектелетінін білу үшін қытайтанушы ғалым болудың қажеті шамалы. Ұлы қорғанның сыртында жатқан өлкелер, мәселен, Манжурия, Моңғолстан, Тибет және Шығыс Түркістандар Қытай империализм тарапынан жаулап алынған өлкелер. Ал енді Қытайды империализмнің шабуылынан қорғаштамақ болып отырған елдерге көз жіберсеңіз, олардың бәрі де империализм мен отарлау арқылы құрылған, нығайған мемлекеттер. Олар Қытайға арашашы болғанда, шынымен Қытай мүддесін ойлап отырған жоқ. Өздерінің империалистік мүдделерін ойлап отыр”

Қытай-жапон соғысына байланысты ірі державалардың ұстанып отырған саясаттарына сараптама жасап, Қытайға көмек көрсетіп отырған төрт мемлекет - Ұлыбритания, АҚШ, Франция және Кеңес Одағы туралы олардың әркайсысының көздеп отырған мемлекеттік мүддесін баса көрсете отырып, олардың Қытайға көмектесушің астарын әшкерелейді. Ол Ұлыбританияның, АҚШ-тың және Францияның Қытайға көмектесуінің сыры олардың Қытайдағы экономикалық мүдделерінен туындап, соғыстың салдарынан экономикалық жағынан зардап шегуінен туындап отырғандығын айтады. Сондықтан, олар жанталаса Жапонияны айыптап, Қытайға көмек қолын созуда дейді. Мұстафа Шоқай Қытайға барлық жағынан жан-жақты көмектесіп отырған Кеңес Одағы туралы, өзіне ата жау санаған кеңестік үкіметке деген жеккөрінішті көзқарасын былайша көрсетеді: "Қытайдың тағы бір төртінші жанашыры - кеңестік Ресейге келсек, ол Моңғолстан мен Шығыс Түркістанды Қытайдан бөліп алып, өзіне тәуелді етуді көздейді. Кеңестік Ресей Қытайда коммунизм идеяларын таратып, Қытай ұлттық төңкерісінңц партиясы Гоминданды іштен ірітуге тырысуда. Ол - ол ма, кеңестік Ресей мұнымен де тынған жоқ. Қытайдың 20 млн. тұрғыны бар аумағында Кеңес үкіметін құрып, бұл елді ұшы-қиыры көрінбейтін азамат соғысына сүйреп түсірді. Орыс большевиктері қытай коммунизмінің орталығы Кантон қаласын екінші Мәскеу дел атайды. Олар қытай коммунистерімен бірге күрес жүргізе оты­рып, Америка мен Еуропа капиталдарын Қытайдан, жалпы Азиядан ығыстыруда. Қытайға болысып жатқан достарының жай-күйі, міне, осындай"

Міне, өзіміз көріп отырғандай, алаштың ардақтысы, көреген саясаткер - Мұстафа Шоқай қазақ елінің, түркі тектес халықтардың бостандығы жолында күрес жүргізген қайраткер ғана емес, өте сауатты, әлемдегі саяси жағдайларға биік деңгейде сараптама жасап, халықаралық жағдайдың қилы бетбұрыстарын көрегеңдікпен болжай алатын сарабдал саясатшы болған.

1. 
   Өмірі
   
2. 
   Қызметі
   
3. 
   Мұрасы
   

2. М. Жолдасбекұлы, А. Сейдімбек, Қ. Самюраұлы «Ел тұтқа» Астана 2001ж

3. Данагүл Махат «Қазақ зиялыларының қасіреті» алматы 2004 ж.

б)қосымша

1. М. Құлмұхаммед «Алаш бағдарлымасы» қиянат пен ақиқат Алматы 2000ж

2. «Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы» Алматы 2002 ж.

3. «Қазақ әдебиетінің тарихы» Алматы 2004 ж.

Қазақстан Халық Комиссарлары Кеңесінің төрағасы(1922-1925).Халық ағарту комиссариаты жанындағы Ғылым орталығының төрағасы, Қазақтың пролетар жазушылары ассоцияциясының (Каз.АПП) басшысы (1925). БК(б) П Өлкелік коммитеті партия тарихы бөлімінің меңгерушісі (1926). Қызылорда халық ағарту институтының, Ташкенттегі қазақ педагогикалық институтының директоры (1927). «Әдебиет майданы» журналының редакторы (1932). Қазақтың коммунистік журналистика институтының

профессоры (1934). Сәкеннің алғашқы өлеңдер жинағы «Өткен күндер» деген атпен 1914 жылы жарық көрді. Поэзиялық туындыларының ішінде Сәкеннің шығармашылық ерекшелігі мен идеялық-саяси ұстанымын бедерлі айғақтайтын туындылары – «Кел жігіттер», «Жас қазақ марсельезасы», «Жұмыскерлерге», «Жолдастар» сияқты саяси лирикалары, сондай-ақ «Советстан», «Көкшетау», «Альбатрос», «Социалистан», «Қызыл ат» поэмалары. Проза саласында «Жер қазғандар», «Айша», «Біздің тұрмыс», «Сол жылдарда», «Жемістер» повестері мен «Тар жол ,тайғақ кешу » мемуарлық роман жазған.

«Бахыт жолында», «Қызыл ат» поэмалары. Проза саласында «Жер қазғандар», «Айша», «Біздің тұрмыс», «Сол жылдарда», «Жемістер» повестері мен «Тар жол, тайғақ кешу» мемуарлық роман жазған. «Бахыт жолында», «Қызыл сұңқарлар» драмалары өз заманының рухын танытатын елеулі шығармалар.

Қазақ әдебиетінің қалыптасуына айрықша еңбек сіңірген С.Сейфуллин әдебиетінің басқа жанрларында да айтарлықтай із қалдырған. Оның әдеби-сын мақалалары, баяндамалары мен сөйлеген сөздері ұлттың мәдени – рухани өміріне сергек араласқан сыншылдық ойынының құнарлығын және пәрменділігін танытады. Әсіресе, қазақ әдебиеттану ғылымында күні бүгінге дейін құнын жоймаған «Қазақ әдебиеті» атты зерттеу еңбегінің мәні зор.

Сәкен шығарған әндер халықтық дәстүрді тұғыр ете отырып, дүниеге келген өзіндік даралық сипаттармен ерекшеленеді.

Сәкен қазақ маңдайына біткен біртуар дара тұлғалардың бірі. Ол өз ұлтын қалтқысыз сүйіп, халқына еңбек сіңірді. Бұл жолда Сәкен социалистік жүйені, оның идеялық дем берушісі коммунистік партияны халықтарға бахыт пен бостандық әкелушідеп сенді. Тіпті, сенбеген күнде, сөз жөнінде мейлінше тартымды коммунистік партияның саяси платформасын ұлттың көгеріп-көктеуіне пайдаланбақшы болып жан-тәнімен қимылдады. Алайда мемлекеттік төңкерістер мен идеологиялық өзгерістерге қарамастан Ресейде өзгеріссіз қалған империялық озбырлық Сәкеннің де, Сәкен сияқты жүздеген, мыңдаған боздақтардың да, керек десеңіз, мүлде басқа жолдарды таңдаған ұлтжандардың да армандарын қиялға айналдырып, өмірлерін қасіретке тап қылды. Демек, тарихи тұлғалардың тағдырын парақтағанда олар қандай жолды таңдағаны бойынша бағаланбауы керек, халқына қаншалықты қызмет еткені, қаншалықты еңбек сіңіргені, қаншалықты жілігі танитын мұра қалдыра алғаны бойынша лайықты бағасы берілуге тиіс.

Тарихи әділдіктің де, ғылыми-әдіснамалық объективті ұстанымның да қисыны осы. Бұл тұрғыдан келгенде, Сәкен халқымен мәңгі бірге жасайтын, халқының мәңгі сый-құрметіне лайық біртуар тұлға.

2.Қызметі

3.Мұрасы

Пайдаланатын әдебиеттер

а)негізгі

1. Қ. Салғараұлы. “ Ел тарихының әйгілі тұлғалары” Алматы 2000 ж. 116 бет.

2. Қоңыратбаев О. Т. Рысқұлов Қоғамдық – сакяси және мемлекеттік қызметі. Алматы. “ Қазақстан ” 1995 ж 280 бет.

б)қосымша

1. М. Жолдасбекұлы. Қ. Салғарұлы. А. Сейдімбек. “ Елтұтқа

2. Ел тарихының әйгілі тұлғалары. ”Астана “ KUZ TEGIN ” баспасы. 2001ж. 114 бет.

Лекция мәтіні

Т. Рысқұлов – Қазақстан мен Орта Азия халықтарының 20 – 30 жылдардағы тарихында ерекше зор роль атқарған саяси қайраткер. Ол туралы 1922 жылы 20 қарашада М. С. Энштейн былай деп жазды: “Рысқұлов Тұрар жолдас есімімен Түркістандағы кеңес өкіметінің, даму тарихының тұтас бір дәуірі байланысты болған қайраткердің бірі. Т. Рысқұловтың есімі айналасына партия қайраткерінің белгілі бір тобын топтастырған және сонымен қатар басқа топтың қарсы күресін тудырған ту.” Рысқұловтың қоғамдық – саяси және мемлекеттік қызметін зерттеудің қиыншылығы да аз емес. Өйткені зерттеу объектікінің ауқымы кең әрі тым қайшылықты. Зерттеу барысында

Т. Рысқұлов өмір сүріп, қызмет еткен кезеңдегі аса күрделі тарихи процестер мен саяси оқиғалардың сырына барынша терең үңілуге тура келді. Т. Рысқұлов ұзақ жылдар бойы, нақтырақ айтқанда 1916 – 1937 жылдары аралығында, ірі мемлекеттік істер мен саяси оқиғалардың бел ортасында жүрді. Ал, бұл кезең еді. Сондықтан да

Т. Тұсқұлов қоғамдық - саяси және мемлекеттік қызметін зерттеу – сол кезеңнің де тарихын зерттеу деген сөз. Бұл Т. Рысқұловтың қоғамдық - саяси және мемлкеттік қызметтінің Түркістан кезеңін зерттеуге арналған.

Қазақтың ардагер азаматы, белгілі қоғам қайраткері Тұрар Рысқұлов 1924 – 1925 жылдары Монғол Халық Республикасында Коммунистік Интернационалдың уәкілі қызметін атқарды. Ол Монғалияға 1924 жылы қазан айында келіп, 1925 жылы шілде айына дейін тоғыз ай қызмет істеді. Т. Рысқұлов Монғалияға келген кезде елдің саяси, әлеуметтік - экономикалық жағдайы қандай еді? Дүниені дүр сілкіндірген Шыңғыс хан империясы феодалдық бытыраңқылықтың салдарынан ыдырай келе ақыры ХVII ғасырдың ақырында Манжурларға жем болған еді. 1691 жылы халықа Монғолдар (қазіргі Монғолия немесе сыртқы монғолия деп аталады) Манчжурлар үстем болған Қытайдың Цин империясының қоластына өтеді де, 1758 жылы бұл империяның жазалаушы әскерлері ұлт – азаттық қозғалысқа көтерілген ойраттар (тарихта бұл мемлекет Жоңғария деп те аталады) мемлекетін жер бетінен құртып жібереді. Сөйтіп монғол халқы 200 – ден астам жыл бойы Цин империясының қанауында болды.

ХХ ғасырдың басында адамзат тарихында болған өзгерістер, әсіресе отар елдер халқының ұлт – азаттық қозғалысының өрлеуінің нәтижесінде олардың тәуелсіздікке қолы жете бастаған еді. Тарихтың осындай қолайлы кезеңін пайдаланған Монғол халқы патшалы Россияның көмегіне сүйене отырып, 1911 жылы Цин империясының қанауына қарсы көтерліске шығыс, елдің ұлыттық тәуелсіздігін қалпына келтірді. Монғолияда тәуелсіз теократиялық монорхия орнады. Тәуелсіз монғол мемлекетінің сырт жағдайы ауыр да күрделі еді. Қытай мемлекеті Монғолияның тәуелсіз ел болғанын мойындағысы келмеді. Россия, Қытай, Монғолия үшеуінің арасында 1912 – 1915 жылдары жүргізілген келіссөздердің нәтижесінде Монғолия автономиялы құқықты Қытайдың сюзеренитетіндегі ел болды. Осыны пайдаланып 1918 жылы Қытай әскері Монғолияға баса көктеп кірді. 1920 жылғы желтоқсанда советтік Росияның территориясынан қуылған ақтардың генаралы борон Унгерн Қытай әскерлерін қуып шығып Монғолияға басып кірді. Осындай жағдайда Монғолияның отаншыл күштері бас қосып шет ел басқыншыларына қарсы күреске Монғол халқын жұмылдырды. Советтік Россияның әскери күшіне сүйенген монғол революционерлері 1921 жылы шілде айының 11 жұлдызында ақгвардияшылдарға соққы беріп Монғолияның астанасын азат етеді. Сөйтіп Монғолияда ұлыттық демократиялық революция жеңіске жетеді. Ұлттық демократиялық революциялық күрес нәтижесінде Монғол халқының қолы тәуелсіздікке жетті. Монғол халқының тәуелсіздігінің тағдыры екі көршінің советтік Россия мен Қытайдың Монғолия тұрғысында жүргізген саясатына байланысты еді. 1921 жылы советтік Россия мен Монғолияның арасында жүргізілген келісімдер бойынша Монғолия мен Россияның ара қатынасы жолға қойылды. Ендігі кезекте екінші көрші Қытай елімен ара қатынасты жолға қою мәселесі тұрды. Революция жеңген жылдардан соң моңғол халқының алдына қойылған негізгі мәселе елдің саяси, әлеуметтік – экеномикалық және рухани өміріне демократиялық өзгерістер жасау болды. 1921- 1924 жылдары осы бағытта бірсыпыра шаралар жүзеге асырылды. Халық революциясының бастапқы 2-3 жылында Монғол халық партиясы мен халық өкіметі жер мәселесін шешу, бұхараны басыбайлықтан азат ету, еңбекші бұхараға ауыр жүк басып келген өткен заманның алым - салықтарын жою, шет ел саудагерлері мен өсімқрларына төлейтін борыштан халықты азат ету, сөйтіп әлеуметтік өмірге демократиялық өзгеріс енгізуге бағытталған шараларды жүзеге асырды.

1921 жылы халық өкіметінің қаулысы бойынша Монғол мемлекетінің барлық жер – су монғол халғының дәулеті сондықтан оны жеке меншікке беруге болмайды деген шешім қабылданды.

Сондықтан оны жеке мекшіке беруге болмайды деген шешім қабылданды. Мұнан кейінгі жылдары да халық өкіметі жер меншігі туралы, оны пайдалану тәртібі туралы бірнеше шешім қабылдады. Монғолияда жер мәселесін осылай шешу феодалдардың жер меншігін жоюға, олардың бұл меншікке сүйеніп халықты қанауына тыйым салуға, малшылардың экономикалық жағдайын жеңілдетуге едәуір әсер етті. Дегенмен жер – суға өкімет меншігінің үстемдігі осы кезден басталған еді. Жер – суға. Жер – судың өкімед қолына шоғырлануы оны иесінен айыруға әкеп соқты. Жер – су иесіз қалды. Жер – суды экономикалық тұрғыдан дұрыс пайдалануға ешкім көңіл бөлмейтін болды. Әрине жер – судағы өкіметтің жеке дара меншігінің зардабы дәл осы кезде біліне қойған жоқ, бұл зардап уақыт өткен сайын күшейіп отырғандығы бүгінгі күнде айқын болып отыр.

Шет ел саудагерлері мен өсімқорларға халықтан борыш төлетуге тыйым салынды. Ревалюциядан бұрынғы Монғалияның бір шаруа қожалығы шет ел саудагері мен өсімқорларына 540 млнға борышты болған. Халық өкіметі 1921 жылы шілдеде шет ел саудагерлеріне борыш төлеуді кейіндету туралы, жаңадан олардан қарыз алуға тыйым салған шешім қабылдады да Монғолияға Тұрардың келер алдына ғана шет ел саудагерлері мен өсімқорларға борыш төлеуге тыйым салды.

1921 жылғы революцияның нәтижесінде өкімет билігі бұқара халық қолына өткенін мемлекеттік Ұлы Хұрал заңдастыруға тиіс еді. Дегенмен, ревалюциядан соңғы 2 – 3 жылда елдің ішкі, сыртқы жағдайы қиын да күрделі болғандықтан 1924 жылға дейін Ұлы Хұралды шақыруға мүмкіндік тумады. 1924 жылы мамыр айында хұқығы шектелген хан дүние салып, елде демократиялық республика жариялауға мүмкіндік туды. Монғолияда республика жариялаған тұңғыш Ұлы Хұрал туралы, Хұралдың жұмысына Т. Рысқұловтың қалай қатысқандығы туралы мәселе кітаптың соңғы тарауында сөз болады. Т. Рысқұлов Монғолияға келген кездегі елдің саяси экономикалық және әлеуметтік хал жағдайы міне осындай еді. Рысқұлов Монғолияға келген соң елдің өмірінде болған өзгерістерге мұқият талдау жасай отырып соның нәтижесінде өзінің алдында тұрған міндеттерді тұжырымдауға Т. Рысқұловтың Монғолияда атқарған іс - әрекетіне байланысты архив құжаттары көп жыл бойы оқырман жұрттың назарынан тыс қалып келген еді. . Бұл құжаттардың біразы бұрынғы совет одағы Коммунистік партиясы орталық Комитетінің Москвадағы орталық архивінде жабулы жатты. Бұл құжаттарға оқырмандарды былай қойғанда, осы тақырыппен айналысатын ғалымдардың да қолы жетпеді.

Тұрар Рысқұлов – мемлекет қайраткері, саяси күрескер, ұлттық тұлға сталиндік репрессияның құрбаны. 1937 жылы 21 мамырда Кисловодскіде “халық жауы” деген жаламен тұтқындалып, 1938 жылы 10 – ақпанда Мәскеудегі Лубянкада атылған. 1956 жылы ісі қайта қаралып, толық ақталды. Содан бері де ол туралы мерзімдік басылымдарда қаншама ғылыми зерттеу мақалалар жазылды. Алайда соларда айтылған ой – тұжырымдары әрқалай. Бірі оның сан қырлы қайраткерлігін жоғары бағаласа, бірі бұрынғы таңылған айыптарын қайталап, қаралаумен келеді. Бұдан оған деген репрессиялық әлі күнге жалғасып жатқанын көреміз.

Бала Тұрардың өзгеше алғыр зеректігін алғаш танып, оған ден қойған – инженер Мұхаметжан Тынышпаев жалындай өткір Тұрар 1918 жылы шілдеде Әулиеата уездік кеңесінің атқару комитетіне төреға етіп сайланды. Бұрын бұл өнірде жергілікті ұлт өкілдерінен мұндай билікке ешкімнің қолы жетпеген.

Сол жылдың қазан айында Ташкенттегі Түркістан республикасы кеңестерінің VI – сезінде қатысып, Түркістан орталық Атқару комитетінің құрамына кіреді. Ал қарашаның 28 – күні Аштықпен күрес бойынша Орталық төтенше комиссиясының төрағасы қызметіне тағайындалған. Бұрын Түркістанға астық Ресейдің сібір өлкесінен және Солттүстік Кавказдан әкелініп, бұл жақтан мал өнімдері мен мақта шикізаты алып кетілетін. Арада ай өтпей жатып, Тұрар Рысқұлов денсаулық сақтау халық комиссары болып тағайындалады. Аштыққа ұшырағандар саны 2 миллоннан асқан. Басқындар ішінде қатерлі аурулар шығып, тез тарап, күресті одан сайын қиындатып жіберді. Рысқұлов камиссариат жұмысын шұғыл қайта құрып, қолдағы бар дәрі – дәрмекті қатаң есепке алып, дендеп кеткен жұқпалы ауруларға пайдаланды... Рысқұловтың ұйымдастырғыш қабілетінің арқасында, табанды күресінің нәтижесінде 1 миллион 200 мыңнан астам адам аштық тырнағынан аман қалды. Егер бұл іске Тұрар Рысқұловтың өзі сұранып, жанын салып кіріспегенде, жағдайдың мүлдем басқаша болары хақ еді. Бұдан Рысқұловтың ұлытына деген шын жанашырлығы көрінді... 1919 жылы 14 – 31 наурыз күндері Ташкент қаласында Түркістан коммунистік партиясының 11- концеренциясы өтті. Конференция орталық Комитеті жанынан Мұсылман бюросын құру жөнінде шешім қабылдады. Мұсбюроның төрағасына

Т. Рысқұлов сайланып, құрамына Н. Ходжаев, Ю. Алиев,

Ю. Ибрагимов және А. Мұхамединов бекітілді. Мұсбюро аз уақыттың ішінде, партия жұмысын елдегі мұсылман халықтарының мүддесі тұрғысынан жүргізудің арқасында, зор беделге ие болды... 1919 жылы 24 – 25 шілдеде Түркаткам, Түркістан халық коммисарлар кеңестері, Ревалюциалық әскери кеңсе Ташент кеңесінің атқару комитеті және ескі Ташкент атқару комитетінің бірлескен мәжілісі болды. Оған Т.Рысқұлов төрағалық етті. Мәжілісте “Республикадағы экономикалық саясат туралы” мәселе қаралып, қызу талқыланыды. Рысқұлов сөз алып, бірқатар комиссариаттарды қатаң сынады. Санап қана қойған жоқ, алдағы уақытта олардың жұмыстарын жақсардудың жолдарынан да тың пікірлерін ортаға салды. Рыспубликада ірі өндіріс орындарының болмауын сылтауратып, құр босқа уақыт өткізбей қолөнер кәсіпшілігін дамытуда, сауда – саттықты жандандыруды, комерциялық ұйымдар құруды тілге тиек етті. Рысқұлов қай мәжілісте де ұлт мәселесіне келгенде, өз ұстанымынан танбады. Яғыни принципшілігіне танытты. Кеңестердің 1919 жылы 29 – қыркүйекте VIII – сезінің қортынды мәжілісінде Түркаткомның құрамы жаңарып, төрағасына И.А. Апин сайланды. Оның бірінші орынбасары және Республика экономикалық кеңесінің төрағалығына Т.Рысқұлов тағайындалды. Съезд міндетіне жүрдім – бардыммен қараған шовенистік пиғылдағы А. Казаковты, К. Соркинді және Г. Темлянцев республика аумағынан тез кетуін талап етті. Олар қазан айында өлкелік партия комитетінің шешімімен партия мүшеліктерінен шығарылды. Партия қатарынан шығарылған әлгі үшеу қарап жатпады. Республикадан да кете қоймады.

25 – қарашадағы өлкелік партия комитетінің пленумында Түріккомиссия мүшелері оларды қайта партияға қабылдамақшы ниеттерін білдіргенде, Т.Рысқұлов “Біріккен мәжілісте бұл жолдастардың партиядан шығарылуы туралы шешімге болатын. Түріккамиссия бұларды партияға қайтадан қабылдаған жағдайдың өзінде де, оларға бәрібір Түркістаннан кетуге тура келеді. Өйткені мұсылмандар мен сорокин, Темлянцев және казаковтың бірге істеуге ақылға сыймайтын іс,” – деп үзілді – кесілді қарсы тұрды. Рысқұловтың бұл талабын Түркаткамның орындалмасқа лажы қалмай үшеуі республикадан аластатылды. 1920 жылдың 21 қаңтар күні республика басшылығында үлкен өзгерңс болды. Түркаткамның төрағасы

И.А. Апин Мәскеуге шақыртылып, орнына Т. Рысқұлов сайланды ол сол күнгі мәжілісте Халыққа білім бері комисариятында шешімін тауып, жолға қойылмай жатқан түйінді мәселерді айта келіп, оларға көмектесудің орнына кедергі келтіріп жүрген. Азық түлік, денсаулық сақтау, ауыл шаруашылығы комисарианттарын өткір сынға алып, Атқару комитетіндегі қызметкерлер жұмыстарын жаңаша ұйымдастырды.

1920 жылы 17 – мамырда Т. Рысқұлов Түркістан Республикасының өкілетті делегациясын бастап мәскеуге келді содан 25 – мамырда Ленинге “Түркістан Республикасының жағдайының жоспары” деп аталған баяндамасын тапсырады. 9 беттен тұратын бағдарламасы бар соның 5 және 6 – тармақтарын былай тұжырымдаған . “Түркістан Республикасындағы барлық өкімет билігі Түркістан Республикасы Кеңестерінің съезіне, Түрікаткомға және Түркістан Республикасының халық комиссарлар кеңесіне берілсін халық комиссарлар кеңесі орталықтан келетін табанды қызметкерлермен нығайлатылсын. Түркістан Кеңес Республикасының автономиялығы туралы ереже бекітілсін, ол үшін Түркістанның нақты жағдайының материалдарынзерттеп, тексеретін алдын – ала арнайы комиссия құрылсын”,”Түріккомиссиясы таратылсын”деген. Сталин мен Рудзутакқа жазған хаттарында Рысқұлов Түріккомиссия мүшелерінің түркі халықтарының тұрмыс – салтын, әдет – ғұрпын, табиғи болмысын білмейтіндерін айтып, кездей соқ келген жандарға теңеген. Тарихшы В. Григорыв ”Түркікомиссия мүшелерітүркі халықтарының еуропалықтардан ерекшіліктерін түсінбегендіктен, Лениннің өзін шатастырып отырған”, дейді. Рысқұловтыв халқы үшін жанкешті ісін кейін Ян Эрнестович Рудзуток қана түсінді. Әуелгіде ол қателесіп:” Рысқұлов таза мұсылман мемлекет орнатқысы келеді,” деген. В. Куйбышев” Рысқұлов партияның шығыс саясатын жүргізуге аса қауіпті адам,” – десе, В.Фрунзе:” Рысқұлов буржуазиялық көзқараста ,”- деп бағалаған. Осы дүмбіл пікірлердің салқыны әлі күнге дейін кейбір зерттеулердің еңбектерінен сезіледі. Көптеген Рысқұлтанушы оны жіберген саяси қателіктері үшін Түркістан Республикасының барлық қызметінен босатылды деп жүр. Жоқ олай емес. Оны қызметтерінен ешкім де босатпаған. Ленин Түркістан Республикасы жайындағы ұсыныстарын бекітпеген соң, наразылық ретінде өзі бар қызметінен бас тартып, отставкаға шыққан. 1967 жылы Д .А. Қонаев өз қателігін жуып – шайып комиссия құрып, Рысқұловтыы бүкіл өмірін, қызметін зерттеуге тапсырады. 1974 жылы Тұрар Рысқұловтың 80 – жылдығы аталып өтті. Осыдан кейін арысымызға деген көзқарас біршама түзелді.

Осы уақытқа дейін Т. Рысқұловтың сталинге жазған хаттары белгісіз болып келуі тарихшыларымыздың осалдығы, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті жанындағы Партия тарихы институтының бұл мәселеге назар аудармауы. Ал архив қызметкерлері мұндай құнды материалдарды не өздері жарияламайды, не қолға берілмейді. Жалпы, Т.Рысқұлов Сталинге 2 хат жолдаған. Біреуін 1932 жылдың жаз айында, екіншісін 1933 жылдың басында. Ал екінші хаттан кейін Голощекин Москваға шақырылған Қазақстан өлкелік партия ұйымын басқаруға кейінен халық құрметіне бөленген. Л. И. Мирзаен (1933жылы) келеді. Ашаршылық жылының ащы шындығын айтып Ғ. Мүсірепов бастаған бір топ адам ресми хат жолдағаны белгілі. “әйгілі бесеудің хаты” деген атпен жұрт аузында жүргені болмаса, хат Қазақстан Крайкомынан аспай, архив шаңына көміліп қалып қойған. Жариялылық кезеңінде бұл хат жарық көруге тиіс. Сондай – ақ, Ә. Жанкелдин де орталық комитетке хат жолдаған деген сөз бар. Анық – қанығы белгісіз. Өз басым көрген жоқпын. (қазақ ССР мемлекеттік сыйлығының лауреаты, жазушы – драматург Шерхан Мұртазаев, лениншіл жас, 1 – көкек, 1988 жылы жазған)

Т.Рысқұлов жайлы сонау балалық шағымнан білем десем ателеспесем керек. Тұрар аға біздің үйде жиі болушы еді. Менің есімде ап – анық қалғаны – Ташкент қаласында тұрған кезіміз. Ол кезде Тұрар аға орта Азия ( Түркістан) үкіметінің құрамында жұмыс істеді. Біз ол кезде Долинский көшесінің 17 – үйінің, ал Тұрар ағаның отбасы 15 – үйде тұрды. Жиі үйге келетін . Әкемен ( Мұхаммеджан Тынышбаев) түн ортасына дейін ұзақ әңгімелеитін ол бізбен ақжарқын мінезбен сөйлесетін. Қайырымды да, қарапайып, көпшіл кісі де Тұрар аға. Кейде асық ойнайтынбын әр келген сайын печены, конфет әкелетін. Біз қазақ институтында оқығанымызда да жиі келіп, жатақанамызға оқулықтар тарататын. Келген сайын қазақ балаларының жағдайын сұрайтын. Оларға көмектесетін. Сол жылдары қазақ институтының есігі қазақ ауылдарынан келгендерге ашық еді. Мектеп ашты. Келгендердің бәрін оқытуға күш салды. Оны мектеп оқушылар өте жақсы көрді. Мектепке Тұрар аға келгенде оқушылар лезде оны қоршап алатын. Мұндағы оқушылардың барлығының аттарын ол жатқа білетін. Мәскеудегі РСФСР – дің Совнаркомында төрағаның орынбасары болғанда “Шығыс киносы” студиясын құрды. Осы студияға белгілі – белгілі қайраткерлерді шақырды. “ Түркісіп” деректі киносын шығаруға тікелей көмектесті. Т.Рысқұловтың 1920 жылдың екінші жартысы – 1922 жылдың бірінші жартысындағы қоғамдық – саяси және мемлекеттік қызметін мынадай 3 кезеңге қарастырып көрген жөн:

Т.Рысқұлов саяси қуғындалу кезеңінде ( 1920 ж екінші жартысы),

Т. Рысқұловтың РСФСР Ұлт істері халық комиссариатының Әзербайжандығы өкілетті өкілі болып қызмет істеген кезеңі ( 1921 ж),Т.Рысқұловтың РСФСР Ұлт істері комиссариатының Москвадағы орталық аппаратындағы қызметі ( 1921 ж – 1922 ж ). Бірақ біз бұл кезеңдердің ара – жігін ашып көрсетіп жатпадық, өйткені тарихи оқиғаны баяндағанда ішкі сабақтастық сақтағаны жақсы. Т.Рысқұловтың 1920 ж 18 шілдеде өзін Түркістан Республикасындағы барлық қызметінен босату туралы өтініші қанағаттандырылған соң, ол біраз уақыт кезекті еңбек демалысына шығады. Бұл еңбек демалысын Т. Рысқұловтың 1916 жылдан бері алып отырған алғашқы еңбек демалыс болатын, өйткені 1918 20 жылдарда оның қысқа мерзімге болса да еңбек демалысында болғанда дерек жоқ, архив құжаттарының мәліметтеріне сүйене отырып. Т.Рысқұловтың осы жолдардағы әр күнгі қызметіне тоқталып, жүйелеп шыққан кезде осындай қортындыға келдік, ал 1916 жылғы ұлт – азаттық көтерлісі мен 1917 жылғы екі бірдей әлеуметтік ревалюция кезінде ондай демалыстың болуы мүмкін де емес – тін. Т.Рысқұлов Түркістан Республикасындағы өзінің үш жылдық мемлекеттік және қоғамдық саяси қызметі барысында қатты қажыған болатын, ұлт мәселесі төңірегіндегі саяси күрес оны барынша титықтатып кетті. Сондықтан да Т. Рысқұловтың ұзаққа созылған саяси күрестен соң тынығып, шығармашылықпен айналысу үшін демалыс сұрағанын түсінуге болады, бірақ қалыптасқан шиеленісті саяси ақуал мен оқиғалардық одан әрі даму барысы Т. Рысқұловқа осы қысқа мерзімді демалысты да пайдалануға мұрша бермеді. Түріккомиссия Т. Рысқұлов тобының

“ саяси жеңілісін” заңдастыруға асықты, бұл “ жеңісті” тезірек ресмилендіру үшін Түріккомиссия пленумын шақыруға құлшына кіріседі. Түріккомиссия пленумы Түркістан Республикасы Кеңестерінің кеңесті IX съезін шақыру мәселесін де шешуі тиіс болатын. Кезінде аталған съезді шақыруға Т.Рысқұловқа мүмкіндік бермей, оның шақырылуын түрліше сылтаулармен алғашында 1 айға сосын 3 айға артынан 5 айға кейінге қалдыртқан Түріккомиссия, енді бұл съездің шақырылуын қызу жақтай бастады. 1920 жылы сәуір айында

Т. Рысқұловтың ұсынысы мен Түркістан Республикасы Кеңестерінің кезекті IX және Түркістан Коммунистік партиясының кезекті V съездерінің шақырылуын әзірлеу үшін съездері шақыру туралы арнайы комиссия құрылған болатын, бірақ шешім қабылданған мәжілістегі дауыс басымдығын пайдаланып бұл комиссияның құрамына Түріккомиссияның көзқарасын жақтайтын адамдар көптеп еніп кеткен еді. Съездерді шақыру туралы комиссия атынан жасалған баяндаманы талқылауға Т.Рысқұлов та қызу араласты. Т. Рысқұлов бұл комиссияның атқарып отырған қызметін өткір сынға алды, баяндаманың жағдайы тек өзіне тиімді тұрғыда ғана суреттеп шыққанын айыптады.

Съездерді шақыру туралы комиссияны ұйымдастыру туралы жоспарды өлкелік партия комитеті мен Түркаткомның ескі құрамы ұсынған болатын дейді Т. Рысқұлов.Біз Т.Рысқұлов ұсынған жұмыс жоспары қабылданбады.Сырттай құрылған комиссияның құрамы мен жұмыс жоспарына Т. Рысқұлов наразылық білдіреді, өйткені оның құрамында шовенистік ниеттегі орталық өкілдері көптеп еніп кеткен еді. Келешеке съездерге делегаттарды іріктеу мәселесін комиссия жергілікті ревкомдардың басшыларымен келіспей, керісінше ерекше бөлім мен төтенше Комиссияның арандатушы тыңшылары арқылы жүргізуде дейді. Т. Рысқұлов ерекше бөлімнің тыңшылары әр обылыстан, әр уезден кімді сайлау керек, кімді қай қызметке тағайындау керек, кімді қызметтен алу керек, кімді кімге қарсы қою керек, кімдерді “ қылмыскер”,

“ ұлытшыл” етіп көрсету керек, кімдердің қылмысын жасыра тұру керек және т.б. осындай “ аса маңызды мемлекеттік мәселелер бойынша”. Съездерді шақыру туралы комиссияға кеңес беріп отырды.

Т.Рысқұлов осы дөрекілікті нақты деректерге сүйене отырып дәлелдеп берді. Мысалы, съездерге сайлау барысында қарсылық

іс - әрекет көрсету мүмкін деген сылтаумен Әулиеата уездік ревкамының төрағасы Қ. Сарымолдаевты қызметінен алып тастаған, осындай әдіспен Сырдария обылыстық партия комитетінің мүшесі Жылысбаевты заңсыз қуғындап, орнынан алған, және бұл әрекетті комиссия өлкелік партия комитетінімен де, Түркатком төралқасымен де келіспей Комиссия бұл қайраткерлерді орнынан алу туралы ерекше бөлімнің бұйрығын бұлжытпай орындаған, өйткені Қ. Сарымалдаев та, тағы да басқалары да негізінен Т.Рысқұловтың саяси бағытын қолдаған адамдар еді. Т. Рысқұловтың пленумдағы саяси қарсылықтары да қарап қалмады, олар өздерінің өкілдері

П. Г. Константинопальский арқылы Т .Рысқұловтың барлық сын – ескертпелерін жоққа шығаруға, оның ұсыныстарының өтіп кетуіне жол бермеуге тырысты. Негізгі мақсаты Т. Рысқұловтың сөзінің “ қателігін” дәлелдеу болған П.Г. Константинопольский өз сөзінде көмиссия мен ерекше бөлімнің бүкіл қызметін ақтап алуқа күш салды. Пленумда шовинистердің ірі өкілі – И. Любимов пен Т. Рысқұловтың арасында шиеленіскен саяси пікірталас орын алды. Т. Рысқұлов бастаған саяси топтың бұдан ар тағдыры туралы бірер сөз. Олардың тағдыры туралы баяндалған құжаттардың ішінен, Түрікомиссияның жаңа құрамының мүшесі

Г. Сафаровтың 1920 жылы 3 қазанда Ташкенттен Москваға, тікелей

В.И. Ленинге жазған хатындағы мәліметтер ауқымдылығымен көзге түседі, сондықтан да осы хатты таныстыра кетейік. В. И. Ленинге Түркістан Республикасының саяси жағдайы туралы мәліметтерді хабарлай келе және Түріккомиссияның ұлт саясатына тоқтала отырып Г. Сафаров былай дейді: Барлық жерде біз басшы етіп мұсылмандарды, ал орынбасары етіп орыстарды қойып жатырмыз иә, қандай ойластырылған амал дейсіздер ғой, кейінірек егер бірінші хатшы қазақ болса, онда орынбасары міндетті түрде орыс болатын, не керісінше, бірінші орыс болса, екінші қазақ болатын саясат сонау 20- шы жылдардың басында - ақ қалыптаса бастаған ғой! Ұлт мәселесін шешудің кеңестік үлгісі . Одан әрі өз хатында Г. Сафаров “ Рысқұловшылдардың ” тағдыры мәселесін тоқталады: “ Тағы да Рысқұловшылдар туралы: Тұрсынходжаев – Бұқарада.” Олардың Алиевтері де сонда. Бесиров сынды жас бала

( малодой мальчик) жұмысшы факультетіне түсті де, қазірше саясаттан кетті. Н. Ходжаев қазірше “ демалыста”

1920 жылы жазда Москвада аяқталған Комиттерінің II конгресі Шығыс халықтарының съезін шақыру туралы шешім қабылдайды. Азамат соғысының негізгі шайқастары аяқталып, батыстың ірі капиталистік елдерінде болатын социалистік революцияларға деген сенім біртіндеп сөне бастаған бұл уақытта, РКП (Б) орталық комитеті. Шығыс елдердегі ұлт – азаттық қозғалыстарына ( батыстың капиталистік елдерінің отарларындағы) көңіл бөліп, үміт арта бастаған еді, сондықтан Комиттерынің бұл шешімі РКП ( Б) орталық комитеті мен В. И. Лениннің тарапынан бірден қолдау тапты

Бұл мандаттарды қолына алғаннан кейін Т.Рысқұлов Ташкентте көп кідірмей, 13 тамызда жолға шығады. Т.Рысқұловтың аттанған күні дәл осы 13 тамыз екенін дәлелдейтін архив құжаты сақталған. 1920 жылы 10 тамызда таңертеңгі сағат 7 – де Ташкенттен, Түркістан атынан Нәшібаев деген кісі Әулиеата қаласынан жеделхат жіберген, жеделхатта Т. Рысқұловтың 13 тамызда Бакуге аттанатыны сондықтан да Тлеубердиев деген кісіден барлық қажетті құжаттар мен материалдарды тез арада беріп жіберуді өтінген және бұл құжаттардың Түріккаткомға қажет болып отырғаны баяндалған.

Т. Рысқұлов аттанып кеткеннен кейін 1920 жылы 23 тамызда ТКП Уақытша орталық комитетінің толық мәжілісі өткізілді. Мәжіліс Түркістан Республикасында Түріккамиссияның саяси жағдайдың толық қожасы болып отырғанын көрсетті. Мәжілісте РКП ( Б) орталық комитетінің Түркістан Республикасына келіп жеткен жаңа комиссарлық органы – Түрікбюроның Түркістандағы саяси жағдай туралы мәлімдемесін тыңдады. Мәжіліске қатысқандардың құрамының өзі сол кездегі Түркістан Республикасының саяси жағдайының қалай болғанын сездіріп тұр.

Мәжіліске: ТКП уақытша орталық комитетінің мүшелері – И. И Ибрашимов Қ. С. Атабаев, В. Р. Домбровскеий,

В.П. Билик, Плетнов, Семенов, Рабинович, Н. Төреқұлов

( төрағасы), С. Қасымходжаев, С.А. Асфендияров, Түркістан майданы саяси бөлімнің

(Ерекше бөліммен шатастырмау керек) төрағасы – Вотник; Түркістан Республикасы темір жолдары саяси басқармасының төрағасы - Лознер; Түрікатком төралқасының мүшелері - Ширинский, А. Рақымбаев (төрағасы), Н. Ходжаев; Түріккомиссияның алғашқы құрамының мүшелері – В.В. Куйбышев, М.В. Фрунзе; орталық комитетінің Түркістан Бюросының ( Түрікбюро) Ташкентке келіп жеткен мүшелері – Г сафаров, Я.Х. Петерс, Г. Я. Сокальников; Түркістан Республикасы халық комисарлар кеңесінің төрағасы - И. Е. Любимов қатынасты. Т. Рысқұлов Баку қаласына Москва арқылы барған болуы керек, өйткені архив құжаттарының мәліметтері дәл болмаса да оның Москва арқылы жүргенін көрсетеді. Түріккомиссия мүшелерінің өтінуі бойынша РКП (Б) ортақ Комитеті Т. Рысқұловты Түркістан Республикасынан тезірек алып кетуге тырысты. Орталық Комитетінің саяси Бюросы Т.Рысқұловты РСФСР ұлт істері жөніндегі халық комиссариатының құрамына жұмысқа жіберу туралы шешім қабылдады, бірақ ондай шешімнің қай күні шығарылғаны туралы зерттеушілердің арасында пікір әртүрлі. Мысалы В.К. Григорьевті дерегі бойынша, 1920 жылы 24 тамызда орталық Комитетінің саяси Бюросы орталық Комитетінің Ұйымдастыру Бюросының Т.Рысқұловты РСФСР Ұлт істері жоніндегі халық комиссарының екінші орынбасары етіп тағайындау туралы шешімін бекітеді. Тарихшы А.В. Панфилов Т. Рысқұловты бұл қызметке 1920 жылы күзде тағайындады деп көрсеткен. Ал, В.М. Устиновтың зерттеулеріне қарағанда, В.И Лениннің тікелей басшылығымен өткен РКП (Б) орталық Комитетінің саяси Бюросынын 1920 жылы 14 қазандағы мәжілісінде БОАК – тың мүшесі Т. Рысқұловтың мәселесі талқыланып, оны РСФСР Ұлт істері жөніндегі халық комиссариатының қарамағына қызметке жіберу туралы шешім шығарылады.

Сонымен, барлық деректкрді өзара салыстыра талдаған кезде және архив құжаттарының жанама мәні бар деректеріне қосымша сүйене отырып, біз В. М. Устиновтың дерегі дұрыс деген қортындыға тоқтадық. Ал, егер В. К. Григорьевтің дерегі дұрыс болған жағдайда Т.Рысқұлов Мосваға, өзі жаңадан құрамына кірмеген РСФСР Ұлт істері жөніндегі халық комиссариатына соғып, ары қарай Бакуге аттанған болып шығады, егер В.К. Григорывтың архив құжаттарымен өте ыждағаттықпен жұмыс жасайтын тарихшы екенін ескерсек, онда мұны да теріс деуге болмайды. Өз сөзінде Т. Рысқұлов, егер батыс европалық мемлекеттерде социалистік ревалюциалар комунизм мақсаттары үшін іске асырылатын болса, онда бұл жолды Шығысқа да тән деген пікірге қарсы дәлелдер келтіреді. Егер - дейді

Т. Рысқұлов, - Батыста социалистік қозғалыс коммунистік сипатта өтетін болса, онда біз таза комунистік қозғалысқа иек арта алмаймыз. Бұл қозғалыс Шығыста ұсақ буржуазиялық сипатқа, ұлыттық өз тағдырын өзі шешу жолдағы қозғалысқа, Шығысты біріктіру жолындағы күрес сипатына ие болады. Бірақ бұл қозғалыс сөз жоқ әлеуметтік қозғалысқа, аграрлы қозғалысқа ұласады (қол шапалақтау). Шығыстағы коммунистік қозғалыстың сипатына Т. Рысқұлов дұрыс анықтама берген, бірақ осы бір – ақ маңызды тұстарынан басқа өз сөзінде ол ештеңе айта қоймаған. Шығыс халықтарынан I сезінде

Т. Рысқұловтың саяси беделі өте жоғары болды, яғни

2 мыңнан аса делегаттардың басым көпшілігі коммунистер және коммунистік бағытта жақтаушылар болса Т. Рысқұлов съездің осы коммунистік фракциясының жұмысына жетекшілік етті, артынан төрағалықты Г.Е. Сеновоевке тапсырады. Өкінішке орай, съездің коммунистік фракциясы өткізген мәжілістердің стенографиялық есептері сақталмаған, сонда да болса біз бұл мәжілістерде Т. Рысқұловтың үлкен аяси пікірталастар ұйымдастырғанын білеміз.

В.В. Куйбышевтің 1920 жылы 9 тамыздағы хатында атап көрсетілген тапсырмаларды орындауға тырысқан Е.Д. Стасова съезді Т.Рысқұловтың іс - әрекетіне құрағы бақылау қоюға тырысты съездің коммунистік фракциясының өте барысына тоқтала келіп ол былай деп жазады: Съездің фракциялық мәжілістері қызу пікірталас жағдайында өтті, өйткені біздің қазіргі орта азиялық республикаларымыздың кейбір өкілдері, атап айтқанда Рысқұлов, қатты шатысқан көзқарас тұрғысынан сөйлегендіктен де оларға өз қателіктерін түсіндіруге тура келді. Е. Д. Стасованың әділетсіз іс - әрекетіне Г.К. Орджоникидзе назары болған болуы керек, себебі фракциялық мәжілістердің бірінен соң оның тарапынан ескерту алғанын да атап көрсеткен. Съездің фракциялық мәжілістерінде өткен пікірталастардың мәнін тек архивтерде сақталып қалған құжаттар арқылы ғана білуге болады. Шығыс халықтарының

I съезі өтіп жатқан уақытта съездері кейбір делегациялардың, атап айтқанда, Кавказ, Түркістан, Сібір, Монғолия, Тибет, Персия және Үндістан делегацияларының кейбір өкілдері өзара бас қосып, Кеңестік Россияның Шығыс халықтарына қатысты жүргізіп отырған саясатын қатаң сынға алады. Бұл саясаттың бар қыр сырын егжей – тегжей талқыға салғаннан кейін, олар өз пікірлерін білдіріп В.И. Ленинге арнайы жат жазады. Хат тезис түрінде жазылған, хаттың соңында аталған делегациялардың 23 мүшесінің қолы бар, ал Түркістан Республикасы атынан қол қойған адам – Т. Рысқұлов. Хатпен В. И. Ленин Т. Рысқұловтың ұйымдастырумен жазылған, деген тұжырымға алып келді, себебі хаттың негізгі мазмұны орталық комитетінің Түркістан Республикасында жүргізіп отырған ұлыттық саясатын сынауға құрылған. Хаттың 1- тармағында былай деп атап көрсетілген. “ Орталықтың соңғы уақытта шығыс аймақтарына қатысты жүргізген барлық саясаты түп – тамырымен өзгертілсін және (шығыс халықтарына, бұдан әлде қайда кең түрде автономиялы құқықтар берілсін, өйткені алғашқы кезде автономиялы құқықтар берілсін, өйткені алғашқы кезде түрліше шығыс халықтарына берілген, автономиялар ” өз мақсатына жеткен жоқ және түздік еңбекшілер өкімет (мемлекет) құрлысына мүлдем тартылмайды. Бұл тармақтаған “ шығыс халықтары ” Түркістан халықтары екені өзінен - өзі түсінікті, себебі ескі Россия империясының құрамында болған халықтар қағаз жүзінде болса да “ ұлыттық автономияны ” алған болатын; Шығыс халықтарының 1 съезінде 2 үндеу, атап айтқанда, біріншісі: Шығыс халықтарын отаршылдар мен империалистерге қарсы күреске шақырған, екіншісі, Европаның, Американың және Жапонияның жұмысшыларын Шығыс халықтарының ұлт – азаттық күресіне көмектесуге шақырған үндеулер қабылданды. Шығыс халықтарының

1 съезінде комиттерінің шығыстағы іс - әрекетін жүйелеп, реттеп отыру үшін “ Шығыстағы насихат және іс – қимыл кеңесі” құрылды. Бұл кеңестің жұмыс орталығы ретінде үш қала Баку, Ташкент және Иркутск белгіленді. Осы үш қаладағы орталықтарға Шығыстағы барлық елдердің географиялық жағынан үш аймаққа топтасқан бөліктеріндегі іс - әрекетті басқару жүктелді. Мысалы, Баку орталығына алдыңғы Азия мен Кавказ елдері ( Түркия, Араыия, Серия, Египед, Армения, Грузия, Азербайзан, Дағыстан ), Ташкент орталығына - орта Азия ( Түркістан Бұқара, Хиуа, Қазақстан, сондай – ақ, Башқұртстан, Татарыстан, Кашмир, Индия, Ауғаныстан, Алтай) және Иркутск орталығына – қиыр Шығыс елдері ( Қытай, Корея, Монғолия, Маньчжурия, Сібір және Жапония ) бекітіліп берілді. “ Шығыстағы насихат және іс – қимыл Кеңесінің” құрамына 48 мүше, атап айтқанда : С. М. Киров,

Г. К. Оржоникидзе, Е. Д. Стасова, Н.Н. Нариманов, М. Павлович, Исмаил хакки, Гайдархан, Ф. Махарадзе, Д. Қорқымасов және т. б. кіргізілді. Бұл кеңестің мүшелігіне Түркістан Республикасы делегациясынан өкіл болып Т. Рысқұлов, Т. Жанұзақов және т.б. сайланды. 1920 жылы 8 қыркүйекте Баку қаласының “ Азаттық ” алаңында опасыздықпен өлтірілген 26 Баку комиссарларын жерлеу рәсіміне Т. Рысқұлов та қатысады. Т. Рысқұлов Түркістан Республикасының делегациясының мүшесі ретінде шығыс халықтарының 1 сиезінің жұмысына қатысып жатқан уақытта, Түркістанда ұйымдастыруымен оған қарсы бағытталған саяси науқан толастамады. Түріккомиссияның тапсырумен Түрікатком төралқасының жаңа төрағасы А. Рақымбаев Баку қаласында, Түркістан Республикалық делегациясының басшысы Т. М. Геллерге арнайы жеделхат жолдап, онда Т. Рысқұловтың съезде сөз сөйлеуіне жол бермеу үзілді кесілді тапсырылған. Түрікбюроның 1920 жылғы 23 қыркүйектегі жеделхатымен танысқан соң И. В. Сталин мен Н.Н. Крестинский Ташкентке

Г. Я. Сокольников пен Гасфаровтың атына №119 – шы жеделхат жіберген, жеделхаттың жіберілген күні 1920 жылғы 2 қазан РСФСР Ұлт істері жөніндегі халық комиссариаты құрылған күнен бастап – ақ, оның басшылығында Большевиктердің ірі өкілдерінің бірі, революцияға дейін РСДРП орталық комитетінің құрамында ұлт мәселесі бойынша данышпан “ реоретик” саналып үлгерген, кейінгі он жылдықтарда социалистік - әлеуметтік революцияның барлық демократияның идеяларын аяқ асты етіп, ұлы орыстың астамшыл шовенистік рухқа арқа сүйеген тоталитарлы коммунистік қызыл империя құрған, адамзат баласы тарихында бұрын – соңды болып көрмеген қанды қырғынды ұйымдастырушы – И.В. Сталин отырды

Ұлыты орыс емес коммунистердің ұлы орыстың шовенизмді орыстардың өзінен әлде қайда қатыгездікпен іске асыратыны туралы В.И. Лениннің кейінгі жылдардағы пікірі тегіннен – тегін айтылмаған еді. Ескі патшалы Россияның орнына, барлық бұрынғы аумақтың шекті сақтай отырып жаңа коммунистік империя құруға тырысқан

В. И. Ленин И. В. Сталиннің тап осындай адам екенін ревалюцияға дейін де білетін және социалистік ревалюциядан соң қйымдастырылған кеңес үкіметіндегінің құрамындағы Ұлт істері жөніндегі халық комиссарының кандидатурасына адам таңдау кезінде В. И. Ленин

И.В. Сталинді ұсынды И.В. Сталинді таңдап, Т. Рысқұловқа РСФСР ұлт істері жөніндегі халық комиссариатында И.В. Сталин сынды келешек қанышермен қызметтес болуына тура келді.

Лекция №19 Тақырыбы: Тұрар Рысқұлов

(1894-1938)

Жоспар:

1.Сталиннің орынбасары болған кезеңі

2 Т. Рысқұлов Түркістанның басшысы болған кезеңі.

3.Т. Рысқұловтың Монғолиядағы қызметі.

Пайдаланатын әдебиеттер тізімі

а)негізгі

1. Қоңыратбаев О. Т. Рысқұлов Қоғамдық - саяси және Мемлекеттік қызметі. Алматы “ Қазақстан ” 1994 301 бет .

2. М. Әбілтайұлы Н. Әбілдаев Тұрар Рысқұлов Монғолияда Алматы “ Қазақстан ” 1994 ж 84 бет.

б)қосымша

1. Устинов В. М. Турар Рыскулов ( очерки политической биографии) Алматы “ Казакстан ” 1999 г 470 бет.

И.В. Сталин ұлт қозғалысын тек буржуазиялық қозғалыс ретінде ғана түсінді, яғни оның көзқарасы бойынша: Ұлт қозғалысының тағдыры – буржуазияның тағдырымен табиғи байланысты. И.В. Сталин - келешек социалистік ревалюциядан соң Россия империясының орнына орнайтын социалистік мемлекетті федерациялы сипатта құруға барынша қарсы болған адам. Ол “ ұлыттық автономия” ( яғни мәдени автономия) идиясын да қолдамады. И. В. Сталин ұлт мәселесін шешудің жолы қайсы ? “ Бірден - бір дұрыс шешу – обылыстық автономия.” Обылыстық автономияның артықшылығы, бәрінен бұрын мынау: онда территориямыз фунциямен емес, беогілі бір территорияда тұратын белгілі бір халықпен істес болған екен. Сосын ол адамдарды ұлыттарына қарай айырмайды, ұлыттық мәселелерді нығайтпайды, - қайта ол бұл мәселелерді қйратады және басқаша айырылуға, таптарына қарай айырылуға жол ашып халықты біріктіреді. Ақырында ол обылыстық жаратылыс байлықтарын барынша жақсылап пайдаланып отыруға және жалпы орталықтың қарарларын күтпей – ақ, өндіргіш күштердің дамытуға мүмкіндік береді, - бұл мәдени – ұлыттық автономияға тән емес міндет. Т. Рысқұлов 1920 жылдың желтоқсан айының соңғы - 1921 жылдың қаңтар айының алғашқы күндерінде Москва қаласында РСФСР – дағы түркі тілдес халықтар коммунистерінің 1 кеңесі өтті. Т. Рысқұлов бұл кеңестің жұмысына қатысқан жоқ, дұрыс қатыстырылмады, нақ кеңес басталар кезде оны өкілетті өкіл етіп Баку қаласына аттандырып жіберді. Кеңес И. В. Сталиннің басшылығымен, қырағы қадағалауымен өткізілді. Кеңесте негізгі баяндамалардың бірін И.В. Сталин жасады. И. В. Сталин өз баяндамасының негізгі салмағын “ түрік коммунизмнің” ерекшіліктерін талдау – сынауға, оның әлсіздігін, түрік халықтары коммунистердің саяси жағынан әлі де тәжірибесіздігін атап көрсетуге арнады. Өз сөзінде Т.Рысқұлов , - экономикалық жағдайды түздіктердің түрмыс жағдайын түсінген жерде ғана жақсарта аламыз. Түздіктердің тұрмыс жағдайы мүлдем басқа ол европалықтардың жағдайынан көп жағынан ерекшеленеді. Мұнда, мақта шаруашылығы мәселесі бойынша, жер шаруашылығы, астық шаруашылығында біз шығыстың өзіне тән ерекшіліктерін көреміз, сондықтан да бұл ерекшілікпен санасу қажет. Егер біз осы ғасырлар бойы қалыптасқан ерекшіліктерді мүлдем ескермей, оны ығыстырып, мақтаны европалықтарша өсіргіміз келеді десек, онда ол қате болады. 1921 жылы ақпан айының ортасында аяқталған Әзербайжан коммунистік партиясының III съезінің сайлауымен Т. Рысқұлов РКП ( Б) X съезінің делегаты ретінде наурыз айының басында Москва қаласында түрік халықтары коммунистерінің

II жалпыроссиялық кеңесі де шақырылған болатын. Түрік халықтары коммунистерінің II жалпыроссиялық кеңесі РКП (Б) орталық комитеті жанындағы түрік халықтары арасында үгіт пен насихат жүргізетін орталық Бюроның ұйымдастырумен Москва қаласында 1921 жылы

6 наурызда ашылып, төрт күн жұмыс істеді. Кеңеске РСФСР – дің ішкі губернияларының, барлық түрік тілдес ұлт республикалары мен обылыстарынан өкілдер қатынасты. Кеңеске шешуші дауыспен қатынасып, сөз сөйлегендердің арасында Түркістан Республикасының өкілдері - Н. Төреқұлов, С. Қожанов, Х. Бурнашев және т. б. бар.

Т. Рысқұловтың кеңесте сөйлеген сөзін мұқйят, зер сала талдаған кезде, онда уақыт өте тарихи дамудың өзі дұрыстығын дайындаған кесек – кесек ойлар барлығын көреміз. Бұл ойлардың маңыздылығына байланысты, біз бұл жерде оны кеңірек талдауға көшеміз. Ұлт мәселесін әр түрлі көз қарас тұрғысынан қарастыруға болады, - дейді

Т. Рысқұлов сөзінің басында. Ұлт мәселесі біздің партия съезінде қарастырылатын қырынан алғанда, әрйне жалпы мәселе болып табылады. Мұнда, түрік коммунистерінің кеңесінде біз ұлт мәселесінің шығыс бөлігін ғана қарастырамыз, әрі десеңіз баяндамашы негізінен осы бөлігін қамтыды. Жалпы ұлт мәселесін шығыс бөлігін қарастыруға мен де ынталымен және осы бағытта өз ойымды білдірем. Одан әрі Т. Рысқұлов РСФСР ішіндегі ұлт мәселесінің, әсіресе түрік халықтарына қатысты саясаттың қазіргі таңда ерекше зор маңызы бар екеніне көңіл аударады. Шығыс коммунистері арасында азды – көпті белсендірек болып жұрген біз, түрік коммунистері, - дейді Т. Рысқұлов, - әлемдік ревалюция көсемдерімен әлемдік ревалюцияның басқарушы ұйымдарының қазіргі таңда Шығыста қалыптасқан жағдайды түсініп, Шығыс ісі мен шығыстағы міндеттерді жүзеге асыру жолында бізге тосқауыл келтіріп отырған кедергілерді жою үшін сөз жүзінде ғана емес, іс жүзінде де қолғабыс жасап, тірек болуына мүддеміз.

Т. Рысқұлов РКП (Б) орталық комитеті мен Түрік комиссиясының саясатын одан әрі де батыл айыптауды жалғастыра түсті. “ Мен, - дейді

Т. Рысқұлов, - отарлау мәселесіне тоқталып өтем ...” мен Жетісу обылысында туылдым, кедей қазақтардың ортасынан шықтым, кулактардың талай зорлығын көрдім, соған қарамастан жергілікті коммунистер осы отарлаушы элементтермен, отарлаушылардың езгісімен күрес жүргіздік, бірақ оларды құрта алғанымыз жоқ, барлық үмітті Орталық өкілдеріне, Түрік коммиссиясының алғашқы құрамы отарлаушылармен күрес, келімсектер мен жергілікті халықтың жағдайын теңестіру және кеңес өкіметіне қарсы бас көтерген орыс кулактары мен орыс – казактардан жасақталған қызыл әскерлерді тарату туралы бахандай бес қаулы қабылдаумен тынды, бірақ бұл қаулылардың бәрі де тек қағаз жүзінде қалды. Сондықтан да жергілікті коммунистер Түріккомиссиямен келісе алмай, партияның орталық комитеті алдында, Түріккомиссия жергілікті кулактарға арқа сүйеп, соларды пайдаланады. Орасан зор Түркістан майданы кулактарға қарсы іс жүнде ешқандай шара қолданбады. Түріккомиссияны алғашқы құрамына тағылған айыптау – бұл ұлт мәселесі бойынша тағылған айыптау болатын. Бұдан әрі Т. Рұсқұлов түріккомиссияның екінші құрамының қазіргі қызметін сынады. “ Ал, енді біз Түріккомиссияның екінші құрамынан нені көріп отырмыз ... Кулактарды талқандаймыз, жер мәселесін теңестіреміз деп Түркістан газеттері жазып, қаулылар қабылданып жатқанымен де, іс жүзінде ештеңе атқарылған жоқ ... Біз, жолдас Сафаровтың қазақтарға бір адым да жер қайтармағанын жақсы білеміз. Өз сөзіне Т. Рысқұлов Түркістан Республикасында жүргізіліп отырған әскери саясат туралы келелі пікірлер айтты. ” Әскери мәселені алайық, - дейді Т. Рысқұлов. Мен бір ғана мысал келтіремін. Ұзақ арпалыстан соң Түркістан қайраткерлері Қызыл Армияға 30 000 мұсылманның шақырылуына қол жеткізді. Москвадан мұсылмандардың ешқандайміндеткерлік атқармауы туралы ескертілді және шақыру орталықтың қыспағымен жүргізілді. Шақыру тіпті тамаша орындалды, 30 000 адам шақырылды, олар лагерьде орналастырылды. Бірақ кейінірек біз нені көрдік? Осы армиядан не шықты? Біз жалаңаш тобырды өлесі ашыққандарды көрдік және осы 30 000 адамның жартысы өз ауылдарына қашып барып, қарапайым қара жұмысшыға айналып жатыр. Ал қағаз жұзінде бізде қазақ бөлімшесі, өзбек бөлімшесі дегендер бар. Міне, әскери мәселенің жағдайы. Т. Рұсқұлов басталып келе жатқан құбылыстың ішкі мәнін тап басып тұр. Армия бізге не үшін керек? Армия бізге сән – салтанат үшін емес,

“ қазақтардың өз құқықтарын өздері қорғай алатынын дәлелдеу үшін керек” дейді Т. Рұсқұлов

Г. Сафаровтың Түріккомиссияның Түркістан Республикасында жүргізіліп отырған тіл саясатын мадақтау мақсатында аитқан пікірлердің жалғандығын әшкерледі. Т Рұсқұлов Түріккомиссияның экономикалық дағдарыстың барынша тереңдеп бара жатқанын дәлелдеп береді. Түріккомиссияның өмір сүріп отырғанына бір жылдан асты, ол мыңжылдықпен айналысты, бірақ мақта шаруашылығын толығымен күйретті. Т. Рысқұловтың РКП (Б) орталық комитетінің ұлт саясатын

“ қызыл империализмге ” теңеп, ал түптің - түбінде түрік тілдес халықтар Россиямен емес, тарихы мен тағдыры, тілі мен діні, мәдениеті бір Түркиямен табысады деген пікірмен қайран қаласың. Мысалы, өз тәуелсіздігі үшін күресіп жатқан Түркиямен мысалға ала отырып, ол былай дейді: Қазір кемалдың Түркия түрік халықтарының қозғалысына басшылықты кеңестік Росся жасай алмайды деп мәлімдегісі келіп отыр. Біз олардың айтқанының дұрыс екенін мойындауымыз керек. Сөзінің соңында Т. Рысқұлов осы айтылғандардың барлығын қортындылай келе РКП (Б) X съезінің соң партияның түрік халықтарына қатысты саясатын түбірімен өзгерту қажеттігін атап көрсетеді. Мен партия сезінен соң саясатты өзгерту қажет деп ойлаймын деп атап көрсетеді. Егер партия съзінен соң да бұл саясат жалғаса беретін болса, онда халық бұқарасының партия мен кеңес өкіметіне деген сенімінің мүлдем жоқтығын көрсетеді. Т. Рысқұлов өзі даярлаған тезистерін жариялаған өкінішке орай, кеңестің стенографиялық есебінде тек сондай тезистік жарияланғаны туралы жазылған да, тезистің өзі қалдырып кеткен. Сөйлеген сөздің және кеңестегі талқыланып жатқан мәселенің мазмұнына қарай, біз ол тезтерді ұлт мәселесі туралы тезистер болды деп сенімді түрде айта аламыз. Сонымен, Т. Рысқұловтың түрік халықтары коммунистерінің

II жалпыроссиялық кеңесінде сөйлеген сөзін талдауды аяқтаймыз.

Т. Рысқұловтың бұл сөзі - оның ұлт мәселесі бойынша жасаған баяндамалары мен сөйлеген сөздері ішішдегі ой – пікір өткірлілігімен ерекшеленеді. Сірә Т. Рысқұловтың сөзінің әсері болса керек, артына сол жылы. Г. Сафаров өзінің “ отарлық революция. Түркістан тәжірибесі ” атты тамаша кітабын жазды. Т. Рысқұлов II кеңеспен бір мезгілде өтіп жатқан РКП (Б) X съезінің жұмысына да қатысады. Съезде аяқталған соң ол қайтадан Баку қаласына оралып, РСФСР Ұлт істері жөніндегі халық коммиссариатының өкілетті өкілі қызметін жалғастырды. Т. Рысқұлов Баку қаласында қызметін жалғастыра жүріп Москва қаласында, Түркістан Республикасында болып жатқан қайшылықты саяси процестерді зерттеп, назарына жіті ұстайды.

1921 жылы тамыз айының басында Т. Рысқұлов Ташкент қаласына келіп, ТКП – ның VI өлкелік съезінің жұмысына қатысады. ТКП VI съезінің мандат комиссияның 1921 жылы 14 тамыздағы мәжілісі съезге келген адамдардан келген өтініштерді қарайды. Комиссия осындай өтініш жазған Т. Рысқұлов пен Н. Ходжаевтың тілегін орындап, оларға ТКП VI съезіне кеңесші дауыспен қатысуы құқын берді. ТКП VI съезі Ташкент қаласында 1921 жылы 11 – 20 тамыз аралығында болып өтті. Бұл съезде наурыз айында Москвада болып өткен РКП (Б) X сезінің шешімдерінің орындалу барысы талқыланды. Т. Рысқұлов қатынаспаған съезінің алғашқы мәжілістерінде бірден – бір маңызды мәселе бойынша саяси пікірталас өтпеген, барлық депутаттар ТКП орталық комитетінің есепті бағдарламасын “ бірауыздан қолдап мақұлдап отырған.”

жылы 25 ақпанда “ степная правда ” газетінде жарияланған “ кезбе тезистер және РКП (Б) - ның ұлт саясаты ” атты мақаласында

Т. Рысқұловтың тезистерінің қабылданбауына ерекше белсене күш салған адамның бірі - Ә Әйтиев бұл тезистердің мазмұнына біршама дәрежеде тоқталып, оны барып түрған “ пантүрікшілдік ” ретінде сынаған.

Т. Рысқұловтың өз тезистерінде Түрік халықтарының компартиясын, түрік халықтарының қызыл Армиясын құру туралы ұсыныстары және қазақстан мен Түркістандағы келімсек орыс шаруалары жергілікті халықты езіп – қанау мәселесінде өздерінің әлеуметтік тегін ұмытты, орыс – казактарымен күш біріктіріп кететіні туралы пікіріне қарсы шыққан. Ә. Әйтиев сонымен қатар, Т. Рысқұловтың Түркістан Республикасындағы саяси қызметі, Бакудегі қызметі мен түрік халықтары коммунистерінің II жалпыроссиялық кеңесіндегі сөйлеген сөзі туралы негісіз айыптау білдірген. Т. Рысқұловтың ұлт мәселесі бойынша даярлаған тезистері бойынша РКП (Б) қырғыз ( қазақ) обылыстың партия комитетінің жауапты қызметкерлерімен бірігіп өткізген кеңейтілген пленумында қабылдаған қаулы нұсқасын даярлаған Шендельс, Маслов, Здобнев, Никитин және т. б. арасынан, тек

Ә. Әйтиевтің ғана ашық баспасөз бетінде мақала жариялауында үлкен саяси сыр бар, яғни обком Т. Рысқұловқа қарсы мақаланы ұлт өкілінің жазуына мүдделі болып, оған Ә. Әйтиевті зорлап көндірген.

Т. Рысқұловтың тезистері туралы қаулының алғашқы нұсқасын даярлаған Кенжин де жеке – дара әрекет жасамасы белгілі, оның артында да бұл тезистердегі ойлармен ниеттес қазақ қайраткерлері тұрғаны айқын. Бұл тезистерді қазақ коммунистері арқылы алашорда зиялылары да мақұлдаған РКП (Б) XII съезінің негізгі мәжілістерінің аралығында ұйымдастырылған жекелеген ұлыттық секциялардың жұмысына съезде делегаттарымен бірге ұлт республикаларымен арнайы шақырылған жауапты қызметкерлері де қатынасады. Бұл секциялардың материалдары әлі күнге толық жарияланған жоқ. Соңғы жылдары осы секцияда сөз сөйлеген

М. Х. Сұлтан – Ғалиевтің сөзі жарияланды. Секцияда И.В. Сталиннің баяндамасын М. Х. Сұлтан – Ғалиев, - жолдас Сталиннің ұсынған үлгісі ұлт мәселесін шешпейді, егер біз бұл мәселені барынша түбегейлі дәрежеде талдамасақ, онда оған келешекте қайта оралуға мәжбүр боламыз. Ол Сталиннің баяндамасында аса қауіпті етіп бейнеленген

И. В. Сталин саяси айналымға “ сұлтанғалиевшілдік” деген түсінікті, құбылысты тұжырымдады. Оның ұғымындағы сұлтанғалиевшілдік”,

“ пантүрікшілдік,” “ паниеламшылдық ” және “ басмашылық” сияқты ұғымдармен сабақтас құбылыс болып шықты.

2 Т. Рысқұлов Түркістанның басшысы болған кезеңі.

Т. Рысқұловтың Түркістандағы саяси – мемлекеттік қызметінің жаңа кезеңі басталды. 1922 жылы 8 қазанда Түріккатком төралқасының мәжілісінде Т. Рысқұлов хкк – ның төрағасы болып тағайындалды. Хкк – нің 1922 жылы 11 қазанда жарияланған № 479 – шы қаулысында Т. Рысқұлов былай деп атап көрсетеді. Түріккатком төрағасының

8 қазандағы №142- ші қаулысын орындау үшін, мен бүгінгі күннен бастап Түркістан Республикасы халық комисарлар кеңесінің төрағасы қызметін атқаруға кірістім. Бұл кезеңдегі Т. Рысқұловтың негізгі қызметі орта Азия Бюросында емес, халық комиссарлар кеңесінде өтті. Орта Азия Бюросының мүшесі бола тұрып Т. Рысқұлов бұл комиссарлық ұйымның мәжілістеріне тым аз қатынасқан, онда да негізінен халық комиссарлар кеңесінің қызметі талқыланған жиналыстарға қатынасып, ал басқаларын үнемі өткізіп жіберіп отырған. Т. Р.ысқұловтың РКП (Б) орта Азия Бюросының қызметіне қатысты көзқарасын жеке мәселелерді талқылау барысында кеңірек түрде қарастыратын боламыз. РКП (Б) орта Азия Бюросы большевиктердің Түркістандағы жаңа көз – құлағы, сенімді тыңшысы болды. Ол өзіне дейін қызмет атқарған Түріккомисия, Түрікбюро сынды эмиссарлық ұйымдардың ісін жалғастырушы мұрагер еді. Ал . Т. Рысқұловтың бұл эмиссарлық ұйымның мәжілістеріне қатынасуға ниетсіздігі орталық тарапынан бірнеше рет ескерту алуынан көрінеді. 1922 жылы 14 қазанда Я. Э. Рудзутак, Т. Рысқұлов және

И. Қыдыралиев қол қойған “ ТКП мүшелері мен барлық жауапты кеңес қызметкерлеріне ” арналған үндеу жарияланды. Үндеудің текістік, сөйлемдердің құрлысын мұқият талдаған кезде, бұл үндеудің негізгі авторы Т. Рысқұлов болғаны анық, өйткені бұл үндеудің жекелеген сөйлемдері Т. Рысқұловтың 1922 жылы 27 қыркүйекте

Я .Э. Рудзутакқа жазған хатындағы жекелеген сөйлемдерді толық қайталаған. Үндеудің мазмұны мен мақсаты Т. Рысқұловтың аталған хатының мазмұны мен мақсатын толық бірлікте. Үндеуде Түркістан Республикасынның халық шаруашылығын қалпына келтіріп, өркендету үшін мынадай шарттардың, шаралардың сақталып, іске асырылуы қажеттігі атап еөрсетіледі, яғни біріншіден, басмашылықты толық жою; екіншіден негізгі күш – жігерді және қаржыны әскери салаға емес, шаруашылықты қалпына келтіру шараларына жұмсау сондай – ақ негізгі мәселенің бірі республиканың жергілікті халқы, әсіресе көшпелі және жартылай көшпелі тұрғындары мен қоныс аударып келген европалықтардың әлеуметтік – экономикалық жағдайларын теңестіру; үшіншіден, мәдени – ағарту жұмыстарын барынша өрістету, сауатсыздықты жою; осы шараларды ічке асыру үшін республикадағы барлық саяси күштер мен саяси қайраткерлердің бірлігі мен түсінігі, өзара көмегі қажет. Республика өмірінде бұрын орын алған топшылдық атаулыны жою, жаңадан өзгерістерге мүмкіндік бермек керек. Үндеу авторлары республиканың барлық жауапты қызметкерлерін осыған шақырды. 1922 жылы 7 қарашада жергілікті газетте Т. Рысқұловтың “ Қазан революциясы және Түркістанның жергілікті халқы ” деген мақаласы жарияланды. мақалада революцияға дейінгі, революция жылдарындағы және соңғы жылдардағы Түркістанның саяси – экономикалық тарихына, жергілікті халықтардың әлеуметтік – мәдени жағдайына кең түрде талдау жасалған. Т. Рысқұлов Түркістан Республикасы халық комиссарлар кеңесінің төрағасы болып тағайындалған 1922 жылы күзде не бәрі 28 жаста болатын. Ол басқарған үкіметтің алдында аса күрделі саяси, әлеуметтік, экономикалық және мәдени мәселерді шешу міндеті тұрды. Республиканың ауыл шаруашылығын қалпына келтіру және өркендету, өндірісті дамыту, оқу – ағарту ісімен айналысу, сауатсыздықты жою, жергілікті халытардың саяси – экономикалық және әлеуметтік жағдайы мен құқын келімсек европалықтармен теңестіру, басмашылықты жою және тағы басқа да орасан зор ауқымдағы шараларды іске асыры қажет болатын. 1922 жылы 2- 6 желтоқсан аралығындағы Ташкент қаласында Түркістан Республикасы кеңестерінің кезекті XI съезі болып өтті. Съездің 3 желтоқсан күнгі таңертеңгі мәжілісінде Т. Рысқұлов халық комиссарлар кеңесінің қызметі туралы баяндама жасады. Баяндамашы үкіметтің кеңестерінің X съезінде бергі қызметіне тоқталып жасады. Саясат, экономика және кеңес құрлысы бойынша бұрынғы кеңес съездері қабылдаған шешімдер мен Түркістан үкіметі қабылдаған қаулылар іс жүзіне асырылған жоқ. Азамат соғысы жағдайынан бейбіт экономикалық құрлысқа көше бастаған уақытта үкіметтің өте ауыр жағдайда жұмыс істеуіне байланысты ондай қателіктердің көптеп жіберілуі де заңдылық болатын. Бірақ, сонда да болса, - дейді

Т. Рысқұлов, - егер біз халық комиссарлар кеңесінің және мемлекеттік жоспарлау комитетінің қызметі туралы айтар болсақ, онда біз бұл ұймдардың қазіргі таңда ... жинақталып, икемді жұмыс аппаратына айнала бастағанын көреміз. Бұл ұйымдар өздеріне жүктелген міндеттерді орындай алатын халге жетті. Халық комиссарлар кеңесі мен Түркістан Республикасы экономикалық кеңесінің белсенді қызметінің нәтижесінде біз соңғы кезде халық комиссариаттарының жұмысында белгілі бір ұйымдасқандық пен жоспарлылыққа қол жеткіздік

6. 043. 840. саны жай салықтан, еңбек салығынан және көлік салығынан түседі. Қалған 1.341.160. сом қала халқынан алынады.” Бюджет жоспарында көрсетілген деректерге тоқтала келіп, негізгі салықтың ауыртпалығын ауыл шаруашылығына түскелі отырғанын атап көрсетті. Ал, Республиканың қала қалқы салық ауыртпалығынан тағы да жалтарып кеткелі отыр өйткені салық салу жүйесінде есеп, бақылау, нақты мөлшерді анықтау, әлеуметтік әділеттілік және т. б. аса маңызды шарттар жете ойластырылмаған. Оның үстіне жалпы федерациялық басқарудағы өнеркәсіп орындарының Республика бюджетіне қосар үлесі жоққа тән. Қортындылай келгенде, сырттан келер көмектің жоқтығынан, республиканың мемлекеттік бюджеттің негізгі көзі - салықтар 100 процент толық жиналуы тиіс. Баяндамасында Т. Рысқұлов республикасы оқу – ағарту ісі және мәдени шаралардың жағдайын да ерекше көңіл бөлді. Бұл уақытта материалдық жағдай мен қаражаттың тапшылығына байланысты республикада 311 мектеп жабылып қалған болатын. Жергілікті ұлт мектептерінің жағдайы мүлдем ауыр еді. Т. Рысқұлов оқу – ағарту ісін өрістету үшін қолда бар мүмкіндіктерді толық пайдалана отырып, шешуші әрекеттер жасауға шақырады. Мысалы, біріншіден, мемлекеттік бюджеттің ауыр жағдайына қарамай – ақ, басқа салаларға бөлінген қаржының бір бөлігін халық ағарту ісіне қайта бөлу; екіншіден, мектептердің материалдық жағдайын жақсарту үшін, жергілікті өндіріс орындарына жекелеген мектептерді бекітіп беру; үшіншіден, түздік мектептер үшін мешіттердің байлығы мен қаражатын да осы іске жұмылдыру керек; төртіншіден, оқу – ағарту ісіне прогрессивті ұлт зиялыларының барлық өкілдерін кең түрде тарту қажет. Т. Рысқұлов республикадағы сот, кеңес құрлысы, басқару аппаратының жұмысын жандандыру туралы да көптеген тың ойлар мен ұсыныстар айтты, бұл салаларға қатысты үкіметтің жоспарын жариялады.

Т. Рысқұловтың баяндамасы съезде қызу талқыланып қолдау тапты. Талдау қортындысы бойынша делагаттар үкіметінің қызметіне түсіністік білдірді 4 – желтоқсанда Т. Рысқұлов өкіметінің алдағы қызметі туралы қортынды сөз сөйлейді. Негізгі көңіл күиді ол негізгі баяндамада азырақ талдаған салаларға аударды Республиканың халық шаруашылығы үшін мал шаруашылығының маңызы өте зор болатын. Мал шаруашылығының дамуы аурайына, шығындықтың күиіне және табиғи жайлымның жағдайына тікелей тәуелді болғандықтан, бүл сала үкіметтің ерекше қамқорлығына өте мұқтаж болатын төрт түлік малдың тұқымын жақсарту, мал және мал өнімдерімен сауда жасауды ұлғайту мал өнімдерін әсіресе жүнмен теріні өңдеу ісін жолға қою қажеттілігі туды. Соғыспен қуаңшылық аштық жылдарында Республикада мал басының апатты көлемде кемуінің орнын толтыру үшін басқа аймақтардан мал сатып алуды ұйымдастыру да ерекше міндет болды. Т. Рысқұлов Республикада мал шаруашылығын қалпына келтіріп, одан әрі дамыту бағытындағы өкімет белгілеген шараларды жариялады. Съелде

Т. Рысқұловтың ұсыныстары толығымен қабылданды. Түркістан Республикасы кеңестерінің XI – съелінен кейін 1922 жылы 6 – шы желтоқсанда өткен пленумда Түркістан атқарушы комитетінің және Халық Комисарлар Кеңесінің жаңа құрамы сайланды. Түрікатком төралқасының төрағасы болып И. Қыдыралиев, орынбасары С. Қожанов пен Н. Айтақов бекітілді. Төралқа мүшелігіне – Т. Рысқұлов, Н. А. Паскуцкий, М. С. Энштейн, Әлиқожаев, И. Любимов, Русанов, Розенблюм және Аралбаев сайланды. Түркістан Республикасы Халық комиссарлар Кеңесінің төрағасы болып –

Т. Рысқұолв, орынбасары - Н. А. Паскуцкий айланды[10]. Н. А. Паскуцкий сонымен қатар Түркістан Республикасы экономикалық кеңесінің төрағасы болып бекітілді. Ішкі істер халық комиссары болып – Аралбаев, әділет – Ұстабаев, жер шаруашылығы - Қыдыралиев, халық ағарту - Қожанов, Азық - түлік Троцкий, Еңбек – Бретт, Денсаулық сақтау – Гельфгат, және халық шаруашылығының орталық кеңесінің төрағасы болып Мамаев тағайындалды. XI съезі аяқталған соң, оның қортындыларын баяндап, Т. Рысқұлов 1922 жылы 10 желтоқсанда Я. Э. Рудзутакқа арнайы хат жазады. Съезді уақытындағы қарбаластан соң, - дейді Т. Рысқұлов өз хатында, - қазір әркім өз мекемелерімізге қалыпты практикалық жұмыстарымызға кірістік. Мен халық комиссарлар Кеңесінде кеңестердің XI съезінде қабылданған қарарлардың жекелеген баптарын мұқият талдап, іске асыруға кірістім, олар мысалы, жерге қоныстандыру, штаттарды қысқарту және т. б. Одан әрі Т. Рысқұлов Я. Э. Рудзутакқа И. В. Сталиннің азық – түлік қорынан қандайда болса бөлуге тиым салған жеделхатынан соң, Республикада қарыздарды өтеу мәселесін жалақы мәселесінде үлкен шиеленіс туып отырғанын хабарлайды. Бұл мәселені дұрыс шешілуіне көмектесуін сұрайды. Өз хатында Т Рысқұлов Республикасының халық шаруашылығын қалпына келтіру үшін ең маңызды шарт саяси қайраткерлердің өзара түсіністігі мен бірлігі қажет екенін алаңдатушылық білдіре отырып жазады. “ Партия ішіндегі барлық топтарды жою туралы Орта Азия Бюросының көзқарасын қолдаймын және қазір өзім үшін барлық қызметкерлер бірдей деген нақты көз қараста тұрмын, әрі бұл принципті өзімнің жеке жүмысымның негізіне алатын болатын.

Сондықтан да қандай да бір шиеленіскен топаралық тартыс туып кетуі мүмкін деп қауіптенудің қажеті жоқ. Мен таяу арада партия қайраткерлерінің ортасына тыныштық орнайтынына және қазіргі жеке дара кездесіп қалатын топшылдықтың толық жойылатынына толық сенімдімін. ” Байқауымша жол Энштейнмен достық жағдайда жұмыс істей аламызба деп ойлаймын сондықтан да бұл мәселеде ешқандай күдік пен қауіптену болмасын.

Т. Рысқұловтың хатын оқи отырып, оның орталық өеілдеріне, әсіресе Я. Э. Рудзутакқа қатыста көзқарасында үлкен өзгерістер болғанын байқау қиын емес Т. Рысқұлов Я. Э. Рузутакты өзіне жақын дос, пікірлес адам ретіндей осылай бастаған. Бұны ешқандай бүркемесіз, адал көңілден туған силастық деп түсіну керек, әрі ондай силастық Т. Рысқұлов жеке өз басының қамы үшін емес, туған өлкесінің мүддесі үшін туындаған.

Лекция №20 Тақырыбы: Сұлтанбек Қожанов.

1. 
   С. Қожановтың балалық шағы.
   
2. 
   Өмірі мен қызметі.
   

1. 
   Жолтай Әлмашұлы. Сұлтанбек Қожанов Алматы 2005ж
   
2. 
   Жолтай Әлмашұлы. Сұлтанбек Қожанов Алматы 1994ж
   
3. 
   Қойгелдиев “Ұлттық саяси элита”
   

1.Қазақ Ұлттық энциклопедиясы 3 том.Үш тұңғыш

2.Ұмытылмас тұлғалар

3.Қ.Ү.Ә. VI-том

Қазіргі Шымкент облысы, созақ ауданындағы Ақсүмбе деген жерде 1894ж туған. Сұлтанбектің қысқа ғана балалық шағы сол Қаратау Баурайында, шаруасы жарытымсыз, кедей болған малшы Қожан Қоңқақұлының қолында өтеді. Көп балалы қойшы Қазнаның ұлдарының үлкені Сұлтанбек екен. Патша үкіметі өзінің отардағы ісіне септесер болашақ қолшоқпарларын тәрбиелеу мақсаты мен орыс-түзем мектептерін ашып, оқытатын балаларды әр обылыстан жинауға кіріскенде, ауқаттылар “тұқымын шоқындырып алудан” қорғанышақтағандықтан, жеребе “бір қора ұл-қызы бар кедей-кепшік Қожанның бақташысы боп жүрген еті тірі, пысық жеткіншігі -Сұлтанбегіне” түседі. Осындай жағдаймен 11 жасар баланың тұрмыс салтына өзгеріс енеді - әкесі оны Түркістанға әкеліп, танысының үйіне орналастырады. Мұнда ол бір ауыз орысша сөз білместен орыс-тузем мектебінің партасына отырады, әрі күн-көріс талабына орай етікшінің жәрдемшісі ретінде жұмыс істей бастайды.

Зерек бала орысшаға тез төселіп, төрт кластың бастауыш орыс-тузем мектебін ойдағыдай аяқтайды да үш класстық қалалық үчилищені бітірген соң, білім қуып Ташкентке келеді. Сұлтанбек сондағы мұғалімдер семинариясына түсуге талпынады, ол Түркістан уезінің түземдік тері үшін төрт орын бөлінгенін алдын-ала біліп алған-тын. Тек өзінің ұстазы Түркістан қазақтары арасында Ұзынсақал атанған тілінің мұғалімі Иван Михайлович Яковлевтің араласуымен ғана конкурс бойынша қабылдау емтиханын тапсыруға рұқсат алады. Сынақтардан мүдірмей өтеді. Семинарияда оқыған жылдарында Сұлтанбек жалпы білімін көтерумен қатар қоғамдық озық ой-пікірлермен таныса бастайды, мұғалімдердің астыртын ұйымдарының жүргізген жұмыстарына қатысады. Өзі оқып жүрген мұғалімдер семинарисында 1915 жыл “Кеңес” атты жасырын үйіре ұйымдастырылады. Оқуды 1916 ж мақтау грамотасымен тамамдайды да Әндижан уезіндегі орыс-тузем мектебінің мұғалімі болып тағайындалады. Онда бір жыл істейді, сосын туған жеріне оралып, ауыл мектебінде бала оқытуға кіріседі.

Қожановтың белсенді қоғамдық-саяси жұмысқа бір жола ден қойуына Февраль революциясы мүмкін етті. Ол Ташкентке барып, мұғалімдер институтына тыңдаушы болып жүре, саясат жолынан өз бағытын адастырмас дұрыс жолды табуға тырысты. Патша тақтан құлаған сәтте туындаған саяси мүмкіндіктерді ең алдымен ұлттық буржуазия мен оған тіркес жүрген интеллегенция тобы пайдаланып қалуға тырысты. Бұл топ өлкенің Европа капиталымен тығыз байланысқан түрде капиталистік жолмен дамуын қолдайды. Сұлтанбекте батыл түрде сол жарды ұстанды. Сол шақта теріс пиғылдармен жан аямас күреске түскен Тұрар Рысқұловтың қатарында Сұлтанбек Қожановта болды. Тұрар өлкедегі аштыққа қарсы күрес комиссиясын басқарып, Сұлтанбек 1918 ж көктемінде комиссия тапсырмасымен Түркістан уезіне аттанды.

Созақ, Түркістан, Жаңа қорған және т.б. елді мекендерде ашыққан адамдардарды тамақтандыратын пункттер ашуды ұйымдастырды. “Жылан жылы ел Сұлтанбектің түлен көнесін ішіп жан сақтады ғой” – дегенді сол өңір қариялары күні кешеге дейін өздері дүниеден озғанша айтып жүрді. Сұлтанбек ұстаздық қызметімен шектеліп қана қоймай, ұйымдастырушылық қабілетін қоса танытты. Қазақ халқына білім беру институтының (КИНО) іргесін көтеріп, осы орта дәрежелі оқу орнында алғышқы 300 мұғалімді даярлауға ат салысты. 1919 ж қырүйекте ол Түркістан қаласында, уездің оқу бөлімінде қызмет атқаруға жіберілді.

1920 ж наурызда Сұлтанбек РКП(б) мүшелігіне қабылданды. Ұзамай қалалық партия комитетінің мүшесі болды. Кешікпей Сұлтанбек Сырдария облысының революциялық комитеттің предцедателі болды.

Ұлттық-территориялық межелеуге дейін Түркістанда істеген Сұлтанбек 1920-1924 ж Туркреспублика советтері мен Түркістан Компартиясының барлық съездеріне, РКП(б)-ң Х және ХІІІ – съездерінде делегат болды.

Нанейшвели мен Қожанов республиканың басшы орындарына лайық кадрлар таңдауда біраз жұмыс жүргізді. Астананың атын Қызылорда деп өзгертіп, халықтың бұрмаланған тарихи есімін өзіне қайтарған, яғни аталуын тұңғыш рет “Киргиз республикасынан” “Қазақстан респубикасына” ауыстырған Кеңестердің бесінші съезін өткізді. Қожановтың арта түскен беделі “портфельден” айырылған бұрынғы белсенділерге ұнаған жоқ.

“Білгір” рушыл наркомның “ұлтшыл” Қожановқа берген мінездемесі мынадай: “Қожанов барып тұрған қу, өжет іскер адам... Қожанов өзге түгіл, Сталиннің өзіменде жұлқыса кетуге тайынбайтын адам. Бір жиналыста Сталин Қожановқа қалжыңдап: “Халың қалай; Шыңғыс хан?” десе, Қожанов оған: “Мен емес өзің Шыңғысхан!” депті. Ол сондай батына сөйлейтін хан”. “Оның топтастары” Серғазиев, Есқараев, Аралбаев, Тоқтабаев тағы тағылар, “сен тұр мен, айтайын” дейтіндер. “Ол ұстаған жерінде тістесіп қалып қалатын адал... Көрерсің, Садуақасовшылармен біріккен Қожановшылар, бірлік-берекеден айрылып Меңдешевшілер мен Сейфуллиншілердің әр жерде соғып сілесіп қатырды”.

Голощекинге өзін көсем санайтын сарыауыздар керек еді, сондай адам – жалы да маркстік – лениндікте тиянақты білім алып көрмеген, праптип, республикалық деңгейдегі жұмысқа шыққанына бір жылдай ғана болған, бірақ Қожанов тұсына, Кеңестердің V съезіне дейін ҚазЦИК секретары қызметінен түсірілген Ораз Исаевтің Қожановтың орнына, өлкелік партия комитетінің екінші секретарлығына Исаев сайланды. Ол Голощекиннің сенімін толығымен ақтайды. Үш жылдан кейін, Қожановтан өзі қойған сұрақтарға орай, Горлощекин саясатын мойындайтынын жазған жауап-хат келіп, “Еңбекші халыққа” жариялайды. Голощекиннің қолшоқпары бола жүріп, 1929 ж үкімет басына жетеді де, тағы үш жылдан кейін, өзге жауапты қызметкерлер мен бірге бас шұлғи беру салдарынан, халықты қайғылы ашаршылыққа душар еткізеді.

Қожановтың өмір жолына оралайық. Ол Москвада екі жылдай істейді. ВКП(б) Орталық комитетінің жауапты нұсқаушысы қызметін атқара жүріп, марксиз-ленинизм курсында оқиды. 1927 жылы желтоқсанда Ташкентке, ВКП(б) Орталық комитетінің Орта Азия бюросының қарамағына жіберіледі.

Мұнда ол Средазбюро үгіт-насихат бөлімі меңгерушісі, үгіт-насихат жөніндегі секретарь болады.“Түркістан Кеңес Автономиясының 10 жылдығына” деген еңбек жазады. Еңбегінде Түрік республикасының даму кезеңдерін талдап, Түркістан АССР-ң жер-жерінде Кеңес өкіметін орнықтырудағы рөліне, жалпы Ресей Федерациясы құрамына Азиядан кірген тұңғыш автономиялық республиканың маңызына тоқталды. Бұл қазіргі ғалымдардың назар аударуын қажет ететін құнды жұмыс, онда, қайта құру кезеңін талап етіп отырған, ой тоқырауын жоюды мүмкін ететін деректер мен тұжырымдар мол.

Орта Азия бюросындағы қызметімен қоса Сұлтанбек Ташкентте партия тапсырмаларына орай басқа жұмыстар істеді. САХИПИ – ді Орта Азиядағы мақта ирригациялық политехника институты ұйымдастырып, алғашқы директоры болды. ВАСХНИЛ-ң Ташкенттегі филиалында қызмет атқарды. Орта Азияның мақта комитетін басқарды. 1931 жылы наурызда ол қайтадан Москваға шақырып алынды. Әуелі ВКП(б) Орталық Комитеті боп, 1932 жылы майдан “Союззолотхлопок” меңгерушісінің орынбасары, тамыздан Орталық бақылау коиссиясында техникалық дақылдар тобы жетекшісінің орынбасары, ал 1934 жылы февральдан августқа дейін СССР Халкомсовы жанындағы Советтік бақылау комиссиясның мақта жөніндегі бақылаушысы болды.

Сұлтанбек Қожанұлы 1934 жылы тамыздан бастап 1937 жылы шілде де қамауға алынғанға дейін Ташкентте істеді. Әуелі СССР Егіншілік Халкоматының Орта Азиядағы өкілі, ал 1934 жылдың қазанында - Кеңестік бақылау комиссиясы Өзбекстан бойынша өкілінің орынбасары қызметтерін атқарды.Өзбекстан Компартиясы Орталық Комитетінің мүшесі болып сайланды.

Бар саналы ғұмырын халық игілігі үшін еңбек етуге арнаған бұл қайраткер партияның Х, ХІІІ, ХІV, XVII- съездеріне делегат ретінде қатысты, Бүкілроссиялық Орталық Атқару комитетімен СССР Орталық Атқару Комитетіне мүше болды.

Жазықсыз репрессияланды. Ардақты есімі КПСС ХХ-съезінен кейін көп ұзамай қалпына келтірілді. Алайда, Қазақстан тарихшыларының орынсыз кір жағуынан әзірге аршып алынған жоқ. Жекелеген ғалымдар,философия ғылымының кондидаттары Т.Жангелдин мен М. Бурабаев: “С.Садуақасов, С.Қожановтың антипартиялық топтары... Коммунисттік партияның Қазақстандағы саясатына шабуыл жасап ұлт араздығын қоздырды.Крайкомның V партконференциясында кейін белсенді түрде дами түскен бұл топтардың идеялогиялық мәнін олардың байлар мен солардың лидерлері- алашордашылар мүддесін көрсететіндігі анықтайтын” деп Сұлтанбек Қожановқа жазықсыз жала жапты.Өлкедегі аталған V және VI партконференциялар 1925 жылы желтоқсан мен 1927 жылы қарашада өткенін, ал бұл кезде С. Қожанов партияның ХІV съезінде делегат болып қатысып, Орталық Комитет аппаратында жауапты жұмыс істеп жүргенін, сондай-ақ білімін жетілдірумен шұғылданғандығын айтсақ, жоғарыдағы тұжырымды түйген философтардың тарихи шындыққа қолдан жасаумен айналысқанын аңғару қиын емес.

Адал адам туралы аз сөз айтуды КПСС ХХ-VІІ cъезінің нұрлы шуағында ерекше қуанышпен бар дауыспен жариялай отырып орындауға тиіс міндетіміз деп білейік
Лекция №21 Тақырыбы: Мұхтар Әуезов (1897-1961)

Жоспар:

1.Өмірі :

2.Қызметі:

3.Мұрасы:

1. Л.М. Әуезова

М.О. Әуезов творчествасында Қазақстан тарихының проблемалары. «Мектеп» баспасы Алматы 1977 ж.

2. Рымғали Нұрғали

„Әуезов және алаш” әдебиеттегі ұлыттық рух Алматы „Санат” 1997 ж.

1. Дархан Дарын.

Қазақтың классик жазушысы Мұхтар Омарханұлы Әуезов туралы деректі естелік пен ғылыми – зерттеу мақалалар „Жібек жолы” баспасы Алматы 1997 ж.

Лекция мәтіні
Мұхтар Әуезов- қазақ әдебиетінің классигі, ХХ ғасырдағы қазақ халқының ұлттық ой-санасының, сөз өнерінің, көркем прозасының асқар биігі. Ол- теңдесі жоқ суреткер жазушы, драматург, ғұлама ғалым-әдебиетші, зерттеуші, фольклортанушы, ұлағатты ұстаз және ірі қоғам қайраткері.

М. Әуезов 1897 жылы Семей уезі, Шыңғыс болысында Қасқабұлақ деген жерде туып, балалық шағы көшпенді ауылда өтті.Болашақ жазушы ұлы Абай өз шығараларында сонша терең, әрі жан-жақты суреттеген сол кездегі қазақ қоғамының өзіндік сипаты мол, қайшылыққа толы өмір-тұрмысын көзімен көрді. Сол жылдарда байқаған, танып-білген жәйттерінің көбісі кейін оның шығармаларына енді.

Бұл кезде қазақ сахарасында алдыңғы қатарлы адмдар мәдениетке, біліге ұмтылған-ды.

Мұхтар Әуезов 7-8 жасқа келгенде хат танып, арап әріпімен басылған қисса-хикаяларды оқып, сонымен қатар ел арасында көп тараған аңыз-ертегілерді, шешендік сөздерді, ақындар термеліп домбырамен айтатын жыр-дастандарды жадында сақтап, әсіресе, Абайдың өлеңдерін жаттап, халықтың аса бай сөз өнерінің асыл үлгілерінен нәр алып өседі.

Кейін ол Семей қаласында медресседе, онан соң бессыныптық орыс мектебінде, ал 1915-1919 жылдарда мұғалімдер семинариясында оқып білім алған.

М. Әуезов 1917 жылы семинарияда оқып жүрген кезінде, халық аңызы бойынша “Еңлік-Кебек” пьессасын жазады. Бұл қазақтың ұлттық драмасының қарлығашы еді. Кейін жазушының жаңартуы, жетілдіруі нәтижесінде осы пьесса қазақ драма театрының сахнасынан құрметті орын алды.

Пьесса екі жас- Еңлік пен Кебектің бір-біріне деген шексіз махаббатын суреттейді. Алайда, патриархалдық-феодалдық қоғамның салт-ғұрыптары мен қағидалары, секілікті жақтаушы күштер олардың жолында асу берместей болып кесе көлденең тұрады. Өз тағдырларын өздері шешкісі келген Еңлік пен Кебекті өлімге бұйырады.

Әуезовтің бұл алғашқы елеулі туындысы негізгі оқиғаларының шыншылдығымен, бас кейіпкерлерінің сомдап соғылған тұлғасымен, тамаша мөлдір тілімен ерекше көрермендерге әсер етеді. Пьессадан сондай-ақ Әуезовтың халық шығармашылығына деген көзқарасы, халықтық аңыздардың рухын, негізін сақтай отырып, дамытып, жаңарта білетін шеберлігі айқын көрінеді. Сол алғашқы мақалаларының өзінде-ақ Мұхтар Әуезов “елді мәдениетке жеткізіп, ағарту, өнер-білім таратып құралдандыру, дүниенің халін көруге көзін ашу, шаруасын түрлеп, ішінен жетілту” қажеттігін уақыттың өзі қазақ қоғамының алдына қойып отырған әлеуметтік мәні зор мақсат-міндеттер деп түсінгенін байқай аламыз. 1920-21 жылғы ашаршылық туралы “Еңбекші қазақ” газетінде басылған мақаласын, жер бөлісі туралы сөйлеген сөздерін шолып өтсек, М.Әуезовтің ол кездегі ел тағ-

дыры ,ұлттық мүдде, жастардың келешегі жайындағы толғаныстары, ой-толғамдары бүгінгі замандағы озат идеялармен үндес шығатыны көңіл қоярлық.

Алаш Орда қайраткерлері өкімет орындарынан, ресми саясаттан ығыстырыла бастаған соң 1923 жылдан бастап М.Әуезов саяси қызметтен бой тартып, көркем әдебиет саласында бар күш-қуатын жұмсап өнімді еңбек етуге кіріседі.

Мұхтар Әуезов өз шығармашылығының гуманистік сипатын ерте танытқан еді.

1923 жылдан 1930 жылға дейінгі уақытын көбіне Ленингратта (Санкт-Петербургта) және Ташкеннте оқып, білімін толықтыруға жұмсап, сонымен қатар ауыл өмірі туралы көркем шығармалар жазумен өткізеді. Мұхтар Әуезовтің суреткерлік шеберлігі көбінде әңгіме жанрын игеру үстінде қалыптасты. Оның “Қорғансыздың күні”, “Оқыған азамат”, “Қыр суреттері”, “Қыр әңгімелері”, “Үйлену”, “Сөніп жану”, “Кім кінәлі”, “Ескілік көлеңкесінде”, “Жетім”, “Кінәмшіл бойжеткен”, “Қаралы сұлу” секілді әңгімелерінің қай-қайсысынан да жазушының ауыл өмірін, ендігі тұрмыс жайын, әдет-ғұрпын жетік білетіні айқын танылады. Әсіресе, Мұхтар Әуезовтің осы кездің өзінде-ақ барған сайын суреткерлік, баяндаушылық шеберлігі арта түсіп, сан түрлі адамдардың мінез-ерекшелігін, психологиясын, ойлау-сөйлеу мәнерін тап басып тани-білетін көрегендігі мен сезімталдығы назар аударады. Сол замандағы қоғамдық өмірде орын алған алуан түрлі мәселелерді - ауыл адамдарының өмір-тұрмысы, күн-көрісі, үйлену, отбасын құру және құдаласу, күйеу келуі, қыз беру сияқты ескі әдет-ғұрыптар, оқыған жігіттердің мінезі, іс-әрекеттері – осының айғағы.

1. 
   Өмірі
   
2. 
   Қызметі
   
3. 
   Мұрасы
   

1. 
   Қ.ұ.э
   
2. 
   Қайгелдиев ұлттық саяси элита 2004 ж
   

1.Смағұл Садуақасұлы Алаш мұрасы 2003 ж

2. 
   .М.Құл Мұхаммед Алаш бағдарламасы “Қиянат пен Ақиқат”
   

Ќайраткер Смаѓ±л Садуаќас±лыныњ Сімі 20-жылдары ќарастырѓан ѓылыми єдебиеттерде тым ‰стірт айтылды. Слайда ќазаќ жастарыныњ т±њѓыш ±йымы “Бірлік” пен оныњ баѓытын дєйекті т‰рде жалѓастырѓан “Жас азаматтыѓы” Алаш Орданыњ обылыстыќ комитетін ќ±рудаѓы ењбегін кењес ќоѓамныњ м‰ддесіне байланысты ескермегенніњ µзінде, Сібір тµњкеріс комитетіндегі (1920), Кењестік К‰ншыѓыс ±лттары жастырыныњ орталыќ бюросындаѓы (1920), Ќазаќ автономиялы республикасыныњ Жастар одаѓындаѓы (1920), Ќазаќ ОАК-і президумындаѓы (1920-1921), Б‰кілресейлік ОАК-ніњ Семей губернелік тµњкеіс комитетіндегі (1921) Ќазаќ ОАК-ныњ Т‰ркістан автономиялы республикасы µкілділігіндегі (1922), Ќазаќ автономиялы республикасы Жоспарлау комиссариатындаѓы (1923-1923), Халыќ азарту комиссариатындаѓы (1925-1927) жауапты ћєм жетекші ќызметін елемеу, ќ±нттамау аќылѓа сыймайтын еді.

5 томдыќ Ќазаќ ССР тарихында 20- жылдары Ќазаќстан µкіметінде Ірі ќоѓам ќайраткері дєрежесєнде кµтерєлген Смаѓ±л жµнінде бір-аќ ауыз ѓана сµз жазылды. Б±л он Атон ќаралаѓан сµз болатын. ¤йткені сындарлы кµзбен ќараум‰мкіндігі туѓан.

Қазіргі шақта осы ғасырдың бірінші ширегіндегі ұлт әдебиеті жанырларын қалыптастыруға атсалысқан әдебиетші, жазушы көсемсөзші С.Садуақосұлы ұмыт қалдыру қиынсыз. Сондай-ақ 20-жылдары рухани өмірдегі тоқыраудың алдын алмақ болған «Алқа» шығармашылық қауымдастығын ұйымдастыруға белсене араласқан, тұңғыш мемлекеттік ұлт театрының іргетасын қалаған, қазақтың ән-күйін хаттаушыларға жәрдемдескен, Абай мен Сұлтанмахмұттың жазғандарын тірнектеп жинауға мамандарды жұмылдырған қайраткердің мәдениет, әдебиет тарихындағы тұлғалақ орын ескермеу де қиянат.

Осы тұрғыдан кемінде Смағұл Садуақасұлының ғұмырбаянын, әдеби мұрасын зерттеудің, жазған еңбектерін қайта тасқа басып, халаққа жеткізудің көкейкестілігі айқын байқалады.

Смағұл Садуақасұлы 1900 жылы сол шақтағы территориялық айырым бойынша Ақмола обылысы, Шарлық уйезі, Қараой обылысы, Жарқын ауданында (қазіргі солтүстік Қазақстан обылысы, Ұялы-Жарқын ауылы) туған.Әкесі Садуақас Торабайұлы (1872-1937) хақ жолын ұстанған, қоңыр дәулетті молда болған. Ол Смағұлдай ұлды тәрбиелеп өсіргені үшін қапқасап 37-жылы нақақтан аталған. Анасы Мәжікен (1879-1938) перзенті смағұлдың қайғысы қазасы мен күйеуінің жазықсыз айдалғанын көтере алмай құсадан дүние салған. Смағұлдың жалғыз бауыры-қарындасы Орынбасар да (1916-1990) өмірден өгейлік, тағдырын тәлкек көріп, өкіметтен бір тиын да зейнетақы алмай көз жұмған.

Смағұл Садуақас ұлы ұшқан ұяның қайғылы халі, міне, осындай. Бұл- Тарих. Исі алаштың құрықпен ұсталып, қорада тұсалған шынайы тарихтың бі ұшқыны.

1912 жылы ауылындағы Әбіл молда Қуанышұлының Шығыс пен Батыс білімін қатар негіз етіп алғн мктебін тәмамдаған. Смағұл өміріндегі түрлі дәрежедегі бір сыпыра оқу ордасының тблдырығын аттайды. 1912-1915 жылдары 2- класты Полтавка орыс-қырғыз (қазақ) училищесінде, 1916-1918 жылдары Омбы ауылшаруашылығы училищесінде, 1918 жылы Омбы политехникалық институты жанындағы коорпарация курсында, осы қалада жеке-дара ашылған коорпация курсында, Омбы ауылшаруашылығы институтының коорпарация факультетінде оқиды. Кейінірек, саясаттн мүлде шеттелген жылдары, дәлірек айтсақ айтсақ, 1928-1932 жылдар аралығында Мәскеу теміржол құрылысы инженерлері институтын жасанды құрылыс мандығы бойынша оқып бітірді. С. Сәдуақасұлы еңбек жолын мұғалімдік қызметтен бастаған. 15 жасында Шарлақ уйезі Сиыршы ауылындағы орс-қығыз (қазақ) мектебінде ұстаздық еткен. С. Сәдуақасұлы 1920 жылдан бастап сегіз жыл ғұмырын Қазақ автономиялы республикасының қалыптасуы мен нығанына жұмсайды.

Смағұл Сәдуақасүұлы қайраткрлік тұсауы 1916 жылы Омбыдағы қазақ жастарының “Бірлік” ұйымына кіргенде-ақ кесілді. Ол қаламын “Бірліктің” “Балапан” атты қолжзба журналында ұштады. Смағұл көсемсөздік пен жазушылық өнерді танымсыз қайраттық қызметінің барысында меңгерді.

Бізге қаламгер Смағұлдың көзі тірісінде жорық көрген алты кітапшасы белгілі. Олар: “Жастарға жаңа жол” (орынбор, 1921), “Кооперция пән қазақ шаруааас” (Орынор,1924), “Салмақбайдың ауылында қалайша кооперация ашылды?” (Орынбор, 1924), ”Жастар мен әңгіме” (Орынбор,1925), “Ұлт театры туралы” (Қызылорда, 1926), “Қазақстанда халық ағарту мәселелері” (Қызылорда,1927). Осылардың ішінде “Салмақбайдың ауылында қалайша кооперация ашылды?” атты туынды ғана көркем шығарма да (повесть), қалғандары –танымдық, ғылыми-зерттеу еңбектері. Мұның сыртында С.Сәдуақасұлы мерзімді басылымдарда бірнеше повесть, әңгіме, ондаған зерттеу очеркін, жүздеген түрлі тақырыптағы публистикалық мақала, бір романнан үзінді жариялады.

С. Сәдуақасұлы 1933 жылы қаныда қаза болғаннан кейін оның еңбетерін бастырту керектігін айтқан бірді-екілі пікір болды. Айталық, көп мәселелерді Смағұлмен келісе қоймаған Ғаббас Тоғжанұлы 1936 жылы Қазақсатн көркем әдебиет баспасының жоспарына С.Сәдуақасұлының кітабын даярлауды ендіргені мәлім. Бірақ жоспарланған кітап белгілі себептерден басылмады, және осындай табыныс арада 21 жыл өткеннен соң байқалды. 1937 жылы С.Сәдуақасұлының жазғандарын кітап етіп басқаруды көтерген ғалым Бйсенбай Кенжебайұлы еді. Мұнан кейін 70-жылдары Смағұл театр тарихын қатыстырып зерттеуші Бағыбек Құдайбайұлы әділ баға берді.

Біздіңше, Смағұл Садуақасұлының жазған еңбегі жоғарыда аталған жинақпен және осы ұсынылып отырған кітаппен шектелмейді.

“қазақ” газетінің мұратын саналы түрде қабылдағанСмағұлдың азаматты пайымы, эстетикалық таным-түйсігі 1918-1919 жылдар аралығында белгілі бір дәрежеде қалыптасып дәуге негіз бар.

Алаш Орданың саясаттағы мақсаты-келешекте азат қазақ мемлекетін құру болса, руханияттағы мақсаты- “қазақтың өз ойын,өз сезімін, өз қиялын, өзұғымын жырлау бағытта емес, рухта өзіндк қасиеті сақтау” еді. С.Садуақасұлы саясат пен руханиятта осы мақсатты бірік ұстады.

С.Садуақасұлының қазірше бізге белгілі болып отырған алғашқы “Киргизская литература”(“қазақ әдебиеті”) атты әдеби-сын еңбегі 1918 жылы қазан айының соңында жазылып, 1919 жылы Омбыда шығып тұрған “Турдовая Сибирь” журналының 1-санында жарияланды. Қолалпер қазақ әдебиетін ұлттық тұмыс тіршілігімен байланыста қарайды. Смағұл сал-серілерді сипаттау арқылы ауызша таратылытын әдебиеттін қазақ өміріндегі орнын көрсетуге талап қылған. Тұтастай алғанда, ақындық-жыршылық дәстүр мен суырыпалма өнерін жазба әдебиетіне шығар баспалдақ деп тұжырымдаған. С.Садуақасұлының бұл еңбегі қазақ әдебиетін тұңғыш рет осындай кең ауқымда, жанр-жанрға жіктеп, саралауымен бағалы.

С.Садуақасұлының әдеби-сын еңбектерінің қатарында орыс тілінде 1927 жыл жарлық көрген “Қозы көрпеш-Баян сұлу” жыры мен 1928 жыл жарияланған “Жас Қазақстан” жинағына жазған алғы сөздері де кіреді. Жырдың тәжінамасына жазған алғы сөз ғылыми нақтылығымен, әдеби-танымдылығымен көзге түседі. Жәдігерліктің оқырмен қолына тиіп отырған тұңғыш орысша нұсқасы болғандықтан, Смағұл жырдың тарихын жеткізумен бірге текстегі аудармашы тұппысқасып сақтап жазған сөздерге түсіндірмелер берген.

С.Садуақасұлының ғылыми айналмға әлі түспеген “Өртең” атты шығармасы- лирикалық әңгіме. Онда сюжет немесе оқиға желесі жоқ. әңгімеге жазушуның отаны туралы тебіренісі, жерімен, елімен, іштей сырласуы, мұңдасуы айна қатесіз түскен.

С.Садуақысұлы-2-жылдары көлемді прозалық шығармалар жазып, бағаын сынаған жазушы повестен бұрын роман жазуға кіріскен. С.Садуақасұлынығ 1927 жылы жазған енді бір повесті- “Күміс қоңырау” 20-жылғы әдебиетке құбылыс болып енді. С.Садуақасұлының көсім сөздік мұрасы алуан тақырыпты қамтиды. Қайраткер – қаламгар С.Садуақасұлы мұрасы сөз етілген жерде біз оның эпистолярлық дүниесін айналып өте аламыз. өкінішке қарай, Смағұлдан қалған хат, әр түрлі сипаттағы жазбалар көп емес. Сонымен, шолу түрінде айтқанда. Смағұл Садуақасұлының ғұмырбаяны мен шығармашаылығы осындай.

Сонымен, шолу түрінде айтқанда, Смағұл Садуақасұлының ғұмырбаяны мен шығармашылығы осындай.

Реті келген көрнекті қайраткер – қаламгерге байланысты және бір жайтты ескере кетуді парыз санап отырмыз. Ол С. Садуақасұлының өлімі мен мәйті жөнінде.

Осы кезге дейін ресми еңбектерде Смағұл ауырып дүние салды деп есептелініп келді. Мұны ешкім түрлі пікір айтады. Біреулер «газға уланыпты» десе, екіншілер «туберкулезден асқынған» дейді, ал үшінші біреулер тіпті басқа пайымдаулар жасады. Біздіңше өркениетті елдердегідей қайраткер өлімінің себебін анықтайтын арнаулы комиссия құруды ойластырған жөн. Басқа басқа, дәл Смағұлдай азаматтың тағдыр – талайын зерттеу үшін үкімет қаржыдан тартынбау керек.

Екінші мәселе тағы да үкімет шешіміне тіреліп тұр. Әңгіме өзге мемлекеттің астанасында (Мәскеу) қалып қойған. С. Садуақасұлының денесінің күлі жөнінде болып отыр. Осы зәрулікті біз бір топ белгілі ғалымдарға айтқыздырып, баспасөзде жариялаған едік. Алайда оған құлақ асқан ел басшыларын көрген жоқпыз. Мұндай қасиет елдікке сын.

Біз осы алғысөздің ілгерідегі жолдарында Смағұлдың ата-анасы мен бауыры жөнінде аз-кем айттық. Ал оның өз отбасы туралы да көп әңгімелей алмаймыз. Ол Елизавета Әлиханқызы Бөкейхановаға 1923 жылы үйленді. Әйелі 1926 жылы Ескендір атты перзентті дүниеге әкелген. Ескендір Смағұлұлы Ұлы Отан соғысына жастай сұранып барып, мәйіт болған. Е. Әлихан қызы да соғысқа қатысып, одан аман қалған соң ғылыммен айналысқан. Ол кісі 1971 жылы дүние салған.

Бар болғаны 33 жыл ғұмыр кешкен Смағұл Садуақасұлы артында мол мұра қалдырды. Оның азаматтық ісі мен қайраткерлік қасиетінің өзі бізге мұра. Біздің міндет сол мұраны игеру, одан тағлым алу.

Ұлт пән қалам қайраткері Смағұл Садуақасұлының жазбаша мұрасы-қазақ халқының сарқылмас рухани байлығы.Бұл байлық тәуелсіз қазақстан үшін қашанда қымбат болып қалады. Білімділік, шешуші кезеңдегі өжетілік – С.Садуақасұлы еңбегінің негізгі сипаты дер едік. Сондай-ақ Смағұл бойындағы сұғылалық көркемделікті тануға, меңгеруге келгенде де өз шағы үшін биік өреден табылады.

Смағұл Садуақасұлы көзі тірісінде бірнеше кітап жариалап үйренді . Мысалы:”Жастарға жаңа жол ”,”Жастармен әңгіме”,”Салмақбайдың ауылында қалайша кооператция ашылды?”,”Ұлыт театыры туралы ”,”Кооператция һәм қазақ шаруасы ”б”Қазақстанда халық ағарту мәселелері ”. Бұдан қоса баспа сөзде мақалалары жиі жарық көрді. Алайда қайраткер – қаламгерді бар мұрасы әлі күнге толық жинақталған жоқ. Тәуелсіздік алған соң, бізгі Смағұлдың еңбектері кітап болып (шағын екі том) 1993 жылы жарық көрді. Бұдан сәл кейін жариаланған осы еңбегінің бір бөлігі орыша аударуылын басылды (Б.Дәрімбет әзірлеген).

Мұра жинау бір орында тұрмайды. Осы жолдардың авторы С.Сәдуақасұлы шығармашылығынан 1994 жылы кандициаттық децертация қорғап, бұл еңбегін Монорафия түрінде 1996 жылы

(« Қазақстан» баспасы) жариялады. Сөйтіп біз бұрын белгісіз біраз мұрасын таптық. Бұл іс алда да жалғасын таппақ.

1 Өмірі мен қызметі

2 Шығармашылығы мен еңбегі.

3 Қоғадық қызметі.

“Күрделі заманның қайсар қайраткері” Астана 2002ж. “Аударма” баспасы.

2. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы IV том. Алматы 2002ж.

3. М.Құлмұхаммед “Алаш бағдарламасы”, “Ақиқат пен қиянат” Алматы 2000ж.

2. Шаяхметов Ж. О состаяний идеологической работы в Казахской партийной организаций. Большевик Казахстана 1948 №3 17 – 31 с

Бұл есімді еске алғанда атағанда, әртүрлі сезімге бөленесің ойың тоғыз сапқа жүгіреді. Себебі де жоқ емес.

Ең алдымен Жұмабай Шаяхметов өз заманының перзенті, ол социалистік жүенің жақсылығын көрді, өсті, өз өнерінің сан қырын танытты.

Жұмабай Шаяхметов Қазақстан тарихында өз орны бар, республика эканомикасымен мәдениетінің дамуына елеулі үлес қосқан мемлекет қайраткері. Оның ұзақ жылдар Қазақстанның ең жоғарғы басқару жүйесінде қызмет етіп, сегіз жыл республиканың бірінші басшысы қызметін атқарғаны мәлім. Жұмекеңнің өмір жолы мен басшылық қызмет атқарған жылдары М.В.Сталиннің Кеңес Одағы мемлекетін басқарған кезеңімен тұтас келді. Сондықтан да оның тоталитарлық жүйе кезеңінде өсіп қалыптасқан, сол жүйе аясында қызмет еткен аса көрнекті басшы, қайраткер екені даусыз.

Кеңес Одағы мемлекетінде әртүрлі бетбұрыс кезеңдердегі өзгерістерге байланысты бұрынғы басшы мемлекет қайраткерлеріне деген көзқарастың да әртүрлі болып, үнемі құбылып отырғандығына назар аударған жөн. Сондықтан ХХғасырдың 50-60жылдарында әуелі М.И.Сталин кезеңдегі одақтың және республикалық деңгейдегі басшыларға, сонан кейін Н.С.Хрущев кезіндегі басшы қызметкерлерге деген партия және мемлекет органдарының көзқарасы осыған дәлел. Себебі И.В.Сталин дүниеден өткен 1953 жылғы Наурыздан кейінгі мезгілде СОКП мен КСРО-ның ең жоғарғы басқару аппаратындағы талас-тартыс алдымен Лаврентий Берияны билік жүйесінен тайдырып, мүлде құртып жіберуге алып келген еді. Осыған сәйкес оның одақ көлеміндегі және ұлт республикаларындағы пікірлес жақтастары билік тұғырынан ғайып болды, көпшілігі жауапқа тартылды. Бір жылдан кейін СОКП Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Н.С.Хрущев позициясын нығайтып алған соң, одақтас республикалар басшыларын өзгертіп, оларды орталықтан жіберілген жаңа адамдармен алмастырды.

Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы қызметтен босатылып, Шымкент облысына бірінші хатшы болып жіберілген Жұмабай Шаяхметов көп ұзамай денсаулығына байланысты зейнеткерлікке шығады. Оның есімі Н.С.Хрущев кезінде айтылмай, еңбегі елеусіз қалды. Н.С.Хрущев орнынан тайдырылғаннан соң да Ж.Шаяхметовтың есімі республика тарихында біріңғай сын сипатта, оның өзінде де тың және тыңайған жерлерді игеру қарсаңында Қазақстан экономикасының, оның ішінде, әсіресе ауыл шаруашылығының артта қалуына байланысты ғана аталып келді. Шын мәнінде республика халық шаруашылығының өркендеуіндегі кемшіліктерге тек Жұмабай Шаяхметов қана кінәлі емес екендігі, ол қиындықтардың сол кездегі кеңестік жүйенің дамуындағы, бастауы 20-30жылдардағы күшпен ұжымдастыру кезінде ауыл шаруашылығында қалыптасқан тәртіпке, ең бастысы Ұлы Отан соғысы кезіндегі орасан шығындарға байланысты орын алғандығы ескерілмеді.

1980 жылдардың соңында демократиялық үрдістер күшейіп, КСРО мемлекетінің іргесі шайқала бастағанда елдегі қалыптасқан қоғамдық- саяси ахуалға кеңестік жүйе тұсындағы бұрын айтуға, зерттеуге тыиым салынған оқиғаларға саяси науқандар мен кемшіліктерге назар аударып, баспасөз бетінде бірінен-бірі асып түсетін өткір материялдардың жарық көруіне жол ашты. Бұл заңды құбылыс еді. Тәуелсіздік қарсаңындағы бұл процес қоғамдық пікірдің қалыптасуына егемендік идеологиясының күшеюіне жол салғаны белгілі. Ал осындай кезеңде кеңестік жүйенің басқару аппаратында қызмет еткен көптеген белгілі қайраткерлердің атына қатаң сындар айтылғаны да заңды. Себебі әлі жабық жатқан, бұрынғы құпия құжаттарға қолы жетпеген авторлардың артық-кем пікір айтуын түсінуге болады. Бұл жағынан Жұмабай Шаяхметовтың қызметі де назардан тыс қалмағаны хақ.

Жұмабай Шаяхметов кім еді? Егер ресми өмірбаянына үңілер болсақ, болашақ және жастық шағы 1917 жылғы төңкеріс пен азамат соғысы жылдарының, кеңес үкіметі мен большевиктер партиясының қарапайым халыққа бұрынғы Ресей империясындағы аз ұлттарға теңдік әпереміз деген ұрандары аясында өткені мәлім. Көршілес және аралас қоныстанған орыс тұрғындарының арасында өскен, орыс қазақ училищесінде білім алған Жұмабай жаңа мемлекеттің білімді жас кадрларға зәру кезінде қызметке араласты. Ол сол жүйеге, сол ұрандарға кәміл сенеді, өзі сол саясатты іске асыруға бар күш- қайратын жұмсады. Жалшылықтан ауыл мұғалімі, болыстың атқару комитетінің хатшысы болып қызмет жолын бастаған ол, 1930 жылдарға дейін жергілікті басқару органдарында тәжірибе жинақтаған, өзінің жұмысты тыңғылықты орындаушылығымен, ұйымдастыру қабілетімен көзге түсті. Бұл сол кездегі сауатты, оған қоса табиғи таланты бар көптеген қазақ жастарының өмір жолына тән ортақ ұқсастық еді.

1923-1925 жылдары ол Шалқар қаласында уездік милиция бөлімінде, әр түрлі мекемелерде қызмет етіп, содан соң Ақтөбедегі губерниялық атқару комитетінің әкімшілік бөліміне меңгеруші болып тағайындалады.

1926-1928 жылдары Петропаволда сол кездегі шаруалардың жаппай қоғамның ұйымы “Қосшы” одағына нұсқаушы болған Жұмабай кезінде, ішкі істер халық комиссариатына қызметке жіберіліп, оның Солтүстік Қазақстан облысындағы басқармасында, онан соң аз уақыт Алматыда, жауапты қызметте болады. Көп ұзамай 1938 жылы Жұмабай Шаяхметов Қазақстан Компартиясының үшінші хатшысы болып сайланды. Ұлы Отан соғысы басталған кезде ол республика партия ұйымының екінші хатшысы қызметтерін атқарды. Бұл оның қоғам және мемлекет қайраткері ретінде жемісті қызмет атқарған, республика экономикасы мен мәдениетін дамытуға сіңірген еңбегінің көзге түскен кезі еді. Жұмабай Шаяхметовтың ұйымдастырушылық қызметі, әсіресе Ұлы Отан соғысы жылдарында ерекше байқалды.

Жұмабай Шаяхметовтың соғыс жылдары елдің ғылымы мен мәдениетінің жағдайында ерекше назар аударғаны белгілі. КСРО Ғылым Академиясының Қазақстандық филиалы 1946 жылы 1 маусымда Қазақ КСР Ғылым Академиясы болып құрылды. 1944 жылы Алматыда Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық институты ашылды. Сөйтіп, алыстағы қазақ ауылдарынан келген қазақ қыздарына мемлекет тарапынан қиын-қыстау кезеңде білім алуға осылай қамқорлық жасады.

Соғыстан кейінгі жылдары республиканың бірінші басшысы ретінде Жұмабай Шаяхметов халық шаруашылығының қалпына келуіне, өнеркәсіппен транспорттық, ауыл шаруашылығының дамуына ерекше назар аударды. Мойынты –Шу темір жолының, басқа да жол тораптарының іске қосылуы, кәсіпорындардың жұмысын жақсарту күн тәртібіндегі аса маңызды мәселеге енгізілді. 1946 жылғы жойқын қуаншылықтың салдарынан ауыл шаруашылығы күйзеліске ұшыраған, елдегі азық-түлік мәселесінің шиеленісуі де жағдайды қиындатып жіберген еді. Соғыс жылдары майданға аянбай көмек берген ауыл халқының жағдайы ерекше назар аударуды қажет етті. Оларға материялдың жағдай жасаумен қатар моральдық қолдау да қажет болатын. Осының бір көрінісі 1947-1949 жылдары ауыл шаруашылығы еңбеккерлерінің лег-легімен КСРО ордендерімен және медальдарымен марапаттауын айтуға болады.

Қалай болғанда да Жұмабай Шаяхметов өз заманының тұлғасы. Оның тағдырына 30-шы жылдардағы зобалаң, 1941-1945 жылдардағы жойқын соғыс, онан кейінгі ел еңсесін енді ғана көтеріп келе жатқан кездегі күрделі де қиын кезеңде қызме етіп, республика басшылығында болу үлесі тиеді. Сондықтан оның қызмет еткен жылдарында Қазақстанның қол жеткізген табыстары да, қиын –қыстау күндері де барша халқымыздың тарихынан өз орныан алады. Жұмабай Шаяхметов те сол күрделі заманның қайсар қайраткері ретінде халық жадында мәңгі сақталады.

Жұмабай Шаяхметов 1902 жылы 30тамызда Омбы облысы, Шарбақкөл ауданының 1-ші ауылында дүниеге келген. Ол 1917 жылы Полтовкадағы 2-жылдың орыс –қазақ училищесін бітіргеннен кейін ауыл мұғалімі, 1916-1923 жылдары Теке облыстық атқару комитетінің хатшысы, 1923-1925 жылдары Шалқар қаласында милиция қызметкері, 1925-1926 жылдары Ақмола губерниясы әкімшілік бөлімінің іс жүргізушісі, инспектор болды. Ал, 1926-1930 жылдары Петропавл, Алматы ішкі істер халық камиссары органдарында әртүрлі жауапты қызметтер атқарған.

Тарихи тұлғаның өмірі ауыр. Оның өзі тірісінде бірге өмір сүрген халық, ел сынайды, өмірден кеткеннен кейін тағы да замана елегінен өшеді. Жұмабаймен бірге өмір сүрген замандастарының басым көпшілігі оның іскерлігін, әділдігін, принципке берілгендігін, турашылдығын айтады. Қалай болғанда да Жұмабай Шаяхметов қазақ елінің басы қасында жиырма жылға жуық болған азамат. Тарихқа сын көзбен қарау барысында мынау тек қызыл болудан, мынау қара болудан тұрады деп үзілді –кесілді айтуға болмайды.

Сонымен Қазақстанның аса қауырт тақиын кездерінде басшылық тізгінін адал да абыройлы алып өтті.

Енді сол қайраткердің Алматыда басқа да қалаларда есімі көше аттарына беріліп, бейнесі ескерткіш тақтамалардан бізге қарап тұрса артық болмас еді. Жұмабай Шаяхметовтың қазақ тарихында үлкен тұлға болып қалары анық.

Біз тарихтағы тұлғаларға өте мұқият қарағанымыз абзал. Көзі тірісінде мақтап, көзі тайғаннан кейін даттамай, тарихи тұлғаларды бір түсті бояумен мәнерлемей, азаматтығын айтып, көпшілігін көрсетіп, болашаққа тағылым боларлықтай саяси портретін жасауымыз керек. Қалай болғанда да Жұмабай Шаяхметовтың өмірі мен қызметі оның жасап кеткен жақсылығымен қажеттіктері арнайы зерттеу арқылы тарихқа хаттанушы керек. Бұл біз үшін емес, болашақ тарих үшін керек.

1. Өмірі мен қызметі

2.Қоғадық қызметі.

3.Мұрасы
Пайдаланылған әдебиеттер.

1. 
   Түркістан перзенті. Ердесбек әшенов.
   
2. 
   Нұртас Оңдасынов. “Егеменді Қазақстан” газеті. 21 маусым, 1991 жыл.
   

1.Ширек ғасыр ұмытылмаған сұрақ, “Қазақ әдебиеті” 1988 жыл 13 май

Қазақ Жер басқармасының бастығы 1936 ж шығыс қазақстан обылысы обкомның председателі. 1938-51 ж Қазақ ССР министрлар Советінің председателі Жоғары партия мектебін бітірді. 1954-55 ж Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының председателі, 154-58 ж ССР Жоғарғы Советі Президумы председателінің орынбасыры болды. 1955-62 ж Гурьев обылысы партия обкомыныың председателі, Гурьев обылысы партия комитетінің бірінші секретары болды. Одақтың дәрежедегі пенсионер 1938-51, 1954-55 жылы Қазасқтан орталық комитетінің бюро мүшесі болды. Қазақ ССР Жоғарғы Советінің және 1-5 сайлауында Жоғарғы Советінің депутаты 1946-50 жылы ССР Жоғарғы Советінің Ұлттар Советі председателінің орынбасыры болды. 3-рет Ленин орденімен, 2-рет Еңбек Қызыл ТУ орденімен және иедальдармен наградталған 1989-жылы қараша айының 1-жұлдызында Мәскеуде Н.Оңдасынов қайтыс болды.

Нұртас Оңдасынов Дәндібайұлы 1904 жылы 26 қазанда Түркістан ауданыдағы “Үшқайық” ауылында кдей шаруасында дүниеге келген. Туған анасы – Жұмагүл 3-4 жасында дүние салыпты. Ол еінші –анасы Дәрәгүлдің қолында тәрбиеленген. Дәрігүл өте жықсы кісі болған, сондықтан Нұртас туған ана мен өгей ананың айырмашылығын білмей өстім дейді.

Нұртас Оңдасыновтың өзінің айтуынша бір күні анам бір таба нан пісіріп, оның үстіне содық күміс ақша салып, оларды орап, мені қолымнан жетектеп ауыл молдасына алып барды. “мынау біздің кенжеміз. Біз қартайдық. Үйде хат танитын ешкі жоқ. Баланың сүйегі біздікі, еті сіздікі, оған құран оқытуды үйретіңіз”, - деп өтініш білдірді. Бұл жағдай осы уақытқа дейін менің өмірімдегі бірінші күрделі оқиға ретінде оқиға ретінде жадымда сақталып келеді. Екі жылда хат танып, қисса сияқты тітаптарды оқуды үйрендім. Сол кезде алған білімім пенсияға шыққаннан кейін қазақ тіліне енген араб-парсы сөздерінің түсіндірме сөздіктерін жазуға нақтылы көмегін тигізді.

Бірінші жаһангерлік соңысы жүріп жатты. Қалың бұхараның ауыр ха л-жай күн сайын нашарлана түсті. Оның үстіне 1916 жылдың 25 маусымдағы патша жарлығына сәйкес бұратана халықтардың жұмысқа жарайтын азаматтары майдандағы қара жұмысқа алынды. Байлардың, төрелердің балалары үйлерінде қалды. Барлық қиындық жүк салмғы кедейлердің мойнына түсті. Біз де кеденегін киген Көбелек деген ағамызды қиыр жолға шығарып салып, жылап – сықтап қала бердік.

1917 жылы бір тамшы жауын болмай, қатты құрғақшылық болды. Жылына екі рет таситын Сырдарияның суы сағасынан шықпай қалды. Қанша елді және оның милиондаған бас малын асырап келгенегістіктерді, мойса шабындықтары , байтақ жайылымдары шөлге айналды, қыс аса қатты болды. Осылар сияқты жағымсыз құбылыстардың салдарынан тұрақты суармалы

жері жоқ қазақтар адам аитқысыз жұтқаұшырады, қара шыбындаи қырылды.Біздің әкеміз де бірнеше балаларынемерелермен сол жұттың құрбаны болды.Бұл сұмдық қара жыл “Ақтабан шұбырындаи “ қазақ халқының есінде ,,Жылан” жылы,-деп аталып қалды.Жаппай ашаршылықтан тірі қалғандары жан-жаққа басып кетті.Бізде Ташкент тарапына қараи көшіп кетті.Бір мезгіл ,,Келес” деген жерде аштарға жәрдем пункт інде тамақтанып,әліміз келгенше мақта теріп, қыста баилардың қорасын таза лап, бос уақытта Күнде болып жатқан тоилардан қосымша нәр Альп , өлімнен аман қалдық.

Өзінің сәулесін мол шошып көктемде де кеді,жылындық. Жүн заводна қара жұмысшы болып орналастым.

Ташкентте жетім балаларға арналған мектептер ашылыпты деген ұзын құлақ хабары Бізе де жетті. Мен 1920 жылдың тамыз айында солардың бірі-14-ші интернатқа барып,оқуға түстім.

Кейін білдік бұл интернаттар Ғани Мұратбаев бастаған сол кездегі зиялы жастардың күші мен ұиымдастырылған екен. Бізе интернатқа орыс тілінен тұңғыш сабақты Ғани ағаи берді. Ол қасиетті Леннинің аты жөнін дұрыс жазуды үиретті.

Мен 1921 жылы сәуір айында интернат жанында Ғани Мұратбаев ұйымдастырған комсомол ұясына мүшелікке қабылдандым. Комунистік партия қатарында 1926 жылдан бері істеимін.Міне ,содан бері аттай 60 жыл өтті. 1927 жылы Ташкенттегі Қазақ орман шаруашылығы техникумы томамдап,

1930 жылға деиін орман және су шаруашылықтары салаларында өз мамандығы бойынша қызмет атқардым.

1930-1934 жылдар арасында Ташкенттегі ортаазиялық су инженетлік институтында оқыдым, одан практикалық қызметке ауыстырылдым. 1934-1938 жылдары Қазақстанда қайтадан орман шаруашылығында басшы қызметте болдым.

1938 жыцлдың ақпан айында совет жұмысына алынып, Шығыс Қаазақчстан обылстың Советтер атқару коминитетін басқаруға Смейдеге бардым. Онда Қазақстан КП обылыстың комитетінің бюра мүшесі, Қазақ ССР жоғарғы советінің депутаты, Қазақстан КП ІІ сьезіне делогот болып сайландым.

Сол жылғы шілде айында Қазақстан КП ОК Бюра мүшелігіне өтіп, Қазақ ССР жоғарғы Советінің бірінші сесиясында Қазақ ССР Үкіметінің Төрағасы болып тағайындалдым Бұл қызметті 1951 жылдың қазан айна дейін атқардым.

1951-1953 жылдары КПСС ОК жанындағы жоғарғы портия мектебінде оқыдым.

1954 жылдың наурыз айында Қазақ ССР жоғарғы Советі Президумының Төралығына сайландым.Қалық бұқарағы жақынырақ жерге сұранып, бұл қызметтен босандым.

Кейінгі 7 жылым Гурьевте өтті. Онда 2 жыл обылыстың Советтер атқару

комитетінің төрағалық, 5 жыл Қазақстан КП гурьев обылыстың комитетінің бірінші хатшы қызметін атқарып содан, аман - есен партия және халық алдында есебімді беріп, 1926 жылы пенсияға шықтым.

Сөйтіп, 25 жылдай өмірім совет партия қызметіне жүмсалды;Шүкір партия мен халықтың сеніміне бөліндім. 25 жыл (1938-1963) Қазақ ССР жоғарғы Советінің, 18 жыл (1940-1958)СССР жоғарғы Советінің (18жыл) депутаты, СССР Ұлтар советі Претсадетілінің орынбасары (1946-1950), СССР жоғарғы Советі Презденсясы Претсателінің орынбасары (1954-1958) болдым.

26 жыл Қазақстан КП (1938-1964) ОК және 14 жыл (1938-1951), (1954-1955) оның бюра мүшесі, КПСС XVIII,XXII, XXIII сьездері мен оның XVIII конференциясының делегаты 13 жыл (1939- 1952) КПСС Орталық тексеру Комисиясының мүшесі Сүйіктім отаным мені үш рет Лелин орденімен екі рет Еңбек Қызыл ту орденімен, көптеген медальдармен, Құрметті грамоталармен ноградтады.

Пенсияға шыққанна бері ғылыми әдеби жұмыспен шұғылданудамын. III тондық “Арабша-қазақша”, III тондық “Порсыша – қазақша түсіндірме сөздіктерінің” қолжазбалары аяқталынды, 30 шамалы әдеби-ғылыми модалалар газет-журнал беттерінде жарық көрді.

Әлі де еңбек үстіндемін. Осымен қатар, елдің қоғамдық өміріне қадари көп қатынасып отырамын. Қазір КПСС ОК жанындағы морасизм-ленинизм институтты жанындағы қарт комунистер тарихи -әдеби бірлестігінің бюро мүшесімін және оның Қазақ лекциясының бастық міндеттерін атқарамын.

Өмірімнің соңғы жылдары Нұртас Оңдасынов туған халқының тілі мен мәдениетіне Қатысты маңызды жұмыстармен айналасындағы көрген-түйгенін қағазға түсіріп, естелік жазуды молшық етпеген кісі.

1938 жылдан 1946 жылға дейін Қазақ ССР халық комисалар Кеңесінің торағасы, одан кейінгі жылдары Қазақ ССР Министрлер Кеңесімен республика жоғарғы Кеңесі Президумының төрағасы секілді жоғары лауазымды қызметтерде, одан кейінде Нұртас Оңдасынов Дәндібайұлы туралы еңбек, болмаса арнайы естелік жазылмапты. Бұрынырақта партия ардагерлері немесе бірге қызмет істеген көне көз қарттар , үзеңгілестілері республика тарихына қатысты белгілі бір кезеңдер жайында қолам турте қалса, Н.Оңдасыновты еске ала кететін. Ал ел үшін үлкен сын болған жылдары республика басында отырған көзі қарақты жігері құрыштай , халқын беріле сүйген оның айтары да , жазары да мол еді.

Нұртас оңдасынов құрметті демалысқа шыққаннан кейін Мәскеуде тұрды. Өмірбақи елмен аралысып жұмыс істеп қалған Нұрекең демалысқа шыққаннан кейін де еліне, халқына пайдасы тиетін істермен шұғылданды. СОКП орталық Комитетіне қарасты Морксизм-ленинизм инистуты жанындағы қорт болыиевиктердің тарихи әдеби бірлестігіне жетекшілік қызмет атқара жүріп, ғылым акодемиясының тісі батпайтын құнды еңбек жазды. Осылайша бұрынғы кеңес, партия қайраткері отандық ғылым сапасының ғылыми атағы бар адамдар санымен өлшенбейтін ісімен дәлелдеп кетті. Нұрекеңнің бастамасымен біркездірі қазақстанның жауапты буындарында қызмет істегенен, кейін Мәскеуге қоныс аударған ақсақалдар өз өмір жолдарынан естліктер жазады. Мақсаттары-телеграфтық стильмен қысқа қайырылған республика тарихын жанды мысалдармен толықтыру, сөйтіп кейінгі ұрпақты соқтықпалы-соқпалы жолдарынан хабардар ету болатын.

Нұртас Оңдасынов өзі бас болып, өсінде сайрап тұрғандарын қағазға түсіреді. Бірақ республика баспаларының ешқайсысы “еріккен шалдардың” қолжазбаларын қабылдамайды. Басып шығаруға құлық болмасы, сылтаудан көп нәрсе жоқ қой тегінде. “Үстіне қайта қарау керек” деп, қолжазбалар Алматыдан Мәскеуге қайтарылды. Баспаның редакторлық құтырқылырынан хабары шамалы ақсақалдар Қазақстан үкіметінің сондағы тұрақты өеілдігіне келіп, баспамен ресми тілде, үкімет келісуін сұрайды. Бірақ өкілділік торапынан айтылған уәж де аяқсыз қалады.

Бұл қолжазба мәскеуде қозғалыссыз жата берер ме еді, әлде қайтер еді, егер өкілділіктегі жауапты қызметкерлердің бірі “танысып шығыңызшы” деп ұсынбағанда ақсақалдарымыздың оқырмандарға айтары әжептеуір екен. Сол қолжазбалардың ішінен Нұртас ағамыздың естелігін “Егеменді Қазақстанға” ұсынуды жон көрдік.

Сонымен қатар Нұртас Оңдасынов көп жылдар бойы Қазақстанда үкімет басшысы болған белгілі мемлекет қайраткері. Ол Республиканың экономикасы мен мйдениетін өркендетуге елеулі үлес қосты. Шаруашылықты ілгері басқаруға бағыттылған талай ілгері шаралардың басы-қасында болып,артына айта жүрерліктей із қалдырған адам жаны да, ары да таза. Қабілетті ұйымдастырушы, іскер, адал кісі болған.

Қазақстан 30-40 жылдары іске қосылған ірі шаруашылық құрылыстарының көпшілігінде Нұрекеңнің қол таңбасы бүгінге дейін сақталған. Солардың – бірі Оңтүстік өңірде мақта шаруашылықтарын құрып, “ақ алтын” өндіруге жол ашқан Арыс-Түркістан конталы. Осы аса маңызды ірі құрылыс Нұртас Дәндібайұлының тікелей бастамасымен жергіліктіхалықтың қалауымен дүниеге келген.

Журналист ретінде кезінде Нұртас сынды асыл азаматпен, пікірлесуге тура келді. Сондай кездесулердің бірінде осы Арыс-Түркістан конталының дүниеге қалай келгені туралы ол кісінің лебізін тыңдаған едік. Енді сол туралы бір үзік сыр.

Елде ол кісінің інісі және жиені кенеттен қайтыс болды. Міне, соған сонау Москвадан Нұрекең келе жатыр. Қасында академик-жазушы Евней Арыстанұлы Букетов бар. Бұл кісілерді сол кездегі Түркістан аудандық партия комитетінің бірінші секреторы, Қазақ ССР жоғарғы советінің депутаты махамбетрәсул Исахов қабылданды.

әңгіме желісі су мәселесіне ойысқанда-Нұреке, деді Мәкеу- “Сулы жер, нулы жер” деп халық бекер айтпаған ғой. Бұрын Түркістан өңірінде су болмай, тіршілік тынысы қорт Қаратаудың бұлақ еөздерін пайдаланумен шектеліп келгенін барша жұрт жақсы біледі. Өздірінің тікелей бастамаңызбан салынған Арыс-Түркістан конталы бұл өпкенің күре тамыры іспеті болды. Қалай су келіп еді, жаңа өмір жайнап сала берді. Елдің берекесі кірді, экономикалық-әлеуметтік табыстары тасқындай түсті. Әсіресе су қадірін білетін дихандар, мақташылар қауымы сізге бұл үшін дән риза, өздерін мәңгілік қарыздармыз депсезінеді. Әл-қадірінше дегендей біз де сіздің сол салған жолыңызбен қам-қорекет жасап шаруашылық есеппен “Қашқарған”, “Майдамтал”, “Ақтөбе” су қоймаларын салып, іске қостық. Енді Ащысайдан келетін Шылбыр өзенін бөгеп, “ихан” су қоймасын салуды қолға алсақ деп жатырмыз.

Көп қаржы шығармай-ақ ескі арық арналарын экскавармен тазартып, сордың сүтті суын “Майлытоғай”, “Қызылшаруа”, “Жайылма” тоғайларына бұру арқылы мол бордақылау совзозы мен Крупская атындағы, Аманкелді атындағы калхоздар егіс алқаптарын едәуір кеңейте түсті. Мол жайылымдарына су жайылды.

Нұрекең көңілденгендей орнынан қозғалтып, шылымын тұтатты да жай сөйлп кетті.

Нұртас және Сағидолла Құбашев туралы.

1989 жылдың қара күзінде Масква қаласынан Нұртас Оңдасынов қайтыс болды деген қаралы хабары жетті.

Бұдан соң жерлесіміз Нұртастың денесін өзінің туған топырағына жеткізу үшін мұң араласқан қайғымен қатар қарбалас жұмыстар да басталып кетті. Қайта құрудың қайнап тұрған кзінде және Нұрекеңнің от басындағы жағдайларына байланысты денені елге жеткізу өңайға соққан жоқ. Бұл шаруаға Нұрекеңнің ең сүйікті шәкірті партия, совет қызметтерінде ұзақ жыл істеген, Қазақстан компартиясының екінші хатшысы болып тұрып, зейнеткерлікке шыққан сағидолла Құбалиев көп еңбек сіңірді. Қазақстанның сол кезіндегі мәскеудегі тұрақты өкілі Серікболсын Әбілдинге телефон соғылып, елшіліктің араласуымен 1989 жылдың 31 қазан күні Кремльдегі ең мықтыларын емдейтін арнайы ауруханасында қайтыс болған Нұртастың денесі, 4-қараша күні өзінің туған топырағы Оңтүстік Қазақстан обылысы, Түркістан ауданы, Аманкелді атындағы калхозға жеткізіліп, әке-шешесінің қасына жерленді. Жерлеуге С.Құбалиев, сол кездегі обылыстың партия комитетінің бірінші хатшысы В.Б.Темірбаев, обылыстың барлық игі жақсылары, аудан халқы түгелдей қатысып, қаралы сөздер айтып соңғы сапарға шығарып салды.

Лекция №25 Тақырыбы: Ж Ұ М А Б Е К Т Ә Ш Е Н О В

Жоспар:

1. 
   Өмірі
   
2. 
   Қызметі
   
3. 
   Мұрасы
   

2.«Егемен Қазақстан» 19.11.99 ж

3.«Қазақ әдебиеті» 09.08.91 ж

4.«Түркістан» 14 – 21- ші қазан 1997 ж

1.«Егемен Қазақстан» 10.01.2003 ж

2.«Арқа ажары» 28.12.95 ж

3.«Жақсыдан шарапат» А. : «Қайнар» 1996 ж 104 бет

Лекция мәтіні

ТӘШЕНОВ Жұмабек Ахметұлы (1915 – 1986) Ақмола облысының Аршалы ауданындағы Александровка селосында туған. Мемлекет, қоғам қайраткері. Экономика ғылымының кандитаты. Ақмола құрылыс техникумын, КОКП ОК жанындағы жоғары партия мектебін бітірген. Еңбек жолын 1933 жылы бастаған. 1934 жылдан бастап Солтүстік Қазақстан облысында әр түрлі қызмет, оның ішінде мынадай басшы жұмыстар атқарады: облыстық партия комитеті хатшысының орынбасары (1944-1947), облыстық атқару комитеті төрағасының орынбасары (1947-1948), облыстық атқару комитетінің төрағасы (1948-1952). Кейін – Ақтөбе облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы (1952-1955), Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі Президумының төрағасы (1955-1960), Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің төрағасы (1960), Шымкент облыстық атқару комитеті төрағасының орынбасары (1961-1975).

1956 – 1961 жылдары КОКП ОК мүшелегіне кандидат және төртінші сайланған КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты, төртінші, бесінші сайланған Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің депутаты, 1949 – 1961 жылдары Қазақстан КП ОК мүшесі 1955 – 1961 жылдары оның президиум мүшесі болды. 1975 жылдан одақтық дәрежедегі дербес зейнеткер. Ленин орденімен, Еңбек Қызыл Ту, «Құрмет белгісі» ордерімен наградталған.

Кеңестік замандағы тоталитарлық жүйенің биік лауазымына ие болған Жұмекеңнің билік сатысын жергілікті буынында қалай құлдырап түскені жөнінде аңыз - әңгіме көп. Алайда, соның қыр – сырына үңіліп, шындыққа жақыны осы-ау деген пікірлерге құлақ түргеніміз жөн. Сондықтан да кезінде Тәшеновпен үзеңгілес қызмет атқарған, көзін көрген, онымен аралас – құралас жүрген ел азаматтырының ой – толғамын тыңдап көрейік.

1960 жылы желтоқсан айында КСРО Жоғарғы Кеңесінің кезекті сессиясы кезінде республика басшысы Дінмүхамед Қонаевты компартия көсемі Никита Хрущев шақырып алып: "Тәшеновтің үстінен түскен арыз-шағым бастан асады. Шөптің басы жел тұрмаса қимылдай ма, тексеру олардың дұрыстығына көз жеткізеді. Егжей-тегжейін партиялық-ұйымдастыру бөлімінен білуіңізге болады. Оған республика Министрлер Кеңесінің төрағасы қызметі қиындау тиіп жүр. Жеңіл-желпілеу жұмыс беріңіз", — дейді (Өтті дэурен осылай. А., 1992, 200-6.).

Жұмабек Тәшенов міндетін дұрыс атқара алмай жүр, жұмысында кемшілік көп, демек оны қызметінен шұғыл қуу керек деп Кремль иесінің өзі Димекеңе осылай бұйрық берген. Сонда мансап сатысын біртіндеп аттап, басқару жүйесінде мол тәжірибе жинақтаған Жүмекең айналасы бір жыл ішінде үкімет жұмысын шын мәнінде құлдыратьш жіберген бе, қалай? Әлде мұның астарында біз білмейтін басқа сыр бар ма? Әрине, кемшілік бар дегенге ешкім таласа қоймас. Кең байтақ республика түгіл, аудан басқарған адамға оның құзырындағы мәселенің бәрі ылғи тап тұйнақтай шешіліп жатыр деп кім кесіп айта алады? Мақсатты түрде қазбаласаң кез келген бастықтан каншама олқылықты табуға болады десеңізші!

Біздіңше, себеп-салдар теренде жатқан секілді. Енді соған назар аударғанымыз жөн. Қалай болған күнде де шындықтан ауытқымағанымыз абзал. Мысалы, Жүмекеңмен сонау 30-жылдардан бері араласып, жуырда өмірден өткен Астана қаласының байырғы тұрғыны Төре Болатов деген елге қадірлі ақсакал тың игеруге Тәшенов қарсы болды деп ел арасыңда көп тараған осынау пікірге қатысты ойын былай білдірген болатын: "Жүмекең өз әңгімесінде "Мен еш уакытта тын көтеруге, Қазакстанның байлығын игеруге карсы болып кергенім жок, тек қазақ елінің дербестігі жөнінде орталықпен қатты айқасқа түстім (астын сызған — А. К.), — деген еді" ("Арқа ажары", 18.11.1997).

Кеңестік заманда компартия қабылдаған стратегиялық саясатпен келіспеу, оны орындаудан жалтару мүмкін еместігін қазақ басшылары жақсы түсінді. Сондықтан болар, тың игеру науқанына Қонаев та, Тәшенов те ашық түрде қарсылық көрсеткен жоқ. Ол мүмкін емес те еді. Өйткені Москваға жергілікті пікірдің қажеті жоқ, бағыт-бағдарды өздері анықтайды, өздері шешеді. Дей тұрсақ та, мәселе басқа қырынан койылған кезде, яғни қазақ жерін бөлшектеуге ниет білдіріліп, ел тұтастығына қауіп төнгенде Жүмекең өзінің қайсарлығын, бірбеткейлігін байқатты, ұлттық мүддені қорғап, империя саясатына ресми түрде қарсылық білдірді. Ақиқаты осы.

Мұндай пікірді тарих ғылымының докторы, профессор Бейімбет Ермұқанов қостап отыр. Оның " ... в начале 60-х годов возникла серьезная угроза территориальному единству республики, когда Хрущев попытался через так называемый Целинный край, куда вошли по инициативе Москвы пять северных областей Казахстана, фактически отторгнуть казахские земли, подчинив край непосредственно центру. К счастью, нашелся мужественный руководитель — Председатель Совета Министров Каз. ССР Ж. Ташенов, который решительно выступил против предложения Хрущева. Демагогический замысел не увенчался успехом. На примере Крыма, подаренного Украине, можно оценить беспримерный поступок Ж. Ташенова, имя которого, к сожалению, не получило достойного его заслуги отражения", — деп жазуы біраз жайды аңғартпай ма? ("Казахстанская правда". 15.02.1995).

Тарихшы ғалымның сөзін тиянақтау үшін сол кезде үкімет басшылығының құрамында болған Әди Шәріпұлының естелігіне көңіл бөлгеніміз артық болмас. Тың игеру жылдарында Никита Хрущевтің ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыс болып тұрған кез. Москвадан келген Тың өлкесінің басшылары — Соколов, Коломиец, Мацкевич — Қазақстанның басшы органдарына бағынғысы келмей өлкеге қарайтын солтүстіктегі бес облысымызды тікелей орталыққа немесе РСФСР-ға бағындыруды армандап, КОКП Орталық Комитетінің алдына қайта-қайта мәселе қойып, тыным таппайды. Бұдан әрі Әдекең былай деп жазады: "Никита Хрущев те Тың өлкесін бүтіндей РСФСР-ға бағындырудың неше түрлі амалын іздеп, Саяси бюроға қайта-қайта ұсыныс жасап бақты. Ол кездегі Қазақстан Орталық Партия Комитетінің бірінші хатшысы Димаш Ахметұүлы Қонаев пен Министрлер Кеңесінің Төрағасы Жұмабек Тәшенов екеуі Тың өлкесін РСФСР-ға беруге де орталыққа тура бағындыруға да қарсы болды. Керек десеңіз. Ж. Тәженов Косыгин сияқты сол кездегі жөн білетін, беделді деген Орталық партия комитетінің Саяси бюро мүшелеріне кіріп, тың өлкесін Ресейге беру мәселесі шешімін таппай қалды.

Баяғы заманда Бөгенбай, Қабанбай, Кенесары, Наурызбай сияқты батыр бабаларымыз қан төгіп, сыртқа жаулармен соғысып, аман сақтап қалған қазақ халқының атамекенін Ресейге беріп жіберуге қарсы болған Жұмабек Тәшенов.Сөйтіп, қазақ халқының ерте заманнан бері қоныстанған тамаша шұрайлы жерін бір қатерден сақтап қалғанының куәсі болғанбыз.

Ұлы Абай айтқандай, «Өз еркіміз өз қолымыздан кетіп», жат жұрттың қас - қабағына жалтақтаған заманда жердің тұтастығына, алаш жұртының бірлігіне шабуыл бір сәт тоқтаған емес. Никита Хрущев кезінде қазақ елінің оңтүстік өңіріне де шүйілді, оны бөлшектеуге білек сыбана кірісті: Бостандық ауданын түгелмен Өзбекстанға беріңдер деп әмір етті. Бұған Жүмекең қарсы шығады. Еліміздің орталық архивінде мұндай құжаттар бар. Ал 1955 жылдың маусымында Қазақстан Орталық Партия Комитетінің бюросы бұл мәселе туралы «Аудан жерінің мәнін жоғары бағалай келіп, Ж. Тәшенов басқарған арнайы комиссияның Бостандық ауданын Өзбекстанға бермеу жөніндегі қорытындысымен келісті», - деп қаулы қабылдауы бұған дәлел.

Солай болса да «кеудесіне нан піскен » Никита Хрущев қазақ басшыларының пікіріне пысқырып та қарамады. Сөйтіп, 1955 жылдың 12- қарашасындағы Кремль жарлығы бойынша Бостандық ауданы Өзбекстанға берілді. Алайда, Орталықтың шешіміне кім қарсы екенін Москва анықтап алды да олардың «қара тізіміне» Жұмабек Тәшенов, сөз жоқ, бірінші боп кірді.

Ал Кремльдің отаршылдық пиғылмен әдейі жасаған қысатығы күні бүгінге дейін ызғар шашып тұр. «Қайтпай қалған Бостандықтағы қазақтар қазір «бізді қайтарып алыңдар» дейді. Бұл енді ең қиын мәселе. Ақылға келіп, әділетке жүгінсе, кәнеки. Ағайынды туысқан мемлекеттер бауырмалдықпен тіл табысса, кәнеки. Мүмкін, Алла бұларға сондай биік парасат берер», - дейді Мәжіліс депутаты Шерхан Мұртаза.

Қазақтың классик жазушысы Ғабит Мүсіреповтің: "Біз ЦК емеспіз, біреуді бір орыннан альш, бір орынға қоя алмаймыз. Жазушы деген халық кісіге мықтағанда өз жүрегінен орын береді. Менің жүрегімнің төрінен орын алатын, менің ер інім, еркек інім Жұмабектің қадамы құтты болсын",— деген бір кездегі жүрекжарды тілегі бүгіндері де өр казақтың көңіліне қонымды сөз болып түрғанын уақыт көрсетіп отыр. Өйткені елінің бірлігін, жерінің түтастығын қорғап, өділдікті ту еткен Жұмабек Тәщенов сынды азаматымыз халықтың жүрегінен мәңгі орын алды деп ашық айтатын заманға да жеттік. Оған да шүкіршілік. Иә, - табиғатынан зерек, сергек, алғыр Жүмекең кеңестік саяси жүйенің билеп төстеушілерінен жасқанбады, көңіліне түйген ойларын тура айта білді.

Тарих Жүмабек Төшеновтың туған жерге ғана емес, сонымен бірге ана тілімізге, қазақ баспасөзіне де үлкен жанашыр болғанын біледі. 1958 жылғы 28 шілдеде республикалық Орталық Партия Комитетінің бюросында "Қазақ өдебиеті" газетіндегі ұлтшылдық көзқарас ағымының өрістеуі туралы мөселе каралып, баяндама жасау газет редакторына жүктеледі. Ол мінберге көтерілерде жүрексініп, - сылбыр басьш бара жатқанын байқаған Жұмекең "Тайсақтаман батыл сөйле" деп жігер бере дауыстап қалады. Бұл газет басшысы.Сырбай Мәуленовке күш-жігер қосқандай болады.

Осы мәжілісте "Социалистік Қазақстан'' (қазіргі "Егемен Қазақстан") газетінің сол кездегі редакторы Қасым Шәріпов: "Қазақ әдебиеті" газетін жабу керек. Ал басқа қазақ газеттерін түгел аудармаға айналдырмаса болмайды. Егер "Социалистік Қазақстан" газетін "Каз. правдадан" аударып, мен редактордың орынбасары болып қол қойсам, өзіме ұлкен бақыт санар едім", — дейді. Жұрт тына қалып,отырғандар айтарынбілмей абыржыған кезде Жұмекен Газетті ашқанда сен емес, жабатын да сен емессің",— деп Қасымныңбетін қайтарып тастайды. Отырғандардың арасынан Жүсіп Алтайбаев суырылып шығып: "Шәріпов, бүдан да сенін өлгенін жақсы еді".- дейді.

Сол жолы Жүмабек Тәшеновтың батылдығы мен табандылығының арқасында Орталык Комитеттің бірінші хатшысы И. Д. Яковлев дұрыс шешім қабылдауға мәжбүр болып, әдебиет газеті бір қатерден аман қалады.

Ойын бүкпейтін, қандай мәселе болмасын оның принципті түрде дұрыс шешілуіне мұрындық болып жүрген Жүмекеннің өмір жолы тақтайдай тұзу бола қоюы қиын еді. Бодан елдің басшыларының дәрменсіздігіне, көнбістігіне, не айтса соған бас шұлғып "құп болады", "мақұл" деп жүре беретіндігіне әбден еттері үйренген отаршыларға Жүмекең жақпады. Жағуы мүмкін де емес еді. Сондықтан да Саяси бюро номенклатурасындағы бірінші министрдің әрбір басқан ізін, іс-әрекетін орталықтың көңіліне жақпайтын қиғаш пікірлерін қалыптасқан тәртіп бойынша Кремль жіпке тізіп отырды.

Орталықтың өзі бас болып, Москвадан осында мансап іздеп, материалдық жағдайын түзетемін деп уақытша келген жергілікті славян текті басшылар "ұлтшыл" Жүмекеңді қаралайтын деректер жинап, ол туралы Хрущев, партияның Орталық Комитеті алдында теріс пікір тудыруға біраз тер төкті. Елжанды азаматтың жұмысынан кемшілік іздеді, мінезіне тиісті, әйтеуір қоймай жүріп жоғары қызметтен кетіріп тынды.

Біздің мұндай тұжырым жасауымызға дәлел көп. Осыған орай Жүмекеңді жақсы білетін, онымен жұмыс барысында аралас-құралас болған, сол кезде облыстық, республикалық деңгейде басшы қызмет атқарған Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген экономист, профессор Ғарай Сағымбаев жазған кейбір деректерге назар аударған орынды деіі есетейміз.

1960 жылы Семей облысында қыс қатты болып, жемшөп таусылып, мал шығыны бола бастыды. Осы кезде Ж. Тәшенов өзінің шешімімен мемлекеттік сақтандыру қорындағы астықты малға бергізді. "Мәскеудің құзырындағы қордан рұқсатсыз астық алдың» деп айыптаған А.Н Косыгин Қонаевқа телефон соғып, республиканың үкімет басшысын КСРО Министрлер Кеңесі мәжілісінде жауапқа тартатынын айтады. Димекеңнің «Бұл мәселені өзімізде қарайық, астық мал басын аман алып қалу үшін жұмсалды ғой» деген тілегіне құлақ аспай, Тәшеновқа сөгіс береді.

КСРО Қаржы министрі Б.Ф. Горбузов мінезі жеңіл, аумалы төкпелі, айтқан сөзінің бәтуасы аз кісі болатын. Бірде Жұмабек Ахметұлы келесі жылдың бюджеті туралы сөйлесуге барса, анау орындығында шалқая жатып: «үнемі сұрайсыңдар, ақша жоқ» деп жөнімен сөйлеспепті. Сонда Жұмекең: «Албанияның Премьер - министрі Мехмет Шеху келсе, далаға жүгіріп шығып, есік алдында қарсы алар едің, ал Албаниядан он есе үлкен Қазақстанның Премьер – министрімен неге дұрыс сөйлеспейсің» депті. Сөзден ұтылған, әуелден су жүрек Горбузов тез өзгеріп, кешірім сұрап, қойған мәселелерін нақтылап шешім беріпті.

Үкімет мәжілісінде келесі жылдың халық шаруашылық жоспары қаралып жатқанда, мінбеге көтерілген Тың өлкелік атқару комитеті төрағасының бірінші орынбасары Козлов: «Жұмабек Ахметұлы! Біз сіздеден ештеңе сұрамаймыз, тек Мәскеудің бергеніне тимесеңдер болғаны» деп көкіді. Мұндай жүгенсіздікті жаны сүймейтін Жүмекең Козловты тоқтатып қойып: "Тың өлкесі Қазақстанның құрамыңда, ал Қазақстанды оның Орталық Партия Комитеті мен Үкіметі басқарады. Сіз сол партияның мүшесісіз. Мынандай қыңыр мінез бен істі қоймайтын болсаңыз партиядан шығарып, орныңнан аламыз. Содан кейін баратын жеріңе барып, айтатын арызынды айта бер" деді. Бұрын КОКП Орталық Комитетінде бөлім меңгерушісі қызметін атқарған ол мына сөзді естігенде зәресі ұшып: "Сіз мені кешіріңіз, мені қате түсіндіңіз" деп мәймеңкелесін келіп. Залда отырғандар "батырдың" әуелі дөрекі сөзін естіп, артынан жалынып, кешірім сұрағанын көріп, "көп тасқанға бір тосқын бар" екеніне көзі жеткендей болған.

Әрине, Жұмабек Тәшенов басшылармен немесе қол астындағы бағынышты адамдармен орынды-орынсыз жағаласып, не болса соған киліге беретін ұрдажық кісі болмаған. Ұзақ жылдар басшы қызметте істеп, көп тәжірибе жинақтап әбден ысылған Жүмекең шаруашылык, жағдайын жақсы білетін, сондықтан мәселенің қисық, дұрыс қойылғандығына көзі жетсе ғана күреске шығатын. Мысалы, жергілікті жағдайды білмейтін Қазақстан Компартиясы Орталык Комитетінің бірінші хатшысы Н. Беляев Атбасарда республикалық жиналыс өткізіп, онда егін жинауда тікелей комбайнмен орудан бас тартып, бөліп жинау әдісіне көшуді талап еткен. Сол кезде жауын-шашын ұзақ болып тұрғандықтан мұндай жол таңдай тиімсіз еді. Алайда, хатшы нұсқауы дұрыс емес деп ішкім айтпаған соң ОК-тің екінші хатшысы Кәрібжанов пеп үкімет басшысы Тәшенов бұл жиьнға шақырылмаса да Беляевтің талабына үзілді-кесілді қарсы шығып, ол әдісті ауа райын, техникамен жабдықталу жағдайын және жұмысшы қолын есепке алмай енгізу егіннен айырылуға әкеліп соғатынын дәлелдейді. Дегенмен, бұл орынды пікірді ескерусіз қалдырған Беляев өзінің айтқанын орындады. Соның салдарынан сол жылы, бір ғана Қостанай облысынвда егіннің 50 пайызы ысырапқа ұшыраған.

Атадан қалған асыл мұра — кең байтақ жерімізді коммунистік империяның бөлшектеуіне наразылық білдірген, отаршыл саясаттың құйтырқы, жымысқы іс-әрекетін мойындамаған Жұмекең Саяси бюро номенклатурасында қалуы мүмкін емес болатын. Кремль үшін ол қауіпті жау — ұлтшыл болып есептелді. Әрине, 37-жыл болғанда, сөз жоқ, атылып кетер еді, бірақ 50-60-жылдары қоғам тынысы өзгерген уақыт кой. Оның есесіне Кремль Жүмекенді ғайбаттайтын өсек-аяң жинап, түймедейді түйедей ғып оны қаралауға көшті де ол жұмысын дұрыс атқара алмайды" деп қызметінен төмендетті. Біздіңше, Тәшеновтың Шымкентке қуылуының негізгі себебі осы.

Ел арасында Хрущев орнынан түскен соң Жүмекеңнің қызмет бабымен қайта көтерілуіне Д. Қонаев неге қол үшін бермеді деген әңгіме бар. Л. Брежневтің кезінде Димекең ондай әрекет жасады ма, жоқ па білмейміз, бірак, ол қолдан келмейтін шаруа екенін жүрегіміз сезеді.

Өйткені Жүмекеңнің қылмысы" оның қызметін қалай атқарғандығында емес, орталықтың саяси сенімсіздік көрсеткендігінде болып отыр. Мұндай қара тізімге іліккен адамдарды КОКП ОК-нің партиялық ұйымдастыру бөлімі ешқашан да маңайына жолатпайды, мұны Жұмекеңнің өзі де білген.

Мысалы, Тәшеновпен Шымкентте аралас-құралас болып, бірге аңға шығып жүрген жергілікті жазушы Еркінбек Тұрысов осы сұрақты көзі тірісінде Жұмекеңе койғанда ол: "Е-е, қарағым, Димекеңе өкпе жок. Ол кісі ойдың адамы. "Человек габкой политики". Мені қорғаса, өзі де менің жолымды кұшатын еді" деуі біздің ойымызды қостай түспеді емес пе?

Жұмекеңнін ұйымдастырушылық қабілеті, іскерлік қасиеті, өз ұлтының шын жанашыры, жоғын жоқтаушы болғаны, тайсалмай тура сөйлейтіндігі, айтқан сөзін орындайтындығы туралы ел ішінде әңгіме көп. Енді осыған орай көпшілікке белгілі кейбір зиялы қауым өкілдерінің көрген-білгендеріне бір сәт көңіл бөлейік.

Бірде Хамит Ерғалиев пен Сырбай Мәуленов Қап тауындағы минералды су курортының біріне демалысқа барғанда "Узбекистон" деген санаторийдің төңірегінде ала тақиялы диқанның қанша бірі жалаңаш кұнге тотығып отырғанын көріп: "Мәскеуде де осылардың дүкендері мен ресторандары "мен мұндалайды" да тұрады, бізде соның бірі жоқ", — деп бір-біріне налиды. Сөйтіп, екі ақын осы мәселені үкімет санаторийінде жатқан Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің төрағасы Жұмабек Тәшеновке барып айтады. Жүмекең: "бізде де_: болар", — деп оларды шығарьш салады. Кейін шынында да Ессентукиде біздің республиканың "Қазақстан" деген өз санаторийі ашылғаны белгілі. Бұл шипажай қазір де жұмыс істейді.

КезіндеТәшенов Рақымжан Қошқарбаевтың мәселесімен де шұғыл айналысқан көрінеді. Ол кезде Жұмекең Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі Президиумының төра-ғасы болып істейтін. Бауыржан Момышұлының журналист Көкімжан Қазыбаевқа айтуына қарағанда, тиісті материалдармен қаруланған Жұмекең Москвада КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумы төрағасының орынбасары ретінде бір айлық кезекшілік қызметінде Бас штаб архивіндегі құжаттарды көтеріп, одан Рақымжанның кезінде Кеңес Одағының Батыры атағына ұсынылғанын біліп, оның неліктен өтпегені жайлы маршал И.Қоневті шақыртып сұрайды. Өйткені И. Конев соғыстан кейін Бас штабтың бастығы болған. Тәшеновтың қалқылдау сұрағына атақты маршал шамданып қалады, екеуі қатты сөзге келеді. Жүгінісуге сол кездегі КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының төрағасы К.Е. Ворошиловқа барады. Климент Ефремович екеуін татуластырады, бірақ негізгі мәселе назардан тыс қалады. Осыған орай Жұмекең балкеңе: «Бәрі Климент Ефремовичтің азусыздығынан болды», деген екен.

Лекция №26 Тақырып: ТӨЛЕГЕН ТӘЖІБАЕВ

Жоспар:

1. 
   Өмірі мен қызметі
   

2 Шығармашылығы мен еңбегі.

3 Қоғадық қызметі.

Пайдаланатын әдебиеттер.

а)негізгі

1. Абенов Е.М, Арынов Е.М., Тасмағанбетов И.Н. Қазақстан: Эволюция, государства и обшества. – Алматы: ИРК, 1996. С. 117.

2. История внешней политики СССР. 1917-1985. (1945-1985гг). М. :Наука, 1986. С. 72-74.

3. Советский Союз в организаций объединенных нации. Т.1.М,. 1965.С.202.

4. Тажибаев Т. Нерушимая дружба народов Советского Союза и Китая// Комунист. 1955.№2. С.

б)қосымша

1. Мендикулова Г.М. Исторические судьбы казахской диаспоры. Происхождение и развитие. Алматы: Ғылым. 1997.С. 132-151.

2. Алдабек Н. Тарихы талқыға толы Шыңжаң. – Алматы.: Қазақ университеті, 2003. 392 б.

3. Исиналиев М.И. Записки дипломата. Алматы.: Атамұра. 1998. С. 6.

4. Ыдырысов Е. Өмірі өнегелі дипломат. (Қазақстанның тұңғыш Сыртқы істер халық комиссары, академик Т.Тәжібаевтың туғанына 90 жыл) // Егемен Қазақстан. 2000. 23 ақпан.
Лекция мәтіні
Тарихты халық жасағанымен, тарихи даму заңдылықтарына сәйкес ауқымды мақсаттарды заманның біртуар азаматтары, нақтылы тұлғалар асыратыны белгілі. Кез-келген дәуірдің ерекшелігі, мәні де жеке тұлғалар арқылы анықталады. Еліміздің тарихында өзіндік терең із қалдырған Төлеген Тәжібаевтың (1910 - 1964) өмір жолын, атқарған мемлекеттік, қоғамдықсаяси және ғылыми қызметін зерттеу де оның өмір сүрген дәуірінің қырсырын терең түсінуге өз септігін тигізері сөзсіз. Бұл ретте оның кезінде Сыртқы істер министрі және дипломат ретінде атқарған қызметі зерттеушілер назарын өзіне аудартпай қоймайды.

Төлеген Тәжібаевтың есімі еліміздегі Сыртқы істер министрлігімен тығыз байланысты. Бұдан 60 жылдан астам бұрын бұл ведомствоны құрушылардың алдыңғы қатарында Т.Тәжібаев тұрған еді.

Кеңестер Одағындағы республикаларда шет елдермен қарым қатынас мәселесімен ай-налысатын арнайы мекеменің ашылуы Ұлы Отан соғысы жылдарында, дәлірек айтқанда, 1944 жылы ақпанда КСРО Жоғарғы Кеңесінің «Одақтас республикаларды сыртқы байланыс өкілеттілігімен қамтамасыз ету, осыған орай республикаларда Сыртқы істер халық комиссариаттарын ұйымдастыру туралы» деп аталатын заң қабылдауымен жүзеге асты'. Одақтас республикаларда сыртқы істер мәселесімен айналысатын мекеменің ашылу себебін орталық билік республикалардың «экономикалық, мәдени және саяси жағынан өсіп жетілуінің нәтижесі)) деп түсіндірдр. Мұндай ведомствоның ашылуы одақтас республикалардың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы сураныстардың ерекшеліктеріне де байланысты еді. Оған Кеңестер Одағындағы республикалардың шет мемлекеттермен орнатылган байланыс-та өзіндік мүдделерінің жүзеге асуларын қалайтын. Мәселен, Орта Азия республикалары өзбектер, тәжіктер және түркімендер диаспорэсы бар Иран, Ауғанстан мемлекеттерімен өздерінің байланыста болғанын қалады. Басқа республикаларға қатысты мұндай мысалдар тізбегін келтіре беруге болады.

Ұлы Отан соғысы жылдарында одақтас республикаларда Сыртқы істер Халық комиссариатының ашылуын республикалардың экономикалық және саяси жетістіктерімен байланыстыруы шындыққа жанаса қоймайтын. Соғыстың соңғы жылдарында республикаларда «карточкалық жүйе салтанат құрып түрған шакта жетістік жайлы айтудың өзі тым артықшылық еді. Кеңес екіметі республикаларда Сыртқы істер Халық комиссариатын ашу арқылы әлем жүртшылығы алдында бедел жинауды да көздемей қалмаганды. 1944 жылы Қызыл Армияның соғыс майданындағы жеңістері әлемнің назарыч Кеңестер Одағына аударды. Осындай жағдайда орталық билік әрбір одақтас республикасының сыртқы саясаттағы дербестігін жақтап, кеңестік жүйенің «әділеттілігін^ танытуға тырысты. Осы айтылғандарга орай одақтас республикалардағы сыртқы істер ведомствосының ашылуы белгілі дәрежеде Кеңестер Одағының әлем жұртшылығы алдындагы беделін арттырып қалу жолындағы орталық биліктің айла-әрекеттерінің бірі ретінде де қабылдауға болады.

Одақтас республикаларда Сыртқы істер Халық комиссариатының ашылуына КСРО Сыртқы сауда халық комиссариатының республикалардың сұраныстарын қанагаттандыра алмауымен де байланысты еді. КСРО-дағы әрбір республика шет мемлекеттерден әркелкі тауарлар алуды және шетелдерге әркелкі тауарлар шығаруды кездеді. Соған орай Сыртқы сауда халық комиссариатының міндеті енді одақтық республикалардағы Сыртқы істер халық комиссариатына жүктелетін болды. Ендігі жерде шет мемлекеттермен экономикалық, сауда келісім шарттарын жүргізу, оның іске асуын қадағалау, сыртқы сауда мәселесіне байланысты үкіметке ұсыныстар түсіру республикалардағы Сыртқы істер халық комиссариатыныңқұзырына өтті, сондай-ақ бұл ведомствоның басшылығы жанында сыртқы сауда мәселесімен айналысатын жеке бөлім ашылатын болды.

1944 жылы 13 сәуірде Қазақ КСР Жогарғы Кеңесі Президумының төрагасы А.Қазақбаев пен оның хатшысы С.Нұрмағанбетова қол қойған «Қазақ КСР-нда Сыртқы істер халық ко-миссариәтын құру туралый заң жарық көрді. Заңға сәйкес республикамызда 1936 жылы қабылданган Конституцияга толықтырулар енгізілді. Онда ендігі жерде республикамыздың шет мемлекеттермен байланыс жасап, келісімдер жүргізе алатындығы және дипломатиялық, консульдық өкілдермен алмасып тұратындыгы аталып көрсетілдр. Бірақта шет мемлекет-термен Қазақ КСР-ның қарым-қатынасы, дипломатиялық байланысы КСРО-ның шет мем-лекеттерге қатысты ұстанған саясатының иірімінен ауытқымауы тиіс еді. Мұның өзі одақтас республикаларда ашылған Сыртқы істер халық комиссариатының қызметіне толық еркіндік беріле қоймағандығын, әлі де болса шетелдермен байланыс орнату орталықтың уысында болғандыгын айғақтайтын.

Республикада Сыртқы істер халық комиссариаты құрылған сәтте оган жетекшілік ететін лайықты кандидатура мәселесі күн тәртібіне қойылды. Жаңадан ашылған мекемеге лайықты кандидатура ретінде бірден Т.Тәжібаев ұсынылды. Оның бұл лауазымды иеленуіне бұрындары республикалық Халық ағарту комиссариатында табысты еңбек еткендігі және Мәскеудегі ең беделді деген жоғары оқу орнында білім алғандығы әсер етпей қоймаса ке-рек.

Қазақ КСР Сыртқы істер Халық комиссариаты ашылған сәтте оның қызметкерлерінің саны 28 адамды ғана құрады. Бастапқы кезде комиссариаттың өзіндік жеке ғимараты да болмады. Соған байланысты Қазақ КСР Жеңіл өнеркәсіп халық комиссариаты ғимаратының бір бөлігіне Сыртқы істер халық комиссариаты орналасуға мәжбүр болды. Осындай қиыншылықтарға қарамастан республикалық Сыртқы істер халық комиссариаты КСРО Сыртқы істер халық комиссариатының нұсқауына сәйкес Қазақстанның Моңғол Халық Рес-публикасымен және Синьцзянмен әлеуметтік-экономикалық байланыстарының өткен тари-хына қатысты мәліметтер жинастыру ісін қолға алып, тез арада ол байланыстарды жаңа са-яси жағдайда жүргізу ерекшеліктері туралы ^сыныстар түсіру жолында қарқынды жұмыстар атқарып жатты".

Мұндай жұмыстар нәтижесінде 1945 жылы 11 мамырда КСРО Сыртқы істер халық ко-миссариатына Моңгол Халық Республикасы мен Қазақстан арасындағы экономикалық және мәдени байланыстарды өркендету жайында нақтылы ұсыныс түсірілді. Ол ұсыныста Қазақстанның Моңғол Халық Республикасымен қарым-қатынасычың маңызды екендігі-не Моңголияда қазақ диаспорасының болуы жатқызылды. Сонымен қатар бұл ұсыныста Моңголия жерінде қазақтардың үлкен бір тобы шоғырланғандықтан онда консулдық ашу қажеттігі де аталынып көрсетілген-др.

Т.Тәжібаев Қазақ КСР Сыртқы істер Халық комиссариатының қызметін жандандыра түсуде мамандардың ерекше рөл атқаратындыгын ескере отырып, Мәскеудегі дипломатиялық оқу орындарға қазақстандық жастардың қабылдануына ерекше мән берді. Республикамыздағы жоғары оқу орындарында оқып жатқан жастар арасынан шет тілдерін меңгергендерді іріктеп, оларды Мәскеудегі Халықаралық қатынастар институтына жіберу мәселесін көтерді. Оның бүл усынысы республикалық басшылық тарапынан қолдау тауып, жастарды Мәскеуге жол-дама беру арқылы дипломат мамандар даярланатын болып шешілді. Комиссариаттың 15 қызметкері Мәскеудегі қысқа мерзімдік дипломатиялық курсқа жіберілетін болып шешілдіө

1946 жылы наурызда Қазақ КСР Сыртқы істер халық комиссариаты Қазақ КСР Сыртқы істер министрлігі болып өзгертілді. Бұл кезде республикалық министрлікке өз алдына жеке ғимарат белініп, жұмыс істеуіне қолайлы жағдай жасалынған-ды. Дегенмен де министрлік-тегі мамандардың тәжірибесіздігі қарқынды жұмыстар атқаруга белгілі дәрежеде қол байлау болды. Сол себепті Одақтың министрліктің көмегіне сүйену қажеттігі әлі де болса сақталып қала берді.

Т.Тәжібаев республикалық Сыртқы істер министрлігі Ісін алға бастыруда КСРО Сыртқы іс-тер ведомствосына арқа сүйеуді бірден күн тәртібінен алып тастаған жоқ. 1946 жылы сәуірде Т.Тәжібаев КСРО Сыртқы істер министрі В.М.Молотовтың атына: «Республикалық министр-ліктер ұйымдастырылған бастапқы кезде оларға Одақтық Сыртқы істер министрлігі тарапы-нан көптеген қамқорлықтар көрсетілді. Сіздің орынбасарларыңыз республикалық министрлік қызметкерлерін халықаралық қатынас ісіне байланысты түрлі нусқаулармен қамтамасыз етті. Соның арқасында біздің жұмыстарымыз алға басты. Бірақ та одақтық министрлік тарапынан жасалған ондай көмектер бүгіндері бәсеңдеп, тоқтауға тақап қалды. Тіпті, республикалық министрлік пен Одақтық министрлік арасындағы байланыс үзіліп бара жатқан сияқты. Сол себепті біздің жауапты қызметкерлеріміз тәжірибе алмасудан шет қалды», - деп жазып, мынандай ұсыныс білдірген еді: «Республикалық министрлік қызметкерлерін Мәскеуге жиі шақырып, оларға тәжірибе алмасуға мумкіндік берілсе; одақтық және республикалық министрліктердің өзара ұқсас бөлімдері тығыз қарым-қатынаста болуы талап етілсе»⁷.

1946 жылы көктемде Қазақ КСР-ның шет мемлекеттермен тауар алмасу мүмкіншілігін арттыру мақсатында Министрлер Кеңесі жанында экспорт-импорт мәселесімен айналыса-тын арнайы кеңес құрылды. Бұл кеңеске үкімет төрағасының орынбасары төрағалық ететін болды. Оның мәжілістеріне бірінші кезекте Сыртқы істер министрлігінің өкілдері тартыла-тын. Экспорт және импорт мәселесімен шұғылданатын кеңеске республиканың экспорттық мүмкіншіліктерін айқындау; Қытайдың Синьцзян өңірімен және Моңғол Халық Республика-сымен сауда байланыстарын арттыру мақсатында шекаралық аймақтарда жәрмеңкелер ұйымдастыру; шет елдермен мәдени байланыстар орнатып, республикалық мәдениет пен өнерді кеңінен насихаттаудың жол/;арын қарастыру тапсырылған-ды⁸.

Осы жерде Қазақстан мен Моңғолия арасындағы байланыстың қажеттігі Қазацстан тара-пынан ғана емес, Моңғолия жағынан да көтерілгенін айта кеткен жөн. Мәселен, 1945 жылы Қазақ КСР Ғылым Академиясының ашылуына орай Алматыға келген Моңғолия делегаци-ясы Қазақстан мен Моңғолия арасында байланыс орнағанын қалайтындықтарын, өйткені моңғол халқының кеңестік Қазақстаннан халық ағарту мен медицина саласындағы көмегіне зәру болып отырғандықтарын білдірген болатын. Моңғол делегациясының Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне түсірген ұсынысында Моңғолиядағы қазақ диаспорасын ана тіліндегі оқу құралдарымен қамтамасыз етуге Қазақстанның да атсалысуы қажеттігін атап көрсеткен-ді⁹.

Қазақстан мен Моңғолия арасында бұрыннан қалыптасқан экономикалық және мәдени байланыстар нышаны әлі де сақталып келе жатқандығын негіздеген аныідамалар және оны дамытудың қажеттігі жайлы ұсыныстар республикалық министрлік тарапынан одақтық Сыртқы істер министрлігіне түсірілді. Мұндай ұсынысты ескерген орталық билік Қазақстанның Моңғол Халық Республикасымен дипломатиялық, консульдық байланыстар орнатуға рұқсат берді. Осылайша Т.Тәжібаев жетекшілік еткен ведомство Моңғолиямеи байланыс орнатуға қол жеткізіп, алғаш рет Қазақстанның халықаралық аренаға көтерілуінің алғашқы қадамына негіз қалады. Сол түста Қазақстан одақтық республикалар арасында шет елде өзінің консулдығын ашуға алғаш қол жеткізген республика болды¹⁰.

Т.Тәжібаев республикалық Сыртқы істер министрлігінің аяғынан нық тұрып, қарқынды жұмыс істеуі жолында өзінің күш-жігерін алған білімімен ұштастыра білді. Оның мұндай қабі-леті министрлікті білікті мамандармен қамтамасыз ету кезінде және шетелдік әріптестерімен байланыс орнатқан шақтарында айқын сезілді. Ол жоғары деңгейдегі халықаралық кездесулердің қазақ жерінде еткізудің үйытқысы болды. Оның атсалысуымен 1944 жылы 17 маусымда алғаш рет қазақ жеріне АҚШ вице-президенті Генри Уоллес бастаған делегация қабылданды. Бұл делегация құрамында АҚШ-тың КСРО-дағы елшісі Гарриман және АҚШ генералы Споллингд бар еді.

Шетелдік делегацияны өз бетінше қабылдауда тәжірибесі жоқ Қазақстан үшін бұл өзіндік сабақболды. РеспубликалықүкіметмүшелеріН.Оңцасыновтыңбасшылығыменамерикандық делегацияны еліміздің әлеуметтік-экономикалық жетістіктерімен, мәдени өмірімен та-ныстыруда түрлі іс-шараларды уйымдастырды. Олардың қатарында Қазақ КСР Ғылым Академиясының атқарып жатқан жұмыстарымен американдық делегацияны таныстыруды ерекше атауға болады. АҚШ вице-президенті өзінің бұл танысу жұмысында республиканың ғылым саласындағы ізденістеріне жоғары баға берді¹¹.

Халықаралықдеңгейдегі кездесулерді қазақжерінде ұйымдастыру және шетелдікделега-цияларды еліміздің тыныс-тіршілігімен таныстыру сол кезеңде республикалық Сыртқы істер министрлігі қызметінің бір қыры ғана болатын. Сонымен қатар республикалық министрлік КСРО Сыртқы істер министрлігінің халықаралық мәселелерге қатысты устанған позицияла-рына қатысты ұсыныстар да енгізуге атсалысты. Бул әсіресе соғыстан кейінгі Германияға қатысты КСРО-ның ұстанған саясаты мәселесі төңірегінде айқын аңғарылды. Т.Тәжібаев жетекшілік еткен республикалық министрлік КСРО-ның соғыстан кейінгі Германияның тұтастығын сақтап қалу жолындағы әрекетінің дұрыстығын негіздеуде белсенділік танытабілді. Соған орай Т.Тәжібаев 1947 жылы АҚШ, ¥лыбритания, Франция және КСРО Сыртқы істер министрлері кеңесінің Германияға қатысты өткізетін мәжілісіне қатыстырылды. Бул мәжілісте оған КСРО Сыртқы Істер министрінің кеңесшісі қызметі жүктелді.

1947 жылы 10 наурыздан 24 сәуірге дейінгі аралықта Мәскеуде өткен төрт держава Сыртқы істер Министрлері Кеңесінің мәжілісінде КСРО батыс елдерін Германияны екі-ге бөлуге деген ниеттерінен бас тартуға, сөйтіп біртұтас жалпыгермандық үкімет құруға шақырды. Сондай-ақ тез арада жалпыгермандық әкімшілік департаменттерін құру, уақытша мерзімге демократиялық конституция әзірлеу, соған сәйкес еркін сайлаулар өткізу қажеттігін ұсынды. Мұнан соңжалпыгермандық үкімет құру керектігін кеңестік Сыртқы істер министрлігі жақтап, өзінің позициясын батыс державаларының қолдауын қалайтындықтарын танытты.

Т.Тәжібаевтың қатысуымен өткен бұл мәжілісте кеңестік сыртқы істер ведомство-сы ұсынысында Германияның болашақ мемлекеттік құрылысы мәселесі жан-жақты қарастырылған еді. Онда Германияның бейбітшілікті жақтайтын, екі палатадан тұратын жал-пы германдық парламенті және халықтың конституциялық құқығын қорғауға қабілетті үкіметі бар республика болып қалыптасуына қатысты нақты ұсыныстар да бар болатын.

АҚШ, ¥лыбритания және Франция өкілдері мәжілісте жалпыға бірдей сайлау негізінде германдық парламенттің және орталықтандырылған демократиялық неміс мемлекетінің құрылуына ашық қарсы екендіктерін білдірді. 1947 ж. 4 сәуірде АҚШ-тың мемлекеттік хат-шысы Дж.Маршалл: «АҚШ делегациясы уақытша неміс үкіметін құрудың қажеті жоқ деп са-найды», - деген мәлімдеме таратқан еді. Германияның мемлекеттік құрылысы мәселесін шешуді немістердің өз қолына беру жөніндегі КСРО ұсынысына батыс державалары теріс қабақ танытты. Дж.Маршалл мұндай маңызды мәселені шешуге немістер қабілетсіз деген пікірде болды.

Мәжілісте француз делегациясы КСРО ұсынысын қолдамай, жалпыгермандық үкімет құрудың уақыты әлі жеткен жоқ деп санады. Батыс державаларының келіссөзде ұстанған бағыты салдарынан Германиямен бейбіт келісім шарт жасасу, бүкіл Германияға ортақ сай-лау заңын әзірлеу, репарация секілді мәселелерді шешу жүзеге аспай қалды. Келіссөз бары-сында германия мәселесі бойынша КСРО-ның ұсынысына қарсы АҚШ, ¥лыбритания және Франция блогы қалыптасып, Германияның бөлшектелуіне негіз қалады. Сондықтан ендігі жерде Потсдам келісіміне сәйкес қалыптасқан Германия шекарасы қайта қаралатын болды. Франция Саар өңіріне иелік етуге, ағылшындар мен американдықтар Рур өңіріне бақылау жүргізуге ұмтылды¹². Т.Тәжібаев осылайша төрт державаның Сыртқы істер министрлері Кеңесінің мәжілісіне қатысу арқылы ¥лы Отан соғысынан кейінгі уақытта социалистік және капиталистік жүйенің өзара ымыраға келе қоймайтындығына көз жеткізе түскен-ді.

Дегенмен де Т.Тәжібаев екі жүйе арасындағы жағдайында бейбітшілікті жақтаушылардың алдыңғы сапында тұрды. Мұны оның одақтас республикалардағы Сыртқы істер министрліктерініңөкіліретіндебейбітшілікмәселесінеқатыстыБіріккенұлттарұйымыныңсес-сияларына қатысып, бұл мәселеге қатысты салмақты ұсыныстар білдіруінен де аңғарылады. Мәселен, ол 1950 жылы 27 сәуірде өткен Біріккен ¥лттар ¥йымының Стокгольмдағы сес-сиясында «әлем жұртшылығын атом қаруының қауіпінен қорғау қазіргі заманның өзекті мәселесіне айналғанын» КСРО атынан мәлімдемеген-ді¹³. Осы сессияда бейбітшілік-ті жақтаушы күштердің атом қаруы қаупінің барлығын теріске шығармайтындығы айқын аңғарылды. Оған сессияға қатысушылар атынан ядролық дөржавалар атына мынандай мазмұндағы үндеу таратылғандығы дәлел бола алады: «Біз атом қаруына агрессия құралы және адамдарды жаппай қырып-жоятын қару ретінде қарап, оған тиым салуды талап етеміз. Сондай-ақ мұндай ұйғарымның орындалуы халықаралық бақылауда болуы тиіс. Біз қай үкімет атом қаруын кез келген елге бірінші болып қолданса, сол үкіметті әскери қылмыскер деп санаймыз. Біз барлық адамдарды өз еріктерімен осы үндеуге қол қоюға шақырамыз. ... Бейбітшілікке атом қаруынсыз ғана қол жеткіземіз»¹⁴.

Т.Тәжібаев Қазақ КСР Сыртқы істер министрі болып тұрған кезде республикамыздың шығыстағы көршісі Қытай Халық республикасының КСРО-мен достық қарым-қатынаста бо-луына ерекше мән берді. Сондықтан да Қытай Халық Республикасының Апматыдағы кон-сулы Ин-Кен Хумен даулы мәселелерді байсалды түрде, ауызбіршілік таба отырып шешу-ге тырысып бақты. Сол кезде сондай даулы мәселелердің қатарына республикамыздағы және көршілес республика Қырғызстандағы дүнгендер мен үйғырларға қатысты болатын. XIX ғасырдың екінші жартысында Жетісу өңіріне қоныс тепкен дүнгендер мен ұйғырларды¥лы Отан соғысынан кейінгі кезеңце Қытай Халық Республикасы өз азаматтары есебінде санауға тырысып, тіпті оларды өз «қамқорлығына» алуға деген пиғылын таныта бастады. Алматыдағы Қытай консулдығы тіпті дүнгендер мен ұйғырлардың кейбір өкілдеріне Қытай төлқұжаттарын таратуды қолға ала бастады. КСРО азаматтығын қабылдаған ұйғырлар мен дүнгендердің Қытай төлқұжатын алуы заңға қайшы келетін. Алайда, бұған Қытай тарапы еш мән бермеді¹⁵.

Қалыптасқан осындай жағдайда Т.Тәжібаев Қытай консулы Ин-Кен Хумен кездесіп, консулдықтың заңға кереғар әрекет етіп жатқандығын жан-жақты түсіндіре келіп, дүнгендер мен ұйғырлардың Синьцзяннан 1862-1872 жылдары онда орын алған көтеріліс нәтижесінде Жетісуға қоныс аударғанын және олардың Ресей бодандығын қабылдауы Ресей империя-сы мен Цин империясы үкіметтерінің 1881 жылғы келісімі негізінде жүзеге асқандығын атап көрсетті. Сондай-ақ Т.Тәжібаев осы кездесу барысында ұйғырлар мен дүнгендерге кеңестік төлкұжат күштеп берілген деген қауесеттің ешқандай шындыққа жанаспайтындығын да дәлелді түрде негіздеп берді¹⁶.

Т.Тәжібаевтың осындай жұмыстар жүргізуі өз нәтижесін бермей қоймады. Көп ұзамай Қытай Халық Республикасының Алматыдағы консулдығы Жетісудағы ұйғырлар мен дүнгендерге өз беттерінше төлқұжат беру ісін доғарды. Мұның өзін Т.Тәжібаевтың сыртқы саясат саласындағы салиқалы қызметінің нәтижесі ретінде қабылдауға болады.

Қытай Халық Республикасының Алматы, Семей және Зайсан қалаларындағы консулдықтарының қызметі республикалық Сыртқы істер министрлігінің жіті қадағалауында болды. Сондай-ақ Қазақстандағы Қытай азаматтарыныңтіркеуге алынуы да осы министрлікке жүктелді. КСРО-ның басқа республикаларында түрлі қызметте жүрген Қытай азаматтарының көпшілігі қазақ жері арқылы өтетін. Сондықтан оларды есепке алып отырудың өзі ауқымды жұмыстардың бірінен саналатын.

Қытай жерінде тұрып жатқан қазақтармен республиканың мәдени өмірімен, әлеуметтік-экономикалық саладағы жетістіктерімен таныстыру ісі Т.Тәжібаевтың жігерлі еңбегінің нәтижесінде жолға қойыла бастады. Ол бұл істе алдымен одақтықСыртқы істер министрлігінің келісімін алуда бірқатар кедергілерді бастан кешірді. КСРО Сыртқы істер министрлігі мұндай шараны Қытай Халық Республикасымен өзара достық келісім шартқа қол қойылмағандығын алға тарта отырып, кейінге қалдыра тұруды ұсынды. КСРО Сыртқы істер министрлігінің мұндай ұсынысы қолға алған істің нәтижелі жүруіне басты кедергі болды. Бірақ Т.Тәжібаев бұл үсынысты ескере отырып, Қытай қазақтары мен республикадағы қазақтар арасын-да пошталық байланыстың болуын жолға қоя білді. Осындай пошта байланысы арқылы екі жақ қазақтары бір-бірімен хат жазысуға мүмкіндік алды және де пошта арқылы Қытай қазақтарына республиканың тыныс-тіршілігінен хабар беретін әдебиеттер жібертіле баста-ды. Қытай қазақтарының араб әрпін қолданатындығын ескере отырып, Т.Тәжібаев респуб-лика басшылығы алдына араб әрпінде газет-журналдар мен кітаптар шығару қажеттігі жай-лы ұсыныс түсірді. Оның бұл ұсынысы үкімет тарапынан қолдау тауып, мұндай істі жүзеге асырудың ұтымды жолдарын қарастыруға нұсқау берілді¹⁷.

Т.Тәжібаевтың Қытай қазақтарының Қазақстанмен тығыз байланыста болуын қалаған ойының шамалы болса да жүзеге аса бастауына белгілі дәрежеде КСРО мен Қытай Халық Республикасының арасында 1950 жылы 14 ақпанда жасалған достық және өзара көмек көрсету туралы келісім-шарт ықпал етті. Осы келісім шарттың негізінде КСРО Қытайға 300 миллион доллар көлемінде жеңілдетілген несие берді. Бүл қаржыны Қытай негізінен КСРО-дан электростанциялар салуға, металлургиялық және машина жасау зауыттарына қажетті бөлшектер мен құрал-саймандар алуға жұмсайтын болды. Сонымен қатар КСРО Мань-журияда қалған бұрынғы Жапонияның өндіріс орындары мен басқа да мүліктерін Қытайға біржола беруге келісті. Мұның бәрі сол тұста қиын-қыстау кезеңді бастан кешіп жатқан Қытай Халық Республикасына елеулі көмек болатын. КСРО-ның Қытайға көмек көрсетуінің астарында Қытайдың социалистік құрылыс жолына түсуі жатыр еді. КСРО-ның көмегін Қытай басшылығы жоғары бағалап; «Кеңес Одағы біздің елдегі социалистік құрылысқа зор көмек көрсетті. Қытай халқы мұндай жолдастық көмекті ешқашан да ұмытпайды», - деп мәлімдеді.

Міне, осындай жағдайдан кейін Т.Тәжібаев Қазақстан мен Қытай қазақтары арасындағы байланыстың өрістеуіне шама-шарқы келгенше қызмет етуге тырысып бақты. 1950-1951 жылдар аралығында Қытайға барушы қазақстандықтардың саны 22 адам болса, 1952 жылымұндай адамдардың саны 60-қа жетті. Өз кезегінде Қытайдан Қазақстанға келушілердің де саны арта түсті. 1952 жылы Қазақстанға келгендер 43 болды. Бұлардың көпшілігі өз туыста-рын іздеушілерді құраған. Қазақ КСР Сыртқы істер министрлігінің берген мәліметтеріне қарағанда Қытай тарапындағы туысқандарын іздестірушілердің саны күрт артып, Қытайға баруға ниет білдірушілер саны өсе түскен. Сондықтан Сыртқы істер министрлігі Қытайға барушылардың құжаттарын рәсімдеу мәселесінде өзіндік қиыншылықтарғэ тап болған Мұндай қиыншылықтар Қытай немесе Қазақстан тарапынан арнайы шақырту қағазының та-лап етілетіндіктен туындаған¹⁸.

Әрине, мұндай кедергілерді жоюға республикалық Сыртқы істер министрлігі қауқарсыз еді. Өйткені, мұндай мәселені шешу одақтық Сыртқы істер министрлігінің құзырында болатын. Сол тұста Қазақ КСРО Сыртқы істер министрлігінде шет елдермен тікелей байланыс жүргізу өкілеттігі болмады. Одақтық Сыртқы істер министрлігінің және республикалық үкіметтің тап-сырмалары негізінде сыртқы саясатқа байланысты қызмет жүргізу және шетелдік мемлекет басшылары мен дипломатиялық өкілдерін қабылдау, сондай-ақ шетелдік бұқаралық ақпарат құралдарына республиканың қоғамдық-саяси өміріне, әлеуметтік-экономикалық саладағы жетістігіне қатысты Іиәліметтер беру ісімен шұғылдану Қазақ КСР Сыртқы істер министрлігінің басты функциясы саналды. Сондықтан 1950-жылдары республикалық Сыртқы істер минис-трлігіне ұлттық мүдде тұрғысынан толыққанды қызмет етті деп кесіп айтуға болмайды. Не-гізінен, бул мекеме жоғарыда айтып өткеніміздей Одақтық Сыртқы істер министрлігіне бай-лаулы, тәуелді болды.

Дегенмен, Т.Тәжібаев республикалық Сыртқы істер министрлігінің ауқымында сыртқы байланыста қазақтар үшін өзекті мәселелердің бар екендігін, әсіресе шетелдердеп қандастарымыздың өз тарихи отанымен байланыс орнатуының маңызды екендігін көтере білді. Қытайдағы қазақтардың өз тарихи отаны - Қазақстанмен байланыста болуына КСРО мен Қытай Халық Республикасы арасында орнай бастаған жылы қарым-қатынас ықпал етеді деген үмітте болды. Сондықтан да Т.Тәжібаев екі ел арасындағы достық қарым-қатынастың нығая түсуіне барынша ынталық танытты. Мұны оның сол тұстарда мерзімді баспасөз бет-теріне жазған мақалаларының мазмұнынан да аңғаруға болады. Сондай мақалаларының біріндеол былайдепжазды: «КСРОмен Қытайарасында 1950жылы 14ақпанда қол қойылған достық, одақтастық және өзара көмек туралы келісім-шарты орасан зор тарихи маңызға ие. Бұл келісім-шарт қиыр Шығыстағы және бүкіл әлемдегі күрделі өзгерістің, яғни империа-листік Жапония мен гитлерлік Германияның талқандалуының нәтижесі. 1949 жылы қазанда Қытай Халық Республикасы құрылғанын жарияласымен КСРО-мен достық қарым-қатынас орнатып, жан-жақты байланыс жасауға тырысты. ... Мұндай байланыстың нығая түскендігін Кеңестер Одағы мен Қытай арасында Ланьчжоу-Алматы және Изинин-Улан-Батор теміржо-лын салу жөніндегі келісім шарт айғақтай түседі Қытайда Кеңестер Одағындағыдай тың және тыңайған жерлерді игеру басталды! Соған орай Кеңес үкіметі қытай халқына қажетті техника мен қу.рал-саймандар беруді өз мойнына алды. Қытайда астық өндіретін кеңшарлар ұйымдастыруға біздің республиканың еңбекшілері де атсалысуда. Таяуда ғана Қазақстандық Кеңшарлар министрлігіне қарасты механикалық зауыттың ұжымы Қытайға егіс алқаптарына арнап асханамен, электростанциялармен және демалатын бөлмемен жабдықталған жиырма вагон жөнелтті. Қытай халқының сенімді және адал досы кеңес халқы. Кеңес Одағы Қытай Халық Республикасының социалистік құрылыста табысқа жетуіне шын тілектес және қытай халқының ондай табысқа жететіндігіне барынша сенеді».

Т.Тәжібаевтың КСРО мен Қытай Халық Республикасының арасындағы достық қарым-

қатынас туралы жазған мақаласынан коммунистік идөологияның әсері айқын сезіліп

тұрғандығымен оның өзіндік астары бар екендігіне де назар аудармауға болмайды. Екі ел арасындағы қарым-қатынас Қытай қазақтарының Қазақстанмен байланыста болуына тікелөй ықпал етедідеген Т. Тәжібаевтың пікірі бұл арада ескерілуі тиіс.

Синьцзян өңірі қазақтарының 1940 жылдан бастап қиын-қыстау кезеңдерді бастан кешіріп жатқандығынан Т.Тәжібаев Сыртқы істер министрі ретінде жақсы хабардар еді. Қытай жазалаушы отрядтарының 1944-1949 жылдары Іле көтерілісіне қатысып, Шығыс Түркістан Республикасын құруға атсалысып, коммунистік режимді мойындауды бас тартқандарды қуғын-сүргінге түсіріп жатуы Т.Тәжібаевты бейжай қалдырмады.

Қытайдағы коммунистік режимді мойындаудан бас тартып, күреске шыққан қазақтардың біраз бөлігі Пәкістан, Үндістан арқылы өтіп, Түркияға дейін жетті. Бүл коммунистік режимге көшкен Қытай үкіметінің жазалау саясатының нәтижесі болатын²⁰. Шығыс Түркістан Республикасының құлауына Кеңестер Одағы да әсерін тигізді. Бүл істе КСРО Сыртқы істер министрлігі де аз рөл атқармаған еді. Синьцзянь Қытай Халық Республикасының құрамдас ұлттық ауданы болғандықтан Кеңес Одағы бұдан былай бұл аймақпен дербес байланыс жасау саясатынан айырылып, өзінің экономикалық мүддесін сақтау үшін Қытаймен арадағы сауда-экономикалық қатынастарының бір объектісі ретінде онымен дәстүрлі сауда байланыстарын жаңаша сипатта дамыту мүмкіндігін алды. Сонымен бірге Синьцзяндағы ұлттардың ісіне араласудан бойын аулақ ұстады²¹. Муның бәрі Т.Тәжібаевтың Қытай қазақтарымен Қазақстан арасында мәдени, сауда-экономикалық байланыс орнатылса деген үмітінің жүзеге асуына өз салқынын тигізген болатын.

Әміршіл-әкімшіл жүйе жағдайында орталық билік одақтас республикалардағы Сыртқы іс-тер министрліктеріне кең ауқымда жұмыс істеуге мүмкіндік бермеді. Республикалық Сыртқы істер министрлігіндегі қызметкерлердің қалыптасқан, білікті дипломат болып қалыптасуларына да қулық таныта қоймады. Оған республикалық Сыртқы істер министрлерінің барлығы де-рлік бул лауазымды иеленгенмен негізгі қызмет орындары басқа мекемелер де болды. Т.Тәжібаевта Қазақ КСР Сыртқы істер министрлігімен қатар С.М.Киров атындағы Қазақ Мемлекеттік университетінде ректор қызметін қоса атқарды. Республикалық Сыртқы істер министрлігіндегі мұндай ахуал белгілі қоғам қайраткері, әрі дипломат М.И.Исиналиевтің ай-туынша 1973 жылға дейін сақталған. Т.Тәжібаевтан кейін де республика Сыртқы істер ми-нистрі болғандар, атап айтқанда, Асқар Закарин, Әди Шәріпов, Балжан Бөлтірікова тек осы мекемеде ғана емес, онымен қоса Мәдениет министрі қызметін қоса атқарған²². Міне, мұның өзі орталық биліктің республика Сыртқы істер министрлігіне қандай дәрежеде қарағандығын айғақтайды.

Т.Тәжібаевқа екі қызметті қоса атқару жеңіл соқпады. Республика Сыртқы істер министрі мен Қазақ Мемлекеттік универсиГетінің ректоры қызметін атқару аса көп күш-жігерді талап ететін. Бұл екі қызметті Т.Тәжібаев аса табандылықпен ойдағыдай атқарды да. Алдағы ке-дергілерге, яғни кеңестік науқаншылықтан туындаған тосқауылдарға мойынсұнбай халыққа адал қызмет етуді ол өзіне парыз санады. 1953 жылы ол ҚазМУ-дағы ректорлық қызметінен кеткеннен кейін, көп узамай осы жылы 8 желтоқсанда Қазақ КСР Сыртқы істер министрі қызметінен де босатылды. Оның Сыртқы істер министрі қызметінен босатылғаны жайын-да шығарылған бұйрықта Т.Тәжібаевтың жеке басына қатысты ешнәрсе айтылмады. Де-генмен республикалық үкіметтің және партия басшылығының Т.Тәжібаөвты қызметінен кетіруіне оның ҚазМУ-дағы қызметіне де қатысты болатын. Сонымен қоса Т.Тәжібаевтың Қазақстанның дербес сыртқы саясат жүргізуі үшін барлық мүмкіндіктерді пайдалануға тырысуы КСРО Сыртқы істер министрлігіне ұнамады. Мұның өзі Қазақ КСР Сыртқы істер министрі қызметінен кетуіне белгілі дәрежеде әсер етті.

Т.Тәжібаев Қазақстанның тұңғыш Сыртқы істер министрі қызметінде өзіндік өшпес із қалдырды. Оның сыртқы саясат саласындағы сіңірген еңбегіне тәуелсіз Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрі болған Е.Ыдырысов былай деп баға береді: «Оның күш-жігері арқасында Қазақстанда шет елдермен мәдени байланыс қоғамының Бүкілодақтық бөлімшесі ашылды. Қазақстан мен Қытай, Моңғолия, Үндістан және басқа елдер арасында тығыз мәдени және ғылыми байланыстар орнатылды. Т.Тәжібаев уақыттан озып, сол кездің өзінде республикамызды толық көлемді тәуелсіз сыртқы саяси қызмет жүргізуге дайындағанды.

Қазақстанда құрылған Сыртқы істер министрлігінің алғашқы министрі қызметін атқару Т.Тәжібаевтың республикалық үкімет қурамындағы беделінің зор болғандығын айғақтайды. Оның беделіне Сыртқы істер министрлігінен кету өз нұқсанын тигізе алмады. Оған 1954 жылы 6 қаңтарда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің қаулысына сәйкес Т.Тәжібаевтың Қазақ КСР Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары болып тағайындалуы дәлел бола алады.

Қазақ КСР Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары қызметінде де Т.Тәжібаев өзінің іскерлігімен таныла білді. Мұны сол уақытта Д.А.Қонаевтың Т.Тәжібаевты Министрлер Кеңесінде нәтижелі еңбек еткендер қатарына жатқызуынан да аңғаруға болады. Осылайша ісіне ұқыптылықпен, жауапкершілікпен қараған Т.Тәжібаевтың Министрлер Кеңесінде онан әрі нәтижелі еңбек етуіне 1958 жылы КСРО Сыртқы істер министрлігіне қызметке шақырылуы бөгет болды. Ол Мәскеуге келісімен КСРО-ның Үндістандағы елшілігіне жіберілетіні жөнінде, онда елшінің кеңесшісі болатындығы жайлы хабардар болды. Т.Тәжібаевтың елшілікке қызмет атқарған жылдары КСРО мен Үндістан арасында тығыз қарым-қатынас орнап, екі елдің өзара байланысы қарқын ала түскен еді. 1955 жылы 2 ақпанда қол қойылған КСРО мен Үндістан келісімі негізінде үнді жерінде Бхилай металлургия зауытын салуға кеңестік мамандар кеңінен тартылған-ды. Оның үстіне 1957-1960 жылдары КСРО Үндістанға өндіріс орындарын салу үшін 500 млн. сом көлемінде несие берді. Үндістан премьер-министрі Дж.Неру 1959 жылы КСРО-ға сапары кезінде екі ел арасындағы байла-ныс жайлы былай деген болатын: «Кеңес Одағы мен Үндістан арасындағы өзара қарым-қатынастың жарқын үлгісі Бхилай металлургия зауытының салынуы екендігі белгілі. Өзара байланыстың өріс алуы арқасында Үндістан Кеңестер Одағындә өзінің білікті мамандарын даярлауға мүмкіндік алды».

Үндістан мен КСРО қарым-қатынасында өзара мәдени байланысқа да ерекше мән беріл-ді. Екі жақтың халқын өзара жақынырақ таныстыра түсу мақсатында делегациялармен алма-су, көрмелер ұйымдастыру секілді шаралар өткізіле бастады. Елшілікте бұл іске Т.Тәжібаев жетекшілік етті. Ол «Үнді-кеңес мәдени қоғамын» құрушылардың алдыңғы сапында тұрды. 1958 жылы құрылған бұл қоғамның 1958 жылы 60 мүшесі болса, 1960 жылы мүшелер саны 10 мыңға жетті.

«Үнді-кеңес мәдени қоғамы» мүшелері қатарында КСРО-дағы және Үндістандағы бел-гілі өнер, мәдениет қайраткерлері, жазушылар мен ғалымдар болды. Қоғамның КСРО-дағы мүшелері Үндістанға келіп, елдің әлеуметтік-экономикалық және мәдөниет саласындағы жетістіктерін насихаттауға баса көңіл бөлді. Олар Үндістанның түрлі қалаларында болып кеңестік кинофильмдер көрсетуді, түрлі көрмелер ұйымдастыруды жүзеге асырып жат-ты. Қоғамның Үндістандық мүшелері де өз тараптарынан КСРО-да да мұндай іс-шаралар өткізуді қолға алды.

Осы қоғамның қызметі аясында Қазақстанның ұлттық мәдениеті жетістіктері де кеңінен насихатталды. 1959 жылы Т.Тәжібаевтың атсалысуымен бір топ қазақстандық делегация Үндістанда болып қайтты. Ол делөгация құрамында белгілі қазақ жазушысы М.Әуезов те болды.

Т.Тәжібаев КСРО-ның Үндістандағы елшісінде жұмыс жасаған жылдарында Қазақстан мен Үндістан, Вьетнам арасында табысты мәдени-гуманитарлық байланыстар орнатылғаны кездейсоқ емес. Бұған тығыз достыққа айналған оның сол кездегі кернекті саяси қайраткерлермөн - Үндістанның ұлт-азаттық қозғалысының басшылары Джавахарлар Неру, Индира Ганди және вьетнам халқының жетекшісі Хо Ши Минмен жеке кездесулері ықпал етті.

Қазақстандық делегацияны Үндістанда Т.Тәжібаевтың өзі қарсы алып, үнді халқының өнерімен, мәдениетімен оларды таныстыруды да өзі атқарды. М.Әуезовты Үндістан жазушы-ларымен жолықтырып, оның олармен әдабиет төңірегінде пікір алмасуына жағдай жасады. Бүл сапардың негізінде М.Әуезовтың «Менің Үндістаным» атты очеркі туғаны белгілі.

Сол жылы кеңестік делегация құрамында Т.Тәжібаөвтың қамқорлығын, қолдауын көрген ҚазМУ профөссоры М.Бутин да болатын. Ол Т.Тәжібаевтың елшілікте атқарған қызметіне қатысты өз естелігінде мынандай пікір білдіреді: «Төлеген Үндістанда Совет екіметініңкеңесші өкілі болып жүріп, еліміздің мүддесі, халық игілігі үшін қызмет атқарды. ӘлІ есімде, Төкең сол Үндістанда жүрген кездерінде, туған жерге, туған халқына, Отанға деген ыстық сағынышын, айнымас махаббатын айтып хатжазатын. Төкеңнің әр хатынан білімдарлығы, ақыл-парасаты айқын көрініп отыратын-да. ... Мен Совет делегациясының құрамында 1959 жылы Индияға бардым. Төкең езінің демалысын пайдаланбай, бізді асыға күтіп жүр екен. Біздер барысы-мен Төкең барлық делегация мүшелерін үйіне шақырды. Біз сонда Төкеңнің білімдарлығына, әмір, халық жайлы мағлұматының кеңдігіне тағы да қайран қалған едік. Үндістанның тарихы, мәдениеті жайында толғана әңгіме етті. Үнді халқының қоғам қайраткерлері Махатма Ганди, Джавахарлал Неру туралы әңгімелеріне сүйсіне құлақ түрген едік».

Үндістандағы елшілікте қызметте жүріп те Т.Тәжібаев Біріккен ¥лттар Ұйымының мәжілістеріне қатысып, бейбітшілік мәселелері жайлы, Азия, Африка, Латын Америкасы елдерінің қүқықтары мен тәуелсіздігі туралы қүрылған комиссияны басқарды. Ол Бірік-кен Үлттар ¥йымына делегат болғанда бірнеше рөт пленарлық мәжілістерде сөз сөйлеп, еліміздің бейбітшілік мүддесін жүзеге асыруға ат салысты. КСРО Сыртқы істер министрі Э.Вышинскийге көмек, жәрдем бере отырып, Т.Тәжібаев осы мәжілістерде Африка елдерінің және басқа шығыс мемлекеттерінің ұлттық мүддесін, тәуелсіздігін және егемендігін қорғау мақсатын көздеп, әділетті пікірлерін ортаға салды.

Біріккен Ұлттар ¥йымының 1959 жылы 18 қыркүйекте Нью-Йоркте өткен XIV сессиясының мәжілісіне Т.Тәжібаев қатысты. Онда Б¥¥ қарауына КСРО тарапынан толық және жалпыға бірдей қарусыздану туралы Декларация ұсынылған болатын. КСРО ұсынысында барлық елдерде құрлықтағы, теңіздегі және әуедегі қарулы күштер жойылып, оның орнына әрбір ел өзінің ішкі әскерлерін ұстаумен шектелуі керектігі айтылған-ды. Бейбітшілікті сақтау мақсатындағы мұндай ұсыныс Үндістан, Индонезия, Ауғанстан, Гвинея, Гана секілді мемлекеттердің өкілдері тарапынан қызу қолдау тапты. Сессияның мәжілісі барысында Т.Тәжібаев КСРО ұсынысы заман талабына толық сай келетіндігін дәлелдеу мақсатында сөз алды. Ол өз сөзінде қару-жарақты шектөп, қарусыздануға қадам жасау енді ғана тәуелсіздік алған Азия, Африка және Латын Америкасы елдері үшін аса маңызға ие екендігін атап көрсетті. Ол мұндай қарусыздану жас мемлекеттердің демократиялық жолмен дамуына мүмкіндік береді деген пікірде екендігін білдірді.

Қарусыздану туралы КСРО Декларациясында атом, сутегі бомбаларын, бактерологиялық және химиялық қаруларды толығымен жойылуы қажеттігі де қамтылған еді Барлық елдердщ қарусыздануы Декларацияға сәйкес-төрт жыл көлемінде кезең-кезеңмен жүзеге асырылуы тиіс болатын. Т.Тәжібаев КСРО-ның мұндай қадамын адамзатты соғыс қасіретінен сақтау жолындағы қозғалыстың бастамасы деп санады. Ол осылайша Біріккен Үлттар Ұйымында қарусыздану туралы Декларацияның қабылдануы жолында өзінің бар білімін пайдалануға, күш-жігерін аямауға тырысып бақты. 1959 жылы 20 қарашада Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы КСРО-ның ұсынысы қабылданатындығы жайлы арнайы қарар қабылдады. Оның қабылдануына Біріккен ¥лттар Ұйымының барлық мүшелері дерлік дауыс берді.

Адамзат тарихында аса маңызға ие мәселе барлық елдердің қарусыздану туралы Б¥¥ қарарының жүзеге асуы доғарылып қалғаны белгілі. Оның жүзеге асуына сол тұста екі жүйе - капиталистік және социалистік жүйе арасындағы текетірес кедергі келтірді. Дегенмен де Т.Тәжібаев адамзат өз дамуында қаруланудың қасіретке апарып соқтыратындығын сезініп, одан бас тартады деген үмітте болды. Сондай-ақ оның араға көп уақыт сәлмай жүзеге асатындығына сенім білдірді.

Т.Тәжібаев КСРО-ның Үндістандағы елшілігінде де өз әріптестерімен бірге үнді үкіметін кеңестік жүйеге оң көзқараста болуға күш салды. Өйткені, Үндістан КСРО-мен тығыз экономикалық және мәдени байланыстар орнатқанмен кеңестік жүйеге оң көзқараста бол-мады. Үндістан премьер-министрі Дж.Нерудің өзі КСРО экономикалық салада жетістікке жеткенімен онда саяси демократия ақсап жатыр деген пікірде болды.

Үндістандағы КСРО елшілігі кеңестік жүйенің артықшылықтарын дәлелдеуге тырысып баққанымен үнді үкіметі КСРО-да ұлттар мәдениетінің қағажуға ұшырап отырғанын алға тартумен болды. КСРО-дағы мүндай ахуалдың бар екендігін Т.Тәжібаев Қазақ КСР Сыртқы істер министрлігінде және Министрлер Кеңесінде қызмет еткен кездерінде өз көзімен көрген болатын. Бірақ та ол бұл мәселені ашық көтере алмады. Ондай мәселені көтеруге кеңестік идеология қатаң тиым салған еді.

Т.Тәжібаевтың Үндістандағы елшіліктегі қызметі 1961 жылы аяқталды. Оның бұл қызметті қоюына денсаулығының нашарлауы әсер етті. Т.Тәжібаевпен қызметтес болган тарихшы-ғалым К.П.Коржеева өз естелігінде: «Төлеген Тәжібайұлы Үндістаннан ауыр науқастанып қайтты. Ол Мәскеудегі Кремль ауруханасына жатып емделді. Оның ескі достары - біздер қатты алаңдаушылық таныттық. Т.Тәжібаевтің тез арада айығып кетуіне тілеулес болып, оның отбасымен байланысты үзбедік» - дейді.

Аурудың асқынуы Т.Тәжібаевтың 1964 жылы 14 шілдеде 54 жасында өмірден ерте кетуіне әкеліп соқтырды.

Оның қысқа ғүмыры заманының драматизміне толы. Бірақ ол өз өмір жолын лайықты да адал жүріп өтті. Ол педагогика және психология кафедрасында профессор болып қызмет етіп, өскелең жас ұрпақты тәрбиелеу ісіне араласты. 1962 жылы желтоқсанда «XIX ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстандағы ағартушылықпен педагогикалықой-пікірдіңдамуы» деген тақырыпта Мәскеуде докторлық диссертация қорғап, педагогика ғылымдарының докто-ры ғылыми дәрежесіне ие болды. 1954 жылы Қазақ КСР Ғылым Академиясының академигі болып сайланған Т.Тәжібаевтың бұл диссертациясы тек педагогика саласына ғана емес, отандық тарих ғылымы саласына да қосылған ғылыми жетістік болып саналды. Сондықтан да Т.Тәжібаевтың өмір жолы халыққа риясыз қызмет етудің үлгісі деп тұжырым жасауға болады. Оның сыртқы саясат саласында атқарған қызметі бүгінгі таңцағы Тәуелсіз Қазақстан дипломаттарының жаңа буынына өнеге. Оның халық ағарту, жоғары білім, сыртқы істер саласында, үкімөт құрамында атқарған қызметін отан сүйгіштіктің жарқын үлгісі ретінде насихаттай түсу бүгінгі таңдағы зиялы қауымының борыштарының бірі екендігін ескергеніміз жөн.

Лекция № 27 Тақырыбы: Дінмұхамет Ахметұлы Қонаев.

Жоспар:

1. Өмірі

2.Қызметі

3. Мұрасы

Пайдаланатын әдебиеттер.

а)негізгі
1. Д. А. Кунаев. От Сталина до Горбачова. 1995 Алматы „ Санат” 31 бет

2. Д.А. Қонаев. „ Халықтық Қытайда өткізген 30 күн ” Алматы Дәуір баспасы 1991, 44 бет.

б)қосымша
1. Тулепбаев. Б.А. Тулепбаева К.У. Д. А. Кунаев - Выдающийся государственный и политечиский деятель. Алматы „ Наука” 1998, 39 бет

2. Акуев М. Рядом с первым. Алматы „Дәуір”, 2002, 84

Лекция мәтіні
Д. А. Қонаев 12 қаңтар 1912 ж Верный, қазіргі Алматы қаласында дүниеге келген.

Қазақта “ түбін білмеген - түгін білмейді деген сөз бар. Жеті атасына дейін жазбай білетін халқымыздың айрықша қасиеті де осында.

“Менің ата тегім Бәйдібек атадан бастау алдады. Оның екінші әйелі Зеріктен туған Жолманбектің Ысты деген бел баласынан тарайды. Менің атам Жұмабай Мекке мен Мәдинеге барып қайтқан Қажы кісі болған. 1886 жылы Жұмабайдан Меңліахмет атты ұл туылады.

Жұмабай 14 жасындағы ұлын Алматылық көпес Ысқақ Ғабдулуәлиевке жұмысқа орналастырады. Қазан революциясына дейін әкем сонда жалданып жұмыс істейді. Ата- анам мектеп есігін ашып, оқыған кісілер емес. Тек оны ширақтығы , көргенін көкейге түрте білгендігімен ел қатарлы ғұмыр кешкен „ Кеңес өкіметі орнағаннан кейін , мына беріде зейнетті демалысқа шыққанға дейін Алматы обылысының ауылшаруашылық және сауда саласында қызмет істеді.

Шешем Зәуре Байырқызы осы күнгі Шелек ауданының орталығында сіңірі шыққан кейдейдің қызы. Әкем мен шешем 70 жылдан астам уақыт бірге ғұмыр кешті.”

„ Мен Чернышевский атындағы № 19 мектептің бірінші сатысында оқыдым . Мектеп Алматы көшесінің бойында ескі үйде болатын . Төртінші класты бітірген соң № 14 мектепке ауыстым, ол осы күнгі тәтті тағамдар фабрикасы тұрған жерде болатын”іне.

№ 14 мектепте дәріс берген елгезекте ерекше сезімтал мұғалімдерім орыс тілінің маманы Л.А. Федулованы. математик С.И. Соколовты, физиктер А.А.Астраханцовты, И.Л. Масленнековты, географ Тугаринді, жаратылыстанушы Б.Н. Дублицкийді, қоғамтанушы Е. Войцеховскийді ылғида есіне алып жүрген.

Мектеп бітірген соң, жоспарлау органдарында статист болып жұмыс істеді, және кешкілік институттың дайындық курысында оқыды.

1931 жылы Қазақстан өлкелік комсомол комитетінің жолдамасымен Мәскеудегі түсті металдар институтына түсуге Мәскеуге келеді.

Мәскеуде Әмина әпкесі мен жездесі А. Түркебаев екеуі тұратын. Воздвиженка көшесінің 5-ші үйінде тұрып емтихан тапсырды. Институтқа түсісімен жатақханаға ауысты.

1936 жылы шілдеде Мәскеу түсті металдар алтын институтын қызыл дипломмен бітіріп Балқаш құрылысына жолдама алды. Осы жерден оның өмірбаянының , нағыз еңбек жолы басталды.

Қонаевқа бұл өңір таныс еді, ол осында 5 ай практикасын өткергенмін . Дипломға “ жылына 90 мың тонна қара мыс өндіру үшін Қоңырат карьерінің қуатын айқындау” деген тақырыпты таңдайды. Жұмыс істей жүріп материалдар жинақтады . Еңбегі еш кетпей үздік бағаға қорғап шықты.

1939 жылдың қоңыр күзінде Қазақстан Компартиясы Орталық комитетіне қызметке шақырылды. Өнеркәсіп кәсіпорындарын басқаруды жақсарту мақсатымен “ Алтай полиметалл” комбинаты құрылды. Кенді Алтайдың барлық түсті метталлургия кәсіпорындары осы комбинаттың қарамағына шоғырландырылды. Соған орай Риддер комбинаты таратылып Риддер кен басқармасы мен зауыт құрылмақ осы екі кәсіпорынның бірі кен басқармасының директорлығына Д.А. Қонаев ұсынылды.

Сол жылы қазан айының 23 -де Зуһра Шәріпқызы мен бас қосып семья құрды.

„ Бас екеу болмай - мал екеу болмас деген рас екен. Бұрын жатақханаға шаршап шалдығып келгенде, далаға келгендей құлазып, ұйқыны олжа көрсек , оған да шүкір , өз үйің өлең төсегің дегендей , алдыңнан жадырап жарық шықса , тапшылыққа қарамай жоқтан бар жасалып , дастарханың жаюлы тұрса, дос- жараның бергеніңе ғана емес, ықылас - пейіліңе тойып аттанса ер жігіттің мұрасы осы емес пе.”- деп жазған Қонаев „ Өтті дәурен осылай „ еңбегінде

„ 1940 жылдың жайма шуақ жазы болатын. Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің екіншісі хатшысы Жұмабай Шаяхметов келді. Құрметті қонақ кеншілер өмірне ден қойып еңбегін бағалай білгеніне қуандық”.

„ Сол ерекше бір кездесу болды. Ол Мұхтар Әуезовтың келуі еді. „

„ Біз төс қағыстырып құшақ айқастырып, қимай қоштастық. Ниетімізді құдай қос көріп құда болдық. Асқар дейтін інім М. Әуезовтың Ләйлә деген қызына үйленді.”

М. Әуезов 1956 жыл “Мен бір жақсы адаммен жекжат болған екенмін. Олай дейтінім Димаштың туысқандрының бәрі еңбнек етеді, өз күнін өздері көреді. Шетінен еңбекқор Димашқа біреуіде салмақ салмайды. Біздің қазақтың жаман әдеті- біреуі әкім болса, “саған бақ қонды, енді бізді бағасың” деп мойнына отырып алады. Ал , менің құдаларымда ондай әдет жоқ. Жақсы адамдармен туысқан болдым дегенім осы. Димаш, бұйырса, иесі қазаққа ортақ ұл болғалы тұр, тіл көзден сақтасын.

1942 жылдың сәуір айында Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Скворцов шақыртты .

Ол орталық комитетінің сенім артып Қаз КСР халық комисариаты төрағасының орынбасарлығына ұсынылғанын хабар етті. 1942 жылы маусым айының 6 күні Қаз КСР халық комисарлар кеңесінің табалдырығын аттадым.

Халық комисарлар кеңесінде бірнеше жыл қызмет істеу республика өмірімен қолы қолтық арласып оның барша саласымен шұғылдануға жол ашты.

1994 жылдың екінші жартысында республика партия ұйымының бастылығында ауыс - күйіс болып, Н.А. Скворцов совхоздар халық комисарлығына тағайындалуына байланысты Мәскеуге кетті.

Соғыс аяақталардың алдында ғана Қазақстан Компартиясы орталық комитетінің бірінші хатшылығына Г. А. Борнов сайланды. Ол осыған дейін Б К(б) П Воронейс облысының екінші хатшысы , сосын новосибирск обкомы мен Хабаровск өлкелік комитетінің бірінші хатшысы болып істеген . Қазақстанда көп тұрақтай алмады. 1946 жылы бірінші хатшылыққа Ж. Шаяхметов сайланды. Жұмекең тәртіптіліктің адамы еді. Бұған дейінгі бірінші хатшылардан Жұмекеңнің артықшылығы аса ұқыпты, әрі қиыннан қиыстыра білетін ұйымдастырушы еді. Осы қабілетінің арқасында соғыстан кейінгі жылдары Қазақстан эканомикасы күрт жоғары өрледі. Ол кісінің басшылығымен Қазақстан көмунистерінің I V съезі өтті.

1949 жылдың мен Қазақстан Компартиясы орталық комитетінің мүшесі болып сайландым.

Н. Оңдасынов екеуміз съезге қатыса алмадық, Оралық комитетінің шұғыл тапсырмасымен Қызылорда облысында жүргенбіз.

Ол бір судың мол кезі еді Қызылорданы сел алып , Орталық Орта Азия күре тамыры темір жол бойын ойран - асыр шығару қаупі төніп тұрғанды. Оған қарсы техника қыруар адам күші жұмылдырылды . Бөгеннің “ тығыны ашылған” жерін бітей алмай салымыз суға кетіп тұрған кезде маңдайын әжім таралып , еңкіш тартқан қарт құдай айдап келе қалды.

„ - Басқа арам тер болмаңдар . Жырынды су оңайлықпен әл бермейд!. Оны “ қарабураламай” ауыздықтау қиын.

- Қарабураңыз қамай- деп жан сұрадық.

- Ұзындығы 15-20 құлаш келетін жуан арқанның үш төртеуін қатар жазып , жерге тастаңыздар да қамыс сабан төсеп үстіне шым салыңыздар . Соын киіз шиыршықтағандай тас қып орап арқанмен шандып байлаңдарда , бөгеннің кеткен жеріне қойыңдар.”

Ақсақал айтқанын айна қатесіз жүзеге асырды. Тоған жасалып алып қашқан сел сап тыйылды. Қарттың айтуынша бөген жасап, асау өзенді бұғалақ – жаудың халықтық әдісі - Ақсақ Темір билеп - төстеп тұрған тұсиан қолданылады мыс.

Осы заманғы озық үлгідегі техника , инжинерлік ойлар мен тапқырлық шүкір баршылық. Соны малдатып халық жинақтаған білікке , оның тарихи тәліміне көз жұмып айналып өте беретініміз өкінішті - ақ.

Халық Комисарлар Кеңесі төрағасы орынбасары боп істеген он жылың өмірлік сабақтары аз емес.

Қай дәрежеде қызмет істеймін , мен ешқашан өзім таңдаған мамандықтан қол үзген емен. Алматы тау кен институтында кен инжинерлерін даяарлау жөніндегі мемлекеттік комисиясының төрағалығын атқардым.

Докторлық жұмысын да елуінші - алпысыншы жылдардағы тау кен ғылымы қол жеткен игі істер сараланды.

Ел мойындаған ғұлама ғалымдардың лайықты бағасын есіту мен үшін ұмытылмас оқиға еді. Докторлық дисертацияма Мельников , Шевяков, Сәтпаевтың жоғары баға беруі зор сенім артып, мол жауапкершілік жүктеді.

1951 жылы Қонаевты Орталық Комитет Бюросы ғылым академиясының президенттігіне ұсынды. Жалпы соғыстан кейінгі жылдары тек күйреген қалаларды , селоларды қалпына келтірумен қатар және бір зобалаңның шеті бықсып шыға бастады. Қазақстанның сорпа бетіне шығар жақсылары мен жайсаңдары тұтқындап, қуғындау басталды.

Естіген кісінің жүзі шыдамас жала, өсек – аяаң өрттей қаулады. Ұлтшыл , жат елдің жансызы, ревалюциаға дейінгі Қазақстан тарихын фольклорды, қазақ әдебиетін зерттеу мәселелерінде феодалдық дәуірді дәріктейді деп айыптап түсіңе кірмес сұмдықтарға барды.

Сталин дүниеден қайтты. КОКП ның XX съезі өтті. Бәрі пышақ кескендей сап тиылды. Аталмыш еңбектер шырақ алып іздесең таппайтын дүниеге айналды

Қазақстан К(б) П VI съезі болып өтті. Осы съезде Қонаев Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің мүшесі және Б К(б) П XIX съезіне делегат болып сайланды.

“ Партияның XIX съезі өз жұмысын сол жылы 5 қазанда бастады. Сталин төрге шыққан бойда өз орнына емес , Шаяхметовтың қасына барып отырған тұста қазақстандықтар бір көтеріліп қалды.”

Үзіліске шыға салысымен жапа - тармағай Жұмекеңді ортаға алдық көсеміміз: “ Қазақстан жер асты суға бай. Соны пайдаланып Қазақстанның шөлді және жартылай шөлді алқаптарын мәдени алқаптарға айналдыруға кеңес берді. ”

1954 жылы ақпан айының алғашқы күндерінің бірінде Қазақстан Компартиясы орталық комитетінің пленумы өтті, ұйымдық мәселе қаралды. Ауыл селоға басшылықты құлдыратып жібергені үшін Ж. А. Шаяхметов пен екінші хатшы В.И. Афонов жұмыстарынан босатылды. Артынша өткен Қазақстан компартиясының VII съезі орталық комитеттің бірінші хатшысының П.К. Пономаренлоны , екінші хатшылығына Л.И. Брененевті , хатшылары етіп Ф. К. Кәрімжановты, Ы. Тәжиевті сайлады.

Пленум әдеттегіден өзгеше өтті. Батыл шешімдер қабылдады. Астық өндіруді күрт арттыру үшін 1954 -1955 жылдар ішінгде Қазақстанға миллион гектар жаңа жерді игеру міндетін қойды. Тек алғашқы екі жылда республикаға 360 мың механизатор , құрылысшы , инжинер - техникалық қызметтер , ауыл шаруашылығы мамандары келді. Тың эпопеясы басталды.

1955 жылы 31 наурызда Алматыда Республика жоқарғы кеңесінің кезекті сессиясы ашылды. Жоғары кеңестің сессиясы Қонаевты бірауыздан республика министірлер кеңесінің төрағалығына сайлады.

Алда ұлан – ғасыр міндеттер тұрды. Қуатты энергетикалық және индустриялы база ірі ауыл шаруашылығы өндірісін жасау.

Іле – шала құрылыс монтанс жұмыстары миыистрлігі ұйымдастырылды.

Сондай – ақ Қазақстанның күллі геология қызметі біріктірілген Геология министірлігі шаңырақ көтерді. Кейінірек энергетика министірлігі өз алдына отау тікті.

1955 жылы советтік Қазақстан тарихында тұңғыш рет біздің республикамыз жоғары халықаралық деңгейде аса мәртебелі қонақты қабылдады. Есімі дүние жүзіне белгілі мемлекет қайраткерлерінің бірі Үндістанның премер – министрі Джавахарлал Неруді қазақ жері құшақ жая қарсы алды. Неру сол кезде – ақ саяси әлемге таныла бастаған сүйікті қызы Индираны ерте келген. 1956 астық жинау барысын радио мен мерзімде баспасөз көсіле жазып, кеңінен көрсетті. Совхоздар мен колхоздар сөзінде тұрды. Жоспар бойынша 600 миллион пұт орнына отан қамбасына 1 млрд пұт астық құйылды. Республика Ленин орденімен наградталды. 130 адамға Социалистік Еңбек Ері атағы берілді. 1957 жылы сәуірде орталық комитеттің ақпан пленумының шешімін басшылыққа ала отырып, Қазақстанда сегіз территориялық өнеркәсік және құрылыс басқармасы ұйымдастырылды. Атап айтқанда олар Шығыс Қазақстан, Семей Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қостанай және Солтүстік Қазақстан. 1562 ж қазан қазан айының 1 – нде Қазақстан ауыл шаруашылығы ғылым акедемиясы құрылды. Агро - ғалымдардың осы жылдар ішінде Республика ауыл шаруашылығын өркендетуде бірқатар ғылыми проблемаларды ойдағыдай шешкенгін атап айтқан жөн. Соның бірі - аңызды сақтай отырып, қырышуышты соқамен топырақты баптау . Қой шаруашылығын дамытуда асыл тұқымды қойтуыла мал санын көбейтуде, қазақтың бияғы жүнді арқар мериносын шығаруда ғалымдардың үлесі ерекше. 1976 жылы жылқының жаңа туымы – көшім жылқысы пайда болды. Оның орташа салмағы 480 – 495 кг жететін. Ал Қазақтың ақбас сиырынан алынатын ет республикаға қыруар пайда әкелді. Сонымен бірге сүтті мол беретін жаңа тұқым - әулеата сиыры ел арасына әрі тез, әрә кең тарады. Биязы жүнді қой Қ. А. Бальманттың басшылығымен кейін басқарған және Сулу көл қойы деп екі типке бөлінген қазақтың солтүстік мериносы есімдері елімізге танымал ғалымдар Қ. Ұ. Медеубеков, Ә. Е. Еламанов, М. Ә. Ерековтың тікелей қатынасуымен дүниеге келді. Республикада мүйізді ірі қара мен қойдың шетелдік тұқымдарын өсіру жолға қойылды. әр жылдың өз қызығы өз қиындығы бар. 1958 жылы Алматыда телестудия құрылысы аяқталып, қазақ теледидары өз хабарларын тарата бастады.

Осы жылы 12 желтоқсанда қазақ әдебиетімен өнерінің Мәскеудегі он күндігі өзінің ұлыттық өрнегімен, ішкі мазмұнымен есте

қалды. Он күндікке қатысушылар үшін үлкен театр, кіші театр акедемиялық көркем театры және Мәскеуді басқарды ғажайып залдары бөлінді. 1959 жылдың 19 қаңтарында Қазақстан КП олрталық комиетінің Пленумы өтті. Оған А. Брежнев қатысты. Пленум Беляевты орнынан алды. Сол күні Д. Қонаев орталық комитеттің бірінші хатдшылығына сайланды. Қазақстан тарихында оның партия ұйымын көптеген ұлт өкілдері басқарғаны баршаға аяан. Солардың көбі сырттан келгендер , Орталық “ маңдайынан шертіп жүріп ” таңдағандар . Ал жергілікті ұлттар бірінші хатшы болған Қонаев үшінші адам.

Бірінші болып ел тізгінін С. Арғыншиев қолға алған. Ол 1920 жылдың 8 маусымынан қыркүйектің біріне дейін отырыпты . Екінші Ж . Шаяахметов 1960 жылдың қаңтар айының соңына таман кеңес мемлекетінің бір топ қайраткерлері АҚШ – қа сапар шекті. Сол делегация құрамында Д.А. Қонаевта болды. Сол сапарда Қонаев АҚШ -тың біздің еліміздегі елшісі Гарриманмен сұхбаттасты. Қарағандыны көру арманы еді. Өнеркәсіп орындарын, оның ішінде Теміртаудағы металлгургия комбинатының құрлысын көріп жұмысымен танысып қайтсам ба деп едім. Сондай – ақ Қазақстан Ғылым акедемиясының геологиялық музейін көруге рұқсат етіңіз – деп қолқа салды.

АҚШ сияқты іргелі елдің жұрт таныған азаматымен осылай танысып еді. Америкеға баратын делегацияға 3 міндет жүктелген еді. 1) халық шаруашылығы салаларына, оның өркендеу жолына назар аудару

2) Кеңес одағы туралы американ халқының түсінігін кеңейту

3) Американың беделді мемлекет, саяси және қайраткерлерімен байланысты нығайту. 1960 жылы 10 наурызда орталық комиттетінің бірінші хатшылығына сайланды. 1962 жыл республика үшін жүйке жұқартқан жыл болды. Орталық комитеттінің пленумы болып, астық жинау мен шөп әзірлеудің барысы қарайды. Ең басты шаруа жер бетіне шыққан өнімді төкпей – шашпай жинап алу, келесі жылға қам жасау. Істің мұндай тұйыққа тірелуіне Мәскеудің, оның ішінде Хрущевтің кінәсі аз емес. 1963 –1964 жылғы мал қыстату шаруашылық басшыларына , партия, кеңес қызметкерлеріне үлкен сабақ болды. Мал шаруашылығы одан әрі өркендету жөнінде шаралар белгіленіп одақ басшыларына баяандалды. Біздің өтінішіміз бойынша КСРО министрлер кеңесі “ Қазақ КСР – ында қой шаруашылығын өркендету үшін шөл және шөлейтті жайылымдарды игеру туралы ” қаулы қабылдады.

Шымкент кәсіпорындары мен жіті танысып, қорғасын , пресс-автомат, химялық дәрі - дәрмек завоттарының , цемент және тоқыма комбинаттарының, шұлық фабрикасының өндірістегі осал тұстарын анықтап бірқатар проблемаларын табан астында шешіп беріп отырды. Арқаға аяаздай батып жүрген бір шаруа - Қожа Ахмет Яссауи мавзолейін қайта қалпына келтіру Түркістан қаласын көркейте түсіру еді . 1964 жылы Қазақстан орталық комитетінің пленумы бір ауыздан Қонаевты бірінші хатшы етіп сайлады.

Жаңа бес жылдық басталды - оның алғашқы 1965 жыл өте шықты. Соған қарамастан өнеркәсіп пен құрылыс саласында ірі - ірі өзекті міндеттерді шешудің орайы келді. Соның ішінде Қызылорда целлюлоза - каотоп комбинаты мен жылу электр станциясы іске қосылды. Республика да буып түйетін мтериал шығару қолға алынды. Қостанай облысында Жетіген асбест комбинатының бірінші кезегі пайдалануға берілді. Өзен мұнай- газ кен орнының құрылысы аяақталды . Маңғыстаудың тұңғыш мұнайы алынды. Пайдалы қазба байлықтардың орасан мол қорларын анықтаудың арқасында республикамыздың игерілмеген шөлді аудандары ірі өнеркәсіп торабына айналды. Осы жерде шапшаң нейтронды бірінші электр станциясы жұмыс істейді. Осы аймақтың қақ ортасынан әсем қала бой көтерді. Ол осында айдалып келіп өмір сүрген украйн мобзары Шевченко атымен, ал қазір Ақтау деп аталады.

1966 жылы 20 наурызда КОКП XXIII съезі жұмысын бастады. Қазақстан 204 делегат қатысты. Пленум Д.А. Қонаевты КОКП орталық комитеті саяси Бюросының мүшелігіне кондидат етіп сайлады. Съезд шешіміне сәикес республиканың алуан саласы индустриясы секілді де бірқалыпты дамыды, ол еліміздің ірі эканомикалық аймақтарының біріне айналды. Осы жылы миллиард пұттан артық астық жиналды. Астық өндірісін ұлғайтуда және эканомиканы көтерудегі басқа да көрсеткіштерге қол жеткізгені үшін Солтүстік Қазақстан , Қостанай, Ақтөбе, Алматы облыстары Ленин орденімен наградталды. Қызылорда облысында күріш егісін жолға қоюға , сондай-ақ Шымкент облысында , Алматы облысының Ақдала алқабында , Талдықорған облысының Қаратал ауданында күріш егісі е-кең қанат жайды. Қазақстан қант қызылшасын, мақта , темекі сияқты техникалық дақылдар жөнінідегі аса маңызды базаға айналды.

Қазақ даласы экономикалық жағынан ғана емес , мәдени салада да ілгерілеп , одақ көлемінен тысқары жерлерге танылып , қарым- қатынасы күшейе түсті. 1966 жылдан бастап қысқа мерзім ішінде үш мұсылман еліне Алжир, Иран , Египет барып қайтудың сәті түсті. Қазақ даласындай ұлан ғайыр жер кемде- кем. Бір өзіне Ұлыбритания , Франция, Германия федеративтік республикасы, Испания, Австрия , Голландия, Дания сияқты іргелі елдер тұтас алғанда, емін – еркін сиып кетеді. Солд кең байтақ өлке отыз жыл ішінде өнеркәсібі ауыл шаруашылығы және мәдениеті өркен жайған республикаға айналды. Қазақстан түсті, сирек және пайдалы металл өндіріс жөнінен елімізде елеулі үлес салмағы бар. Олар Өскемен қорғасын- мырыш және титан - магни комбинатының, Балқаш пен Жезқазған кен металлургия , Лениногор мен Ащысай полиметалл комбинатының, Зырияның қорғасын, Павлардың алюминий , Шымкенттің қорғасын, Ертістің металлургиялық - химия заводтарының ұйымшыл ұжымдарының жемісті еңбектерінің арқасында еселене түсті.

Осы жылдар ішінде қара металлургия қарқынмен дамыды. Соколов -Сарыбай және Лисаков кен байыту комбинаттары Урал мен Қазақстан металлургиясының аса ірі барысына айналды . Еліміздегі ең қуатты ақ қаңылтыр цехы бар . Қарағанды металлургиялық комбинатының тұтас кешенінің құрылысы аяқталды. Ермак ферросплав заводы іске қосылып, толық қуатымен істей бастады.

Машина жасау және металл өңдеу саласы нығая түсті. Павлодардың трактор , Целиноградтың ауыл шаруашылығы машиналарын жасау, Өскеменнің, Қарағандының , Петропаволдың, Оралдың, Шымкенттің , Алматының заводтары пайдалануға берілді, Прибор жасайтын , энергетикалық және автломабиль өнеркәсібінің , химия мұнай, құрылыс жол төсеу машиналарын жасайтын заводттардың шығарған өнімдері кеңінен мәлім . Республика ірі отын энергетикалық өнеркәсіп орталығы ретінде танымал жүзден астам көмір және мұнай көздері ашылды. Қарағанды мен Екібастұз көмір бассейіндері жоғары қарқынмен өркен жайды. Көмір өндіру 1955 жылы бары жоғы 28 млн тонна болса, 1986 жылы 130-132 млн тоннаға жетті. 1965 жылы Маңғыстаудың бір эмалон мұнайы тұңғыш рет өңдеуге жіберілсе , 1976 жылы жүз млн тонна мұнай өндірілгені туралы айтылды.

Электр қуаты 1955 жылы 14,5 киловатт болса , 1986 жылы 85 млн . киловатт сағатқа жетті.

Қазақстан жергілікті , жеңіл тамақ , ірі өнеркәсібінің өсу деңгейінен өзінің эканомикалық қуатының қай джеңгейде екенін көрсеткен республика Алматы мақта- мата комбинаты Қостанайда костюмдік маталар Өскеменнің жібек маталары комбинатының , Көкшетауда ленталық фабрика бой көтерді. Семей, Шымкент, Алматы толық тұтынатын тауар өндіретін аса ірі орталық саналып отыр. Автомбиль , әуе қатынасы, темір жол транспорты өркен жайды. Барлық облыс орталықтарында осы күні әуе лайнерлерін қабылдайтын аэропорттар жұмыс істейді.

Қазақстан 60 жылдық торқалы тойы тойланатын жылы өнеркәсіп өнімдерін 1920 жылмен салыстырғанда 875 есе көп өндірілді.

жүктеу/скачать 4,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: