Когезияның композициялық – құрылымдық формаларына

Өмірде жақсылық пен жамандықтың, қуаныш пен реніштің, сәттілік пен сәтсіздіктің алмасып отыруы – ақиқат шындық. Барлық өнер туындылары тәрізді көркем әдебиет шығармасы да өмірді әр қырынан көрсетуге тырысады, когезияның композициялық-құрылымдық түрлерімен жүзеге асырылатын формасы оның барабар айтылымына айналады. Бейқисын тұрғыдағы когезияның композициялық-құрылымдық формаларында, мысалы, ассоциациялық когезия формаларында әңгіменің бөлшектенген кесектерін қисынды байланыстыруы мүмкін сөздер мен айтылымдарды ойша елестетуге болады. Мысалы: баяндау тақырыбынан ауытқып, баяндаудың басқа желісіне ауысып, бұл менің ... есіме түсірді, осымен қосарлана, басқа мезгілде, басқа жерде, осыған ұқсасты байқау, т.б. әдетте бұл сөздер мен айтылымдар басқа мәтіндерде, мысалы, ғылыми мәтіндерде ашық көрсетіледі.

Когезияның осы формаларына негізі ұқсас, ал өткерілу формалары әр түрлі бір стилистикалық (риторикалық) амалдың (салыстыру, аллюзия, метафора) белгілі бір қайталануы да жатады.

Когезияның ырғақ түзуші формаларын қабылдау қиынырақ, ол негізінен поэзияның еншісі. Ырғақ, ұйқас және басқалары сияқты құбылыстар поэтикалық шығармалардың формасымен анықталған мақсаттарға қызмет етіп қана қоймай когезияның құралдары болып та табылады.

Ырғақ прозалық мәтінді ұйымдастыруда да белгілі бір роль атқарады. Ырғақ – сөз қозғалысының, бүкіл шығарманың дамуының бірлігі. Ырғақтық қозғалыс сан алуан, ырғақтық динамика сюжет динамикасымен, автордың мінездері мен бейнесінің дамуымен байланысты. Ырғақтық сурет дамушы әрекет барысын жүзеге асыруда және оның кезеңдерін бөлуде маңызды роль атқарады. Түрлі композиция – сөз бірліктерін-портрет және пейзаж суреттемелерінде, пайымдауларда және т.б. ырғақтық шектеу байқалады.

Автордың, әңгімелеушінің, кейіпкерлердің «партиялары» көркем мәтіннің құрылымында ырғақты дараланады. Көркем мәтінді ырғақты ұйымдастырудың негізінде лингвистикалық факторлар жатыр. «Табиғи» және ырғақты прозада үш ырғақ бірлігі анық көрінеді: фонетикалық сөз (екпінділігі жағынан айтылғанда лексикалық сөзге теңелетін кез-келген сөз), оны кейде такт, фонетикалық тұтастық, «ырғақты құрылым» немесе аритмиялық топ деп атайды, синтагма және сөйлем.

Кейбір ғалымдар негізгі ырғақтық бірлік ретінде көркем мәтінде ырғақтық фигура құрайтын синтагманы, яғни түрлі екпіндік құрылыстағы фонетикалық сөздердің белгілі бір сабақтастығын атайды.

Ырғақ (тұрақтылығы немесе өзгеруі) абзацтың көлемімен, сөйлемнің ұзақтығымен, құрылымымен, әуезділігімен, сөйлем мен синтагмадағы сөздер мен сөз екпіндерінің санымен және орналасуымен байланысты. Сөйлемнің құрылымындағы әуезділік пен сөз екпініндегі өзгерістер ырғақтың өзгеруіне соқтырады.

Проза ырғағының негізінде құрылымның қайталанушылығы, мәтінді біртекті ырғақты ететін ырғақ қайталануы жатыр. Құрылымның қайталануы лексикалық және фонетикалық қайталанумен (анафора, аллитерация, эпифора) күшейеді. Сонда анық қабылданатын ырғақ, ырғақты немесе ырғақтандырылған проза туады. Мәтіннің ырғақтық суретінің сан алуандылығы ырғақтық қозғалыстың, яғни синтаксистік және әуендік модельдердегі өзгерістің, мәтінге жаңа ырғақтық фигуралар тудыратын варианттардың қосылуының арқасында жасалады.

Көркем проза ырғағы сюжетпен де, композициямен де, кейіпкерлердің мінезімен және басқалармен байланысты. Пушкин прозасының қайталанбас ырғағы баршаға аян.

Сонымен, күрделі фразалық тұтастық (микромәтін) мен макромәтінді талдағанда күрделі фразалық тұтастық сөйлемдерінің арасындағы логикалық-семантикалық байланыстарды, коммуникативтік мақсат ұстанымын және жалғаулықтармен ғана емес басқа құралдармен де айтылатын күрделі фразалық тұтастық құрамаларының арасындағы реляциялық қатынастарды ескеру маңызды.

Негізгі номиналдық тізбек бүкіл мәтіннің бойымен өтіп, тұтас мәтіннің тақырыбының өкілі болып, басты ақпаратты (тақырыптық тізбені) қосымшасынан айыруға көмектеседі.

Мазмұндық-фактуалды ақпарат өз табиғатында эксплицитті, вербалды айтылады. Ол барлық мәтіндерде (сөйлеу шығармаларында) бар. Автордың ойы мазмұндық-концептуалды және мазмұндық-астарлы мәтінді ақпаратта да, мәтін модальділігінде де көрініс тауып, ең алдымен көркем және публицистикалық мәтіндерде (жекелеген жанрларында) байқалады; ғылыми және іскерлік жанрларда байқалмайды, байқалмайды деуге болады.
Мазмұндық-концептуалды ақпарат
Мазмұндық-концептуалды ақпарат оқырманға мазмұндық-фактуалды ақпарат құралдарында сипатталған құбылыстар арасындағы қатынастарды, олардың себеп-салдар байланыстарын, индивидуумдар арасындағы қатынасты, қоса алғанда халықтың әлеуметтік, экономикалық, саяси, мәдени өміріндегі, оларды автордың өзінің қалай түсінгенін хабарлайды.

Мұндай ақпарат бүкіл шығармадан алынып, қоғамда болып жатқан және жазушы жасаған немесе оның қиялындағы әлемде болып жатқан қатынастарды, фактілерді, оқиғаларды, үдерістерді шығармашылықпен пайымдауды білдіреді. Мазмұндық-концептуалды ақпарат кейде жеткілікті айқын айтылмайды, сондықтан түрліше ұғындыруға мүмкіндік береді.

Мазұндық-концептуалды ақпаратты ашуда мазмұндық-фактуалды ақпарат зор роль атқарады. Мазұндық-концептуалды ақпаратты барша оқырман барабар қабылдамағандықтан, көркем шығарма тек фактуалды ақпаратқа саятын, ал концептуалды оқырманға түсініксіз болатын жағдайлары жиі кездеседі. Бұл тіл материалының құралын пайдалана білмеудің салдарынан немесе оқырманның жалпы тезаурусының жетімсіздігінің, яғни оның сауаттылығының жетімсіздігінің, өнер туындысын бағалауға тиісінше тәжірибесінің болмауының салдарынан болады. Өнер шығармасының идеясын түсіндіруде мол тәжірибе жинаған оқырман концептуалды, яғни негізгі, бірақ жасырылған ақпаратты түрліше түсінуі мүмкін (идеяны түрліше түсіндіру ықтималдылығында кез-келген өнер шығармасының мәні жатыр). Концептуалды ақпаратты тұтас мәтін көлемінде ғана сезінуге (түсінуге) болады.

Мазмұндық-концептуалды ақпараттың толық болмаса да эпиграф пен эпилогта ашылуы жиі ұшырасады.

Астарлы ақпаратқа пресуппозиция, символ, ассоциативті және жағдаяттық астарлы мәтін, импликация, контрапункт жатады.

Басқаша айтқанда, пресуппозиция-сөйлем мағынасының барабар түсінілуіне қол жеткізетін шарт.

Символ-санамызда тұрақталған белгінің белгісі, символ эксплицитті.

В. А. Кухаренконың пікірінше, белгілі бір жағдайларда көркем сөйлеуде көркемдік деталь, яғни үлкенді кіші, тұтасты бөлшек арқылы көрсету көркемдік символ бола алады, метонимия мен синекдохадан айырмашылығы детальдарда сөйлеудің тура мәні қолданылады [14, 39–49 б.].

Көркемдік символ:

а) ұғым мен оның нақты репрезентанттарының арасындағы метонимикалық қатынастарды білдіруші ретінде көрінеді. Метонимикалық символикаға мысал: «Қылыштан соқа жасаймыз» («Перекуем мечи на орала»), мұнда символ мен тұтас ұғымның арасындағы қатынас нақты әрі тұрақты, реципиент тарапынан ой жүгіртуді қажет етпейді. Символдың мұндай типі «символ-метонимия» деп аталады;

ә) символдың екінші типі «символ-ұқсасу» (символ-уподобление) деп аталады, себебі ол біреуінің мазмұнын түсіндіру үшін екі не одан да көп түрлі текті құбылыстарды ұқсастырумен байланысты. Мұндай символ шығарманың тақырыбы ретінде жиі көрініс табады;

б) белгілі бір жағдайларда деталь символға айналады. Деталь мен ол білдіретін ұғымның арасындағы байланыстың, тосындылығы оны білдіретін сөйлеудердің сол мәтін шегінде бірнеше рет қайталанылуы – қажетті жағдайлар болып табылады. Басқаша айтқанда, деталь-символ өзінің ұғыммен байланысының бастапқы экспликациясын қажет етеді және мәтінде ұқсас жағдайда бірнеше рет қайталануы себепті символ құрайды. Мысалы, бақытсыздық символы Э.Хемингуэйдің «Прощай, оружие!» романында жаңбыр, «Снега Килиманджаро» да – қорқау қасқыр.

Қазіргі мәтін лингвистикасында импликация мен астарлы мәтіннің бір мәнді түсініктемесі жоқ. Біреулерінде импликация астарлы мәтінмен ұқсастырылса, екіншісінде ұқсастырылмайды.

Импликация (латынның implico-тығыз байланыстырамын) – «егер ... онда» оралымының жуық логикалық эквиваленті, сол оралымның логикалық қасиетін құрастырушы операция.

Импликация ойлаған нәрсені аян, сондықтан қалдырып кетуге болады деп топшылайды. Бұл жағынан импликация пресуппозицияға жақындасады.

Импликация-айтылымда сыртқы астарлы мәтін аталатын мазмұнды айтпай тастап кету. Эллипсистен импликация контекст шеңберінің кеңдігімен, қосымша ақпаратқа ие болуымен (эллипсис тек компрессия жасайды, бір мәнді ғана қалпына келтіреді) ерекшеленеді.

И. Р. Гальперин мазмұндық-астарлы ақпараттың жағдаяттық және ассоциативті түрін бөледі [1, 44–46 б.].

Жағдаяттық мазмұндық-астарлы ақпараттың көлемді повестерде, романдарда жазылған фактілермен, оқиғалармен байланысты туады. Жағдаятты астарлы мәтін тарихи немесе әдеби болуы мүмкін, яғни оқырманның есіне прецедентті немесе тарихи фактілерді, оқиғаларды түсіреді. Жағдаятты (кейде ассоциативті де) астарлы мәтін құралдарының бірі аллюзия (фр. аllusiоn – әзіл, ым-ишара, кекесін) – мәтіннің адресатқа белгілі өткендегі немесе әдеби шығармалардағы сөздермен, тұрақты сөйлеу тіркестерімен шендесетін стилистикалық фигура. Ол мәтінді барабар түсінуге септігін тигізеді, бұл тұрғыда импликациямен жақындасады.

Ассоциативті мазмұндық-астарлы ақпарат - бұрын айтылған фактілермен байланысты емес, айтылған жайды жинақталған, жеке өзіміздің немесе қоғамдық тәжірибемен байланыстыратын әдетімізден туады, жағдаяттыққа қарағанда айқын емес, бұлыңғыр. Ассоциативті астарлы ақпарат сезімімізбен, өмірлік тәжірибемізбен, дәмді, иісті сезінуімізбен, естуімізбен және т.с.с. байланысты.

Мазмұндық-астарлы ақпарат негізінде болмысты бірнеше тұрғыдан параллельді немесе өзара байланысты әр түрлі хабарларды бір мезгілде қабылдау жатыр. Оқырманға вербалды айтылмаған әлдебір хабар ұшырасады.

И. Р. Гальпериннің пікірінше, «астарлы мәтін» мен «мағынаны өршіту» (приращение смысла) ұғымдары жақын болғанмен ұқсас емес. Мағынаны өршіту өздігінен туады: ол күрделі фразалық тұтастықтың лексикалық, синтаксистік, композициялық ерекшеліктерінің өткерілу үдерісінде пайда болады, ал астарлы мәтін вербальды айтылуға байланысты. Оны мәтін тудырушы жоспарлайды. Астарлы мәтін поэтикалық шығармаларда айқынырақ байқалады. Астарлы мәтін-түрлі құрылымдық ерекшеліктерінің, сөйлемдердің өзінше байланысуының, тілдік фактілер символикасының арқасында сөйлемдердің қосымша мағына тудыратын қабілетінен шығатын лингвистикалық құбылыс. Тура және астарлы мәтін «тақырып-рема» қатысында тұрады: тура-тақырып (болғандық, шындық), астарлы мәтін-рема (жаңа). Астарлы мәтін ашық көрінбейді, бір оқығанда назарға ілінбейді, тек бірнеше рет қайталап оқығанда ғана мазмұндық-фактуалды ақпарат арқылы байқала бастайды.

Астарлы мәтін контрапунктке ұқсағанмен барабар емес.

Астарлы мәтін-ақпараттың мазмұндық-фактуалды және мазмұндық - концептуалды қырларының арасындағы диалог іспетті.

Астарлы мәтіннің сипаттамасының бірі – айқын айтылмауы.

Мазмұндық-концептуалды ақпараттан айырмашылығы астарлы мәтін нақты сөйлемде немесе күрделі фразалық тұтастықта, ал мазмұндық-концептуалды ақпарат тек тұтас мәтінде байқалады.

Астарлы мәтінді қабылдау оқырманның тезаурусына қатысты. Тезаурус неғұрлым бай болса, оқырманның мәтінді аналитикалық қабылдау қабілеті солғұрлым дамып, айтылмаған, астарлы ойды нақтырақ түсінеді.

Автордың айтылып (жазылып) отырған жайға көзқарасы байқалатындықтан, астарлы мәтін субъективті бағалау болуы мүмкін, бұл жағынан ол модальділік категориясымен ұштасып жатады.

Объективті және субъективті модальділік болады. Объективті-модальдік мән – хабардың ақиқатқа қатынасының сипаты, субъективті модальдік мән – айтушының хабарға қатысы. Модальділік арқылы бір жағынан автордың тұлғасы, оның дүниетанымы, эмоциялық көңіл-күйі, көркемдік кредосы, екінші жағынан көркем шығарманың жанры танылады.

Модальділікті сөйлемде және мәтінде айыру қабылданған. Сөйлемде субективті модальділікті өткеретін барынша қарапайым құрал – эпитет, ол бірнеше рет қайталанғанда стилистикалық амалға айналып, одағай мен одағай сөздер, т.б. мәтіндік модальділікті (мысалы, әдеби портретте) аша бастайды.

Мәтіндік модальділікті анықтауда лингвистикалық және әдебиеттану талдауларының әдістері мен амалдары тығыз байланысып жатады. Мәтінде модальділіктің бөлімдерді интеграциялау және оларды кіріктіру тәсілдерінде, бейнелеу құралдарын пайдалану сипатында, автосемантикалық сөйлемдерді әңгіменің бойына сіңіруде және мәтіннің басқа семантикалық категорияларын белгілі бір дәрежеде өткеретін бірқатар амалдарда байқалуы мүмкін.

И. Р. Гальпериннің есептеуінше, көркем әдебиетте мәтіндік модальділік категориясының кристаллизациясы ерекше қиындық тудырады, мәтіндік модальділік мәтіннің жеке элементтерінде шашырап, фразалық модальділік белгілі бір дәрежеде мәтіндік модальділікті көлеңкелейді. Қиялындағы әлемді жасағанда сөйлеу суретшісі сол әлемге бейтарап қарай алмайды. Оны шындық ретінде түсініп, оған көзқарасын ашық не тұспалдап жеткізеді.

Г. А. Золотованың пікірінше, айтылымды диктум мен модусқа (ғылыми айналымға Ш.Балли енгізген) бөлу предикатты екі класқа бөлуді тудырады: объективті ақпаратты білдіретін диктум предикаты және сөйлеу субъектісінің позициясын «танытатын» модус предикаты [2, 75–76 б.].

Автордың ақпаратты қабылдауына қарай үш модустық рамка шығады: «Мен қалай ... көрдім (көрінді)», «Менің ойлауымша...», «Ол маған ... айтты».

Үш модустық рамканың бәрі ақпаратты қабылдау тәсілін білдіреді. «Сенімді-сенімсіз», «күмәндімін-күмәнсізбін» типті рамалық предикаттар айтушының диктум мазмұнына қатысын білдіреді, бірінші жақтағы есімдікпен қосылса, айтушының қатысын көрсетеді, ал үшінші жақпен қосылса, басқаның сөйлеуін жеткізгені, оның айтқанын түсіндіргені.

Сөйлеу, ой, пікір етістіктері модустік бөлімде авторландырылған роль атқарады.
3 Мәтіндегі уақыт пен кеңістік категориялары
3.1 Шынайы, концептуалды, көркем уақыт

Мәтіннің логикалық түзімі, оның құрылымы уақыт пен кеңістік сияқты категориялармен ұйымдастырылады.

Континуум (лат. continuum-толассыз, жаппай) – уақыт пен кеңістіктегі қозғалыстың толассыз ағымы. Уақыт пен кеңістік – бүкіл материалдық дүниенің әмбебап қасиеті, құбылыстар әлемі болуының қажетті шарты. Мәтін ақиқаттың және белгілі бір қатынас жағдайының үзігі ретінде онсыз болмайды.

Континуум – мәтін категориясы. Континуум сөйлемде өткеріле алмайды, себебі сөйлемде ой дамымайды. Осы мағынада сөйлем статикалық құбылыс, оны шартты түрде фильмнің кадрымен теңестіруге болады. Тіпті «Ол белгіленген мақсат бағыты бойынша баяу жылжи бастайды»,-деген сөйлемнің өзінде қозғалыс бөлігін көруге болғанмен, онда континуум жоқ.

Континуум мәтіннің грамматикалық категориясы – когезия (байласым) мен үзілістің синтезі сияқты. Уақыт және кеңістік континуумдарын оқиғалар континуумы ретінде де белгілеуге болады.

Мәтінде уақыт қозғалысы бір желілі және бір бағытты болмайды.

Мәтін лингвистикасында мәтіндік уақыттың үш темпоральдық негізі болады: объективті (күнтізбелік), концептуальдық (оқиға) және перцептуальды немесе перцептивті (эмоциялық-экспрессивті). Көркем мәтіндерде тағы көркемдік уақыт бөлінеді.

Объективті (күнтізбелік), табиғи, объективті жылжитын уақыт –мәтінге қатысты сыртқы, бір бағыттағы қайтарылмайтын уақыт. Ол – гносеологиялық-когнитивтілікпен, сезінумен, адамзат түсінігіндегі объективті уақытты реттеумен байланысты физикалық категория.

Мәтін өзінің жеке уақыты бар, кәдімгі материалдық объект (кітап, қолжазба) сияқты шынайы кеңістік пен уақытта өмір сүреді. Басқа материалдық объектілердің жеке уақытының бітетіні (кітап беттері сарғайып, жыртылады, суреттердің бояуы кетеді) сияқты оның да бітетін уақыты бар, алайда сөйлеу туындысы ретінде мәтін үшін ол онша маңызды емес.

Оқиғалы (концептуальды, лат. conceptio-қабылдау) уақыт (мәтіннің мазмұнын құрайтын оқиғалар жайлы айтылып отыр) – нақтылықты талдау негізінде шығарылған идеалды тіршілік деңгейінде шынайы уақыттың көрінісі, әлдебір құбылысқа көзқарас жүйесі, әлденені түсіну, суретшінің, ақынның, ғалымның жалпы ой толғауы.

Объективті және концептуалды уақыттың айырмашылығы – есептеу уақыты мен экстралингвистикалық шындықпен түрліше шендесуінде, яғни автордың оқиғаның өзінен бөлек шынайылық құбылысын зерттеу қызметінің мәтінде көрініс табуы.

Түрлі типті мәтіндерге – іс қағаздарына, хаттарға және т.б. енетін шынайы уақыт туралы түсінігіміз бен ұғымымыз шынайы уақыттың тікелей көрінісі болып табылады.

Оқиғалы уақыт оқиғаның басында не даму барысының әлдебір сәтінде хронологиялық негізге тірелуі мүмкін, бірақ бұл мәтін құрастырудың міндетті шарты емес. Бір мезгілдік пен түрлі мезгілдік, өткен мен келешек тұрғысында мәтіннің барлық предикаттарының релятивті, таксистік байланысы сөзсіз шарт болып табылады.

Уақыттың базалық құрастырушы категориялары (темпоральды көрсеткіштер) – уақыт мәнін тікелей жеткізетін сөздер мен сөз тіркестері: уақыт, жыл, маусым, ғасыр, жаз, күн, сағат, жазмыш, сәт, кеше, келешек, соғыс кезінде т.б. сол сияқты датаны білдіретін сөз тіркестері.

Жанама уақыт көрсеткіштері: тарихи тұлғалардың есімдері, тарихи реалийлердің, соның ішінде белгілі бір дәуірмен байланысты тұрмыс заттарының атаулары, дәйексөздер.

Оқиғалы уақыттың мәтінде тек уақыт өлшемімен емес, басқа да тіл бірліктерімен айтылуы мүмкін.

Мәтінде «уақыттан тыс» көріністің болуы да мүмкін. Ондай жағдайда «уақыттан тыс» мағына осы шақтың грамматикалық формалары арқылы беріледі.

Г. А. Золотова, Н. К. Онипиенко, М. Ю. Сидорова сөздің комуникативтік регистрлерін (репродуктивті, информативті, генеритивті) сипаттағанда белгілі бір регистрге тән уақытты белгілеу мен жеткізу тәсілдерін анықтайды [2, 29–32 б.].

Мәселен, репродуктивті регистрде айтушы тікелей байқағанын көрсетеді: уақыт-өзекті, осы, өткен және келер шақта.

Информативтік регистр бірыңғай үдерістің нақты ұзақтығынан ауытқыған фактілер, оқиғалар, қасиеттер туралы хабар ұсынады. Бұл-тікелей бақылаудың емес, не жанама бақылау нәтижесінде, не ойлау операцияларының нәтижесінде алынған білім.

Генеритивті регистрде «уақыттан тыс» және «уақыт бойғы» іс-әрекет қасиеттерді, қабілеттерді, сипаттаманы айту тәсіліне айналады.

«Бақылау орнын» болып жатқан жайға қарай өзгерте отырып, айтушы түрлі регистрлердің сөз бірліктерін құрайды. Оларды біріктіріп, мәтіннің кеңістік-уақыт көлемділігін, оқиға уақытын жасайды.

Мәтінде автор шығармасында шынайы уақыт оның субъективті қабылдауы арқылы көрініс табады, яғни шынайы уақыт шынайы ақиқатты қабылдаумен байланысты перцептуалды уақытпен бірігеді. Бұл уақытты сондай-ақ негізінде эмоция болғандықтық эмотивті деп те атайды. Осыдан келіп адамның қабылдауында шынайы уақыт объективті барысының бірде баяу, бірде жылдам жылжуы мүмкін.

Перцептуалды (перцептивті) уақыт айтушының (жазушының) мәтін оқиғаларына қатысты уақыт пен кеңістікке шынайы немесе ойша позициясын танытады (лат.perceptio – қабылдау).

Айтушының рөлін көріністі әр тұстан түсіріп алуға тырысатын оператордың рөлімен, соған қоса кадрларды іріктеп, құрастыратын режиссердің рөлімен салыстыруға болады.

«Коммуникативная грамматика русского языка» кітабының авторлары атап өткендей, әлемде болып жатқан бақылаудағы оқиғаны тілде үш тәсілмен суреттеуге болады:

1) жалпы перцептивті – «Ол беттерді парақтады»; «Маша машинкамен жазып отыр»; «Күзетшілер қылыштарын ұстады».

2) жеке перцепивті – «Ол беттерді сыбдырлатты»; «Маша машинканы тықылдатты»; «Күзетшілер қылыштарын салдырлатты» (іс-қимыл номинациясына есту компоненті таңдап алынған);

3) интерпретациялық-«Ол беттердің арасынан хатты іздей бастады»; «Маша дипломын жазып бітірейін деп жатыр»; «Күзетшілер қорғануға дайындалуда» (іс-қимылды айтушы білу үшін интерпретациялаған-мақсатты компонент бөлініп алынған).

Перцептуалдылық дәрежесі ғылыми, іс мәтіндерінде минималды, көркем мәтіндерде максималды болады, соңғысында перцептуалды уақыт жеке уақытпен қосылып, жаңа құбылысты –көркем уақытты тудырады.

Көркем уақыт-сюжеттің, бейнеленген құбылыстардың өмір сүру формасы, шынайы, перцептуалды және жеке уақыттардың өзінше араласқанын сипаттайтын әлемді танудың ерекше формасы. Көркем және шынайы уақытты бейнелеудегі айырмашылық объективті шынайылық пен ирреальность (шарттылық) бейнесі үйлескен көркем шынайылық әлемінің ерекше табиғатының көрсеткіші болып табылады.

Көркем мәтіндердегі уақыт континуумының дәлдігі кеңістіктегіге қарағанда шамалы. Оқырманға келешектен өткен шақ жақын, автордың арқасында ол көркем шығармада бізге жақындай түседі (осы және келер шақ етістіктерінің араласуы).

Көркем мәтін континуумы әдетте оқиғалардың шынайы сабақтастығының бұзылуына негізделеді, яғни баяндау желісінің сақталуы міндетті емес. Баяндауда уақыт жоспарларының араласып кетуі мәтін үзінділерінің мүшеленуін анықтайды. Уақыт пен кеңістік жағынан оқиғалар байланысы неғұрлым шимай-шатпақ болса, шығарманың мазмұндық-концептуалдық ақпаратының өзін түсіну соншалықты қиынға түседі.

Мәтіндік уақыттың синхронды және диахронды аспектілері бар. Мағыналық акцент бірінші жағдайда «қашан болған» және «қаншаға созылды» ұғымдарымен, екіншісінде-уақыт қатынасындағы сабақтастық немесе реттілік ұғымдарымен (яғни мәтіндегі логикалық ұғыммен) байланысты.

2. 
   
   жүктеу/скачать 1,25 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: