«Қазіргі заманғы түркологияның Ғылыми даму миссиясы және ғҰбайдолла айдаров феномені»
Ал ра/рә – «өте, аса» мәнін береді [13, 122 б.]. Сонда атаудың мағынасы: «суы өте таза, ауызсулы бұлақ»
жүктеу/скачать 2,21 Mb. Pdf көрінісі
|
Ғұбайдулла Айдаров. Конференция
|
Ал ра/рә – «өте, аса» мәнін береді [13, 122 б.]. Сонда атаудың мағынасы: «суы өте таза, ауызсулы бұлақ». Құртты – Маңғыстау ауданындағы жер, қоныс атауы. Көнетүркі тілінде құрт: қасқыр, бөрі мағынасында қолданылған. М.Қашқари: « Құрт – бөрі, қасқыр. Түрік халықтарының бәрі осылай дейді. Оғыздар да бөріні құрт дейді» деген мәлімет береді [23, 400 б.]. Сонда құрт сөзіне –ты (сын есім тудыратын жұрнақ) қосылып, сол жер қасқырдың көптігіне байланысты аталған. Құртты – «қасқырлы жер» мағынасындағы атау дейміз. Құрық – Қарақия ауданының әкімшілік орталығы. Халықтық этимологияда жер атауын «жылқы ұстайтын бас жағында ілмек жібі бар ұзын ағашқа» байланысты қойылған деген пікір кездеседі. Ал көнетүркі тілінде Гуррук ( куруг «құрғақ») «көне, суы тартылған құдыққа» қатысты айтылған [21, 182 б.]. Сондай-ақ көнетүркі сөздігінде де куруг – «құрғақ, кепкен» деп берілген [22, 469 б.]. Осы тілдік деректерге сүйене отырып, атау: «суы жоқ көне құдыққа байланысты қойылған» дейміз. Бұрынырақта жер аты Жыланды құрық (суы жоқ, жыланы бар құдық) деп те аталған екен. Оғланды – Қарақия ауданында орналасқан киелі орын. Оғландыда Бекет ата мешіті мен бейіті орналасқан. « Оғлан көне түркі тілінде – сәби, бала, ұл; оғул + ан кішірейту мәніндегі жұрнақ» [24, 411 б.]. Атау оғылан (зат есім) + ды (бір нәрсенің бар екенін білдіретін жұрнақ) туынды сын есім жасайтын жұрнағының қосылуы арқылы жасалған. 63 Аңыз бойынша, ол – бала әулие делінеді. С.Қондыбай Оғыланды атауы туралы: «С.Поляков «оғлан сөзінің осы аймақта жиі кездесетініне мән бере отырып, осы атты иеленген тарихи соңғы адам Тоқтамыс ханның әкесі, XIV ғасырдың 50-60 жж. Маңғыстаудың билеушісі – Түйеқожа-оғлан екендігін атап өтеді. Ал Әбіш Кекілбаев Оғыландының әлгі Түйеқожа- оғланмен байланысты болу ықтималдығын ескерткен болатын» – дейді [25, 39 б.]. Себебі орта ғасырларда әскер басыларын, хандарды оғлан атау дәстүрі болған. Осы пікірлерге сүйенсек, атаудың мағынасы: «хан (Түйеқожа хан (оғлан)) жерленген қорым» тәрізді. Отар – Бейнеу ауданындағы құдық. Бұл сөздің этимологиясын Э.В. Севортян: «от «шөп»+ а – шөпті ота + р етістіктен зат есім тудыратын жұрнақ, сөздің мағынасын: «жайылым, өріс, ауылдан жырақтағы мал жайылатын жер», – деп көрсетеді [11, 488 б.]. Сонымен қатар М.Қашқариде де мұндағы «от» түбірінің мағынасы «шөп, өсімдік» екенін айтылады [23, 63 б.]. Өлкеде осы от (шөп) түбірінен жасалған: Отар салпы, Оталған, Ақотты нар, Отайберген деген жер-су атаулары кездеседі. Сонда атау: « жайылым, өріс, ауылдан жырақтағы мал жайылатын жердегі құдық» деген мағынаға толық сәйкес келеді. Сынды – Бейнеу ауданындағы құдық. Т.Жанұзақ: «сын сөзі – «тау жотасы», «жал», «асу» мәнін береді деп көретеді [18, 78 б.]. Ал көне түркі тілінде сын – мола» [11, 503 б.]. Сонда атаудың мағынасы: «моланың жанынан қазылған құдық». Тұзбайыр – Ақтау жотасының Батыс Үстіртпен шектескен тұсындағы тұзды көл және Маңғыстау ауданындағы құдық. Атау тұз (зат есім) және байыр (зат есім) сөздерінің бірігуі арқылы жасалған. Көне түркі тілінде: «байыр – «төбе, көтеріңкі, биік жер» деп аталған [24, 37 б.]. Атаудың мағынасы: «тұзды, сортаң биік төбе» немесе «тұз шөккен (байырлаған) көл болуы да мүмкін. Өңірде бұдан басқа Қосбайыр атауы да кездеседі. Тұщықұй – Маңғыстау ауданындағы жер, қора, құдық. Атау құрамындағы құй сөзінің этимологиясын А.Ысқақов былайша түсіндіреді: «Құй деген сөз көне түркі және моңғол тілдерінде құд – құды – құйы – құй болып келетін, қазіргі қазақ тіліндегі құдық деген мағынада қолданылатын сөзбен төркіндес, яғни құй сөзі жоғарыда айтылып өткен көне түбірінің бір түрі» [26, 132 б.]. Бірқатар түркі тілдерінде құдықты құй-кьую дейді. Ноғайша қуйы , құмықша къую , түркменше гуйы. Құй сөзі өлкеміздегі құдық атауларында сақталып қалған: Ақшақұй, Үшқұю, Сайқұй т.б. құдық атаулары кездеседі. « Құд (-ық) – құй – құйы сөздеріндегі д мен й дыбыстарының алмасып келуі түркі тілдерінде бар құбылыс. Құдық дегендегі - ық жұрнағы – етістіктен зат есім тудыратын жұрнақ» [26, 132 б.]. жүктеу/скачать 2,21 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|