Бағдарлама: Тақырыбы: «Балалар мен жасөспірімдер арасындағы девиантты мінез-құлықты түзету»

Сонымен болашақ жастардікі. Өйткені олар XXI ғасырда өркениетті Қазақстанда өмір сүреді. Бұл ғасырда нағыз азамат рухани нәр алатын қоғамда, бұрын - соңды болмаған жаңа жүйеде қалыптасады. Сөз жоқ, жеке тұлға адамның рухани санасы оянады. ХХІ ғасыр адамзат тарихындағы ерекше дәуір болуы тиіс.Ол дәуірде азамат өзін - өзі танып, біліп қана қоймай, осы қоғамның біртұтас бөлшегі екендігін сезінуі тиіс. Сонымен баланы дұрыс тәрбиелеу үшін мектеп - ата - ана - тығыз байланыста болу керек. Әл – Фараби бабамыз айтқандай «Әрекетіміз дұрыс болу үшін соған баратын жолымыз қандай болуы керек екенін анықтап алуға тиіспіз».

Девиантты мінез-құлықтың пайда болуы.

Мектептегі педагогтар, психологтар балаларды оқыту мен тәрбиелеуде сабақтан көп қалатын, тәртібі нашар, білім деңгейі төмен, ашуланшақ, ата-аналар мен ұстаздарды тыңдамайтын, бұзақылықтар жасайтын балалармен жиі кездеседі. Зерттеушілер мұндай оқушыларды «Қиын оқушылар», «Мінез-құлқында ауытқуы бар балалар», «Девиантты балалар» деп қарастырып жүр.

Девиантты немесе қиын балалар деген кім?

• 
  «Қиын оқушылар» .
  
• 
  «Мінез-құлқында ауытқуы бар балалар»
  

әсер етеді?

• 
  агрессивтілік ;
  
• 
  отбасының құлдырауы;
  
• 
  жасөспірімнің отбасымен және құрдастарымен келіспеушілігі;
  

• 
  өзін-өзі басқарудың төменділігі.
  
• 
  ата-аналардың бақылауының жетіспеушілігі.
  
• 
  физикалық жазалау
  

• 
  өзіндік тәуелсіздік
  
• 
  дербестік
  
• 
  басқаға бағынышты болмау
  

Көптеген зерттеуші ғалымдардың тұжырымдамаларына жүгінсек девиантты мінез-құлықты жасөспірімдерге тән ортақ қылық – ол ата-аналар мен ұстаздарға қыр көрсету, бір нәрсені өзінше жасау, үлкендердің тілін алмау, жағымсыз жандарға еліктеу, темекі тарту, біртіндеп ішкілікке үйрену, ұрлық жасау тағы сол сияқты болып табылады. Осындай жат қылықтарды елемеу – жасөспірімдерді теріс жолға түсіріп, қылмыс жасауға итермелейді, адамгершілік ардан аластатып, бара-бара қоғамға сүйкімсіз, жеккөрінішті жандар қатарына қосары сөзсіз.

Девиантты мінез-құлықты жасөспірімдерді педагогикалық мінездемелері жағынан төрт топқа бөлеміз.

• 
  Бірінші топқа жататын девиантты мінез-құлықты
  

мейірімсіздік, үлкен-кішіні сыйламау сияқты әдет-дағдылар

толық қалыптаспағанымен, олар іштей өз жүріс-тұрыстары

мен іс-әрекеттеріне баға бере алмайды. Бірақ өз мінез-құлқын

түзетуге талаптанады. 

• 
  Екінші топқа жататындар
  

әлеуметтік бағдарлары қоғамға жат сыңаймен сипатталады.

Бұлар қатігездік қылықтарымен қатар,ұрлық, тонау,

зорлық-зомбылық жасау, темекі мен наша тарту,

уытты сұйық заттарды иіскеу сияқты

әдеттерге икемдене бастаған. 

Бұл топқа тәртібі нашарлаған, құқық тәртібін бұзушы жасөспірімдер жатады,

бірақ бұл балалар әлі бұзыла қоймаған,өз жүріс-тұрыстарын түзетуге мүмкіндік

– қабілеті бар, тек педагог тарапынан басқаруды талап етеді.

• 
  Үшінші топқа жататындар
  

бейімділіктері жоқ жасөспірімдердің шағын тобы жатады.

Қоғамға жат мінез-құлықтары қалыптаспағаны сонша,

олар өздерінің теріс қылықтарына талдау бере алмайтын

жасөспірімдер. Бұл топқа қатігездік,зорлық-зомбылық көрсетумен

қатар ұрлық, тонау, ішімдік және наша тарту істеріне әбден

машықтанған жасөспірімдер енеді.

• 
  Төртінші топқа жататындар
  

шалдыға бастаған балаларды жатқызамыз. Мұндай жасөспірімдерге

педагог-психологтар мен дәрігерлер

тарапынан дербес қарым-қатынас, ілтипат, сый-құрмет,

жылы лебіз қажет. 

Девиантты мінез-құлықты жасөспірімдердің тұлғасын

қалыптастыруда жүргізілетін жұмыстар жүйесі.

• 
  Тұлға дамитын ортадағы материалдық жағдайды
  

• 
  Жасөспірімдерді тәрбиелеу.
  

• 
  Әлеуметтік және психологиялық қорғалу;
  
• 
  Оқушылардың өздерінің құқықтары мен міндеттерін білуі;
  
• 
  Оқушылардың жеке дара ерекшеліктерін ескеру;
  
• 
  Жасөспірімдердің бос уақыттарын ұйымдастыру .
  

жұмыс жоспары .

 ДЕВИАНТТЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫН ДАМЫТУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ТРЕНИНГ.

ТРЕНИНГ ЖАТТЫҒУЛАРЫ 
1 - кездесу. Сабақтың мақсаты: оқушыларды (қатысушыларды) бір – бірімен және психологиялық тренинг жұмысымен таныстыру, бұдан ары да тренингке қатысуға деген тілектері мен қызығушылықтарын қалыптастыру. 
Сабақтың құрылымы: 
1. Кіріспе әңгіме. 
2. Жаттығу «Күтілімдер», «Қалам». 
3. Танысу «Есімдердің қозғалысы». 
4. қимыл – қозғалысқа бағытталған ойындар 
5. Тренингтен күтілетін үміттерін нақтылау

Кіріспе бөлімі

1. 
   Сонымен оқушылар бұрын – соңды тренинг туралы естіген де боларсыздар. Мен сіздерге осы тренингте не іс істейтіндігіміз жайлы айтып өтейін. Мұнда біз ойындар мен жаттығуларды орындаймыз. Кез – келген психологиялық ойынның екі жақты мәні бар. Ол бір қарағанда жай көңіл көтеру секілді болуы мүмкін. Ал екінші жағынан ойын біздің бәрімізге өзімізді, айналамыздағыларды дұрыс түсінуге, тануға мүмкіндік береді.
   

«Күтім» атты жаттығу орындалады.

Барлық қатысушыға кішкене жапырақ

таза қағаздар беріледі. Ол қағаздарға

олар тренингтен не күтетіндіктерін

тізіп жазады да оны тақтаға апарып

іледі. Жүргізуші бүгінгі кездесудің

соңына қарай жаңағы парақтарды

ашып барлығы бірлесе отырып талдайды.

Бәрі іліп болған соң жаттығу орындалады. 

«Қалам» атты жаттығу.

Енді бәріміз «Қалам» атты бой жазу жаттығуын ойнайық. 

«Жылы сөз» ойыны.

Мақсаты: балалардың белсенділігін арттырып, эмоциялық қысымды жою.
Барысы: Барлық қатысушылар шеңбер жасап тұрады. Бастаушы өзінің көршісіне бұрылып қошемет сөз айтады (комплимент) ол оған рахмет айтып келесі адамға жақсы сөз айтады. Ойынды бәрі жылы сөз тыңдап болғаннан кейін тоқтауға болады.
Баланың психологиялық көңіл- күйін ескеріп оны қалыпты жағдайда ұстау үшін түрлі жаттылар жасату өз нәтижесін көрсетеді.

«Алманы жұлып ал» ойыны.

Мақсаты: Берілген жаттығу жүйкені тыныштандырып , босаңсуға мүмкіндік береді.

Жетекші қатысушылардан бір-бірінен алшақтау түруын сұранады да: “Қазір біз бақшадан алма жинаймыз, олар өте биікте өсіп түр, оң қолымызды барынша көтеріп бір-біріміздің артымызға тұрамыза, ішке терең тыныс алып алмаларды жұламыз. Енді тынысымызды жәйләп шығарып , алмаларды себетке саламыз.

Сіздердің сол жақтарыңызда тағы да екі өте үлкен алма тұр. Бір-бірлеріңіздің арттарыңызға тұрып алманы жұлып алыңыздар. Керемет! Ары қарай терең тыныс алып екінші алманы сол қолымызбен жұламызда тынысты сыртқа шығарып алманы себетке саламыз.

ҚОРЫТЫНДЫ АНАЛИЗ

• 
  Балаға ілтипатпен ,ізгі тілекпен қарау ;
  
• 
  Оның адамгершілік күшіне потенциалды мүмкіншіліктеріне сену ;
  
• 
  Жалпы білім беретін мектептерде салауатты бағдарламаларды тиімді пайдалану ;
  
• 
  Оның жағымды қасиеттеріне сүйену ;
  
• 
  Салауатты өмірін қалыптастыру ;
  
• 
  Девиантты мінезге ие балалардың білім алу мен бос уақытын тиімді пайдалы іс –әрекеттермен жаңа кешенді бағдарламалар құру .
  

тәрбиелік жұмыстарын жүргізуде римдік философ Сенеканың: «әрбір адам өмірінің тек кейбір жақтарын ойлап талдайды, бірақ ешкім жалпы өмір туралы ойланбайды» деген ой-пікіріне сүйене отырып,

девиацияға коррекция жасаушы әрбір маман ұстаз, баланың тек кейбір мінездік кемшіліктерін түзетіп қана қоймай, оларды, қоғамдық өмірдің талаптарымен ұштасқан дұрыс қарым-қатынас жолына қайтып әкеліп, ары қарай қалыптаса дамуына, әлеуметтенуіне көмектесуі қажет. Бұл педагогикалық іс-әрекеттер мазмұны, қоғам өмірінде бекіген адамгершілік қадір-қасиеттер мәнімен, талаптарымен тікелей байланыстырады, адамдар арасындағы қарым-қатынастар (достық, жолдастық, туыстық, сүйіспеншілік, махаббат т.б.) нормаларымен ұштастырыла жүзеге асырылғанда, ғана балалар

бойында девиантты мінез-құлықтың өріс алмауына тоқтау қойылады.

Біздің қоғамымызда жасөспірімдердің адамгершілік келбетіне қоятын талаптардың өсуіне, оларды жақсылыққа тәрбиелеуге баса назар аударылуда. Ал қазіргі кезеңде құқықтық тәртіпке немқұрайлы қарайтын ұрлық, зорлық, бұзақылық т.б. қылмыстық әрекеттер мен қарапайым азаматтардың демалысы мен көңіл-күйіне көлеңке түсіретін жастар жиі кездесіп отыр. Елдің экономикалық жағдайы, бұрынғы дүниетанымның құлдырауы мен бәсекелі және жоғары өндірісті жағдайда өмір сүру мен жұмыс жасау іскерлігі мен дағдысының жоқтығы – қоғамның күрделі қиындықтары мен ішкі дау-жанжалдарды тудыруға әкеледі.

Жастар арасында ересектермен күрделі және қиын қарым-қатынастар көрінеді. Сонымен қатар, қаталдық пен агрессивтілік пайда болып, қылмыстық әрекеттер көбейді. Осындай жағдайларға байланысты жасөспірімдердің мінез-құлық ауытқушылықтарын психологтар зерттеп білулері шарт.

Мінез-құлқында ауытқушылығы бар балаларен жұмыс жасаудың сан алуан жолдары бар. Ең алдымен жасөспірімдермен дұрыс тіл табысып, сөйлесе білу керек. Жақсы беделге ие болған мұғалімнің жеке өнегесі қандай оқушыға болса да күшті әсер етеді.

Көмек көрсететін психологтар баланың ішкі жан дүниесін алыстан көріп білуі шарт. Мінез-құлқы ауытқыған оқушыны ешқандай ұжым өмірінен, қоғамдық пайдалы еңбектен тыс қалдыруға болмайды, олар барлық үйірме жұмысына, басқа да шараларға қатысуы керек. Бұл олардың зиянды істермен айналыспай, жауапкершілік сезімін туғызуға жол салады.

Қазіргі кезде жасөспірімдердің мінез - құлқындағы ауытқушылықтарынан әртүрлі қылмыстық әрекеттер мен жағымсыз істер көбейіп отыр. Осы жағдайлардың алдын алып, түзету үшін әрбір педагог, ата-ана, психолог бірлесе жұмыс жасай отырып, әрбір жасөспірімнің дербес ерекшеліктері мен мінез-құлқын ескеріп, анықтап, соған сәйкес жұмыстар жүргізу керек.

Қолданылған әдебиеттер.

1. 
   Қызықты психология. Танымдық-психологиялық журналдар.
   
2. 
   С.Б.Бейсебаев «Жастардың девиантты мінез-құлқын дамуының әсері».
   
3. 
   Мектеп психологтары «Психологиялық сауалнамалары».
   
4. 
   Г.Е.Айымбетов, Р.С.Колонина «Девиантты іс-әрекетті балалар».
   
5. 
   И.Әбеуова «Мінез – құлқында қиындық бар оқушылар».
   
6. 
   Қ.Б.Жарқынбаев «Психология».