Банк тәуекелдерінің түрлері

Банктің өз бетімен жүргізген операциялары бойынша тәуекелдерге несие, пайыздық, валюталық, қоржындық (портфельдік) тәуекелдер мен уыстан шығарып алған қаржы пайдаларының тәуекелдері жатады.

Несие тәуекелі – несие берушіге есептелетін негізгі берешек пен пайыздарды қарыз алушының оған уақытында қайтара алмау қауіпі.

Пайыздық тәуекел – коммерциялық банктердің, несие мекемелерінің, инвестициялық қорлардың берілген не­сие­лер бойынша ставкаларының үстінен, тартылған қаражат­тар бойынша оларға төленетін пайыздық ставкаларды өсіріп жіберу нәтижесінде шығынға бату қауіпі.

Валюталық тәуекел шетел валюталарының бірінің өз­ге валютаға, оның ішінде сыртқыэкономикалық, несие жә­не басқа да валюталық операцияларды жүргізу негізінде ұлттық валютаға қатынасы бойынша бағамының өзгеру­і­мен байланысты валюталық шығындардың болу қауіпін білдіреді.

Қоржындық (портфельдік) тәуекел – бағалы қағаздар нарығындағы шығындардың болу мүмкіндігі.

Уыстан шығарып алған пайдалар тәуекелі – бұл қан­дай да бір шаралардың жүзеге асырылмауы немесе шаруа­шы­лық қызметінің тоқтауы нәтижесінде пайда болатын жа­нама (қосымша) қаржы залалдарының (алынбаған пай­да) тәуекелі.

Бұдан тысқары, банктің әкімшілік-шаруашылық шы­ғын­дарын өтеуге қабілетсіздігімен байланысты тәуекел ту­ра­лы да жиі айтылады.

Атап өткен тәуекелдердің бүкілі бір-бірімен өзара бай­ланысты. Мәселен, несие тәуекелі банктің өтімдік және төлемқабілетсіздік тәуекеліне, сондай-ақ банктің әкім­ші­лік-шаруашылық шығындарын өтеу қабілетсіз­ді­гі­мен бай­ла­нысты тәуекелге әкелуі мүмкін. Пайыздық став­ка­лар тәуекелі өзіндік тұрғыдан дербес болып саналады, өйткені несие ресурстары нарығындағы конъюнктурамен байла­ныс­ты болып саналады және банкке тәуекелді емес фактор ретінде әрекет етеді. Дегенмен, егер банк нарықтың пайыздық ставкаларының өзгеруіне бейімделмейтін болса, ол тәуекелдердің бүкіл тізбегінде несие тәуекелін арттыра түсетін болады.

Банк тәуекелдерінің сипаттамасы банк қызметімен байланысты тәуекелдердің, сол сияқты банк қызметімен байланысты емес тәуекелдердің белгілері бойынша беруге болады. Тәуекел түрлерінің жіктеуі төменде беріліп отыр (4 кесте).

4 кесте

Банк тәуекелдерінің жіктеуі

Банк тәуекелдері өтімдік (ликвидті) тәуекеліне және табыс тәуекеліне бөлінеді. Оларға мыналар жатады:

• 
  депозиттік тәуекел;
  
• 
  күшін ұзарту (проглонгация) (салымдарды ұзақ мерзімге созу) тәуекелі;
  
• 
  несие тәуекелі (ссудалар мен олар бойынша пайыздарды қайтарып алмау);
  
• 
  жаңадан жоспарланбайтын несиелер тәуекелі;
  
• 
  жаңа қызмет түрлері бойынша тәуекелдер.
  

• 
  несие тәуекелі;
  
• 
  валюталы тәуекел;
  
• 
  ел (елдер) тәуекелі;
  
• 
  салалық тәуекел.
  

Әлеуетті несие тәуекелдері операцияларға және опе­ра­ция­лардың сатыларына байланысты бөлінеді (мысалы, мә­міле жасау сәтіндегі «Форвард»).

Банк тәуекелдері негізгі пайда болу факторлары бой­ынша экономикалық және саяси болады. Саяси тәуекелдер – бұл саяси жағдайдың өзгеруімен байланысты, кәсіпорын­дар қызметінің нәтижелеріне қолайсыз әсер ететін, шекараны жабу, тауарларды басқа елдерге шығаруға, елдің аумағында әскери қимылдар жүргізуге тыйым салу сияқты тәуекелдер болып табылады.

Экономикалық (коммерциялық) тәуекелдер – бұл банктің өзіне немесе ел экономикасындағы қолайсыз өзге­ріс­термен байланысты туындаған тәуекелдер. Тепе-теңдік сақталмаған (несбалансированной) өтімдік тәуекелі (төлем міндеттемелерін уақытылы орындаудың мүмкін еместігі) жеке тәуекелдер шоғырландырылған экономикалық тәуе­кел­дің неғұрлым кең таралған түрі болып саналады. Эко­но­ми­калық тәуекелдер сондай-ақ нарық конъюнктурасы мен басқару деңгейінің өзгеруімен берілген.

Тәуекелдің бұл негізгі түрлері өзара байланысты болып табылады, сондықтан да оларды іс жүзінде бөлу өте қиынға соғады. Саяси және экономикалық тәуекелдер өз кезегінде сыртқы және ішкі әсер ету аясына тәуелділікте болуы мүмкін.