Бағдарламасы «ертеңін үшін аянба! »

III том

Астана, 2011
«Нұр Отан» ХДП Хатшысы Қайрат Сатыбалдыұлының жалпы редакциялық басшылығымен.

Редакциялық алқаның құрамы:
Исекешев Әсет Өрентайұлы – Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары, Қазақстан Республикасының Индустрия және жаңа технологиялар министрі.

Әбдіқалықова Гүлшара Наушақызы – Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі.

Тілеухан Бекболат Қанайұлы – Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты, Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісіндегі «Нұр Отан» ХДП Фракциясының мүшесі.

Құрметті оқырман! Ақпараттық-анықтамалық материалдардың мазмұны бойынша ұсыныстар мен ескертпелер болып жатса, оларды мына мекен-жайға жолдаларыңызды сұраймыз: 010000, Астана қ., Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің Үйі, 2-ғимарат, каб. 306 немесе мына электронды пошта бойынша – torekozha@yandex.ru

Мазмұны

Біздің әрбіріміз де күнделікті тіршілікте түрлі өмірлік жағдайлармен бет пе бет келіп жатамыз. Мұндай мәселелерді біз тез шешетін болып алдық. Өйткені оның шешімін табуды бізге өмірдің өзі үйретеді.

Алайда, бұдан басқа да басымызға жиі түспесе де эмоционалдық қиындықтарын арқалай келетін, оның шешіміне көп жағдайда арнайы құқықтық білім керек болатын тіршіліктің түйткілдері де кездеседі. Мұндай қайталанып тұратын жағдайлар қалайда мемлекеттік органдар жұмысының ережесімен, мемлекеттік қызметті ұсыну рәсімдері, былайша айтқанда азаматтарға мемлекеттік қызмет көрсету регламентіне байланысты болады. Осы және басқа да қарапайым деп айтуға да, қиындық деуге де келмейтін жағдайлар жөнінде қолыңыздағы кітапшадан оқи аласыз.

Мемлекеттік органдар соңғы кездері өздерінің ақпараттық ресурстарында түрлі Жаднамалар әзірлеп, орнатып қоятын болды. Әрине, мұндай жақсы бастамалары үшін оларға үлкен алғыс айтқан орынды. Алайда бұл жаднамалар тек сол мемлекеттік органның «биігінен» ғана қарайды, дәлірек айтсақ, жалпыға бірдей түсінікті бола бермейді, кеңсе тілімен, қиын терминдермен және заңнамаларға жасалған сілтемелермен әспеттеледі.

Заманауи заңнамалардың күрделілігі кез келген адамға мәселені түп тамырына дейін дұрыс шешіп, тиянақтау үшін оңай соқпасы анық. Қазақстанның барлық тұрғындары ғаламторға кіру мүмкіндігіне ие емес, олардың әрбірінде жеке компьютер бола бермейді, өкінішке орай, барлық азаматтарымыз тиісті білім мен дағдыларға ие деп айта алмаймыз. Нормативтік құқықтық актілерді және сол жаднаманың өзін ғаламтор ресурстары мен мемлекеттік органдар сайтынан тауып ала қою өзін «көштен қалмаған» деп санайтын талайымызға оңай соқпасы анық.

Осындай қолайсыздықтарды ескере отырып, бұл жинаққа ең керекті деп санаған жүз түрлі жағдайдың сауатты шешімі болар ұсыныстарды жинақтадық. Бұл жағдайлар әлеуметтік қызметтер мен төлемдер, медициналық қызметтер, білім беру мәселелері, дәлірек айтқанда балабақша таңдау, мектепке баланы даярлау және жоғарғы білім алу мәселелерін қамтыды. Тұрғын үй алу және оның бағдарламалары. Өз құқыңды қалай сауатты қорғай білу керек, төтенше жағдайларда не істеу керек сынды бірқатар маңызды сұрақтарға жауап іздедік. Сонымен қатар, өз бизнесіңді заңнама шеңберінде қалай дұрыс тіркету және жүргізу керектігі де айтылды.

1. 
   Зиянды әдеттерден – темекі шегуден, спиртті ішімдіктер ішуден, тым қатты тойып тамақ ішуден бас тартыңыз.
   
2. 
   Күн сайын отыз минут таза ауада серуендеу адамның денсаулығын жақсартуға сеп болады.
   
3. 
   Денені шынықтыру ағзаны сергітеді, бұлшық еттерді, сүйектерді, жүрек тамырларын, жүйке, иммунитетті және ағзаның барлық жүйелерін нығайтады. Дене шынықтыру жаттығулары кезінде ойлау, есте сақтау қабілеттері артады. Сонымен қатар, көңіл-күй көтеріледі. Сондай-ақ, суға түсу, моншаға бару артық салмақты бір сәтте-ақ жояды.
   
4. 
   Әр күн сайын шоколадтың кішкентай ғана бөлігін жеу жақсы эмоцияларды арттырады.
   

5. 
   Жаңа піскен қызанақ (соус түрінде де) ер адамдарға да, әйел адамдарға да жас көріну мүмкіндігін береді. Жаңа піскен қызанақ (соус түрінде де) ер адамдарға 1,9 жыл, әйел адамдарға 0,8 жылға жас көріну мүмкіндігін береді.
   
6. 
   Өсімдік, зәйтүн, зығыр майлары тамырлардың икемді жұмыс істеуін қолдап қана қоймай, бауырдың өтті дұрыс өңдеуіне және ағзадан зат алмасу өнімдерін бөлуге көмек береді.
   
7. 
   Күн сайын мүмкіндігінше көбірек түрлі жеміс жеңіздер. Жемістер ағзаға дәрумендер беріп, қуатыңызды арттырады. Күн сайын 5 түрлі жеміс жеңіздер. Жемістер ағзаға дәрумендер беріп, энергетиканы арттырады.
   
8. 
   Пісірілген, бұқтырылған немесе буға пісірілген балық, мүмкіндігінше экологиялық таза теңіз балығын аптасына 2-3 рет жеуге тырысыңыз. Пісірілген, бұқтырылған немесе буға пісірілген балық, мүмкіндігінше экологиялық таза теңіз балығын аптасына 2-3 рет жеу адам өмірін 3 жылға ұзартады.
   
9. 
   Бірдей көлемде араластырылған дәрумендердің құрамындағы немесе жеке түрдегі фолий қышқылы сіздің саулығыңызға өте пайдалы. Бірдей көлемде араластырылған дәрумендер өмір жасын ұзартады. Дәрумендердің құрамындағы немесе жеке түрдегі фолий қышқылы сіздің жасыңызға тағы да 1,2 жыл қосады екен.
   
10. 
    Дұрыс, мағыналы күлкі, көңілге тимейтін әзілді де ұмытпаңыз. Күлкі, жағымды, сәнді әзілдің адам өсіміне тағы да 8 жыл қосатынын ұмытпаңыз.
    
11. 
    Құрамында кальцийі басым болатын тамақтар (ірімшік, йогурт, сыр, сүт) – сүйегіңізді бекітеді. Кальций және құрамында ол басым болатын тамақтар (ірімшік, йогурт, сыр, сүт) – шамамен бір жыл қосады.
    
12. 
    Ауыз қуысын тәртіпте ұстап, әр жарты жыл сайын тіс дәрігеріне бару – денсаулық кепілі.
    

13. 
    Дұрыс ұйқы – салауаттты өмірдің бір салты. Салауатты түс – әйелдердің өміріне 7 сағат, ал ерлердің өміріне 8 сағат қосып, сіздердің өмірлеріңіз тағы да 3-12 жылға ұзарады.
    
14. 
    Орташа салмақты ұстаңыз. Қозғалыс жасаңыз. Күніне бірнеше минут дене шынықтырумен айналысыңыз. Жаттығу барысында 30 жастан кейін өндірілуі күрт азайып кететін бойдың өсу гармоны еркін қозғалысқа түседі. Орташа салмақты ұстау Сізге тағы да 6 жылға дейін өмір қосады. Қозғалыс жасаңыз. Күніне бірнеше минут қана дене шынықтырумен айналыссаңыз да өміріңіз ұзарады. Жаттығу барысында 30 жастан кейін өндірілуі күрт азайып кететін бойдың өсу гармоны еркін қозғалысқа түседі.
    
15. 
    Жақсы адамдармен жақын болыңыз. Табиғат аясына көбірек шығыңыз. Бұл сіздің жан сарайыңызды ашады.
    

16. 
    Қандай жағдай болса да түңілмеңіз. Оптимистер пессимистерге қарағанда айтарлықтай ұзақ өмір сүреді, бұл ғылыми тұрғыда расталған. Қиын сәттерде өз өміріңіздің қуанышты сәттерін, бақытты кездерін, есіңізге түсіріңіз, шүкірлік етіңіз. Бұл өмір сүруге деген құштарлығыңызды арттырып, ренжіткен адамдарды кешіруге көмектеседі.
    
17. 
    Миды жұмыс істетіңіз. Кроссвордтар шешіңіз, көп оқыңыз, шет тілдерін оқыңыз. Миды белсенді жұмыс істеуге мәжбүрлесеңіз, тек қана ақыл емес, сонымен бірге жүрек қызметін, қан айналымы жүйесін, зат алмасу барысын жақсартасыз.
    

1) www.zdravclub.ru/

2) www.doctor.kz/

3) www.medportal.kz/

Сіз емханадан скринингті медициналық тексеру туралы естуіңіз мүмкін. Бұл әрбір ауру түрі бойынша қиын (тәуекел) топтарға кіретін тұрғындардың жеке жыныстық-жастық топтарының жаппай тексеруден өтуі дегенді білдіреді.

Мысалы, 18, 25, 30 жас шамасындағы ерлер мен әйелдерге - терапевтің, электрокардиограмма, биохимиялық зерттеу, холестерин мен триглицеридтің деңгейін анықтау сияқты тексеруден өту міндетті. 35, 40, 45, 50, 55, 60, 65 жас шамасында да терапевтің, электрокардиограмма, биохимиялық зерттеу, холестерин мен триглицеридтің деңгейін, қандағы қанттың құрамын анықтау сияқты тексерулер міндетті түрде жүргізіледі. Барлық көрсетілген зерттеулер қан айналым процесіндегі ауруларды табу (жүректің ишемикалық ауруы, артериялық гипертония) мақсатында жүргізіледі. Себебі, дәрігерлердің айтуынша біздің еліміздегі өлім көрсеткіші артериялық гипертензия (қан қысымының көтерілуі) бойынша ең жоғарғы болып отыр.

Ересектердің мақсатты топтарын профилактикалық тексеріп-қарау: тексеріп-қарау, анамнез деректерін жинау, антропометриялық өлшеу (бойы, дене салмағы, белдің шеңбері), жылына 1 рет артериялық қан қысымын өлшеу; қырық жастан бастап жылына 1 рет көру жітілігін анықтау, қырық жастан бастап жылына 1 рет есту жітілігін анықтау, екі жылда бір рет қалқанша безді тексеріп-қарау және пальпациялау (эндокринолог), қырық жастан бастап жылына бір рет көзіші қан қысымын тексеру, отыз жастан бастап жылына бір рет тік ішекті саусақпен зерттеу (хирург), қырық жастан бастап жылына бір рет қуық асты безін саусақпен зерттеу (хирург), он сегіз жастан бастап тазалық дәрежесін анықтау үшін жағынды алумен әйелдерді гинекологиялық тексеріп-қарау (акушер-гинеколог), акушер-гинеколог болмаған жағдайда 35, 40, 45, 50, 55, 60 жастағы әйелдердің цитологиялық зерттеуге жатыр мойынынан жағынды ала отырып (Рар-тест – Папаниколау бойынша бояу) гинекологиялық тексеруді қамтиды.

Профилактикалық тексеріп-қарау кезінде зертханалық және аспаптық зерттеулер жүргізіледі: қанның жалпы талдауы: жылына 1 рет эритроциттердің, гемоглобиннің, лейкоциттердің тұну жылдамдығын анықтау, жылына бір рет зәрді нәруызға тексеру, жылына бір рет нәжісті глист жұмыртқасына тексеру, жылына бір рет кеуде жасушасы органдарын флюорографиялық тексеру, қырық жастан бастап жылына бір рет қандағы глюкозаны тексеру, қырық жастан бастап жылына бір рет электрокардиографияға түсіру, қырық жастан бастап жылына бір рет фиброгастродуоденоскопияға түсіру кіреді.

35, 40, 45, 50, 55, 60, 65 жас шамасындағы әйелдерге келесі зерттеу түрлерін өту қажет: онкоцитологияға жағынды (бұл зерттеуді өткенде жатыр мойны ісігінің даму тәуекелі жоғары әйелдер білінеді). 50, 52, 54, 56, 58, 60 жаста сүт безінің ісік алды процесін білу мақсатында маммография, яғни сүт безінің рентгені, кеңейтілген кольпоскопия (жатыр мойнын зерттеу) және гинеколог дәрігерге көріну жүргізіледі. Қазіргі таңда әйелдер арасында бұл аурулар жас шамасына қарамастан, өлім қаупі бойынша бірінші орынды алып отыр.

Сондай-ақ, 18 жасқа дейінгі балалар үшін келесі мамандардың профилактикалық тексеруі қарастырылған. Сәбилерді өмірінің бірінші жылында: хирург-ортопед, ЛОР, невролог, офтальмолог;

2 жасында: стоматолог, офтальмолог;

3 жасында: хирург-ортопед, офтальмолог, стоматолог;

4-5 жасында: стоматолог;

6 жасында: хирург-ортопед, ЛОР, стоматолог, офтальмолог, невролог;

7 жасында: стоматолог;

8 жасында: эндокринолог, стоматолог;

9 жасында: хирург-ортопед, ЛОР, стоматолог, офтальмолог;

10 жасында: эндокринолог, стоматолог;

11 жасында: хирург-ортопед, ЛОР, офтальмолог, невролог, стоматолог;

12 жасында: стоматолог;

13 жасында: стоматолог;

14 жасында: хирург-ортопед, ЛОР, офтальмолог, невролог, стоматолог

15-17 жасында: қыздар -  стоматолог, гинеколог, жігіттер - хирург-ортопед, ЛОР, невролог, стоматолог, офтальмолог маманның алдынан өткені жөн.

Тұрғындарға бекітілген барлық қаралулар, зерттеулер тегін! 18 жасқа дейінгі балаларға жыл сайын скрининг бойынша медициналық тексерулер тегін жүргізіледі.

Скринингтік медициналық тексерулерді өту міндетті, өйткені бұл іс-шаралардың мемлекеттік маңызы бар әрі мемлекет есебінен қаржыландырылады.

Онымен қоса, медициналық тексерулер еңбекті қорғау талаптарының бірі болып табылады. Бәрінен бұрын, медициналық тексерулер жұмысшының өз кәсіби функцияларын денсаулығына залал келтірмей орындауын бағалауға мүмкіндік береді. Медициналық тексерулер кәсіби аурулардың бастапқы белгілерін дер кезінде тауып, емдеуге және оның дамуының алдын алуға мүмкіндік береді. Жұмыс беруші медициналық тексерулердің көмегімен зиянды өндірістік факторлардың әсер етуі жағдайында жұмысшысының денсаулығын бақылауға мүмкіндік алады. Бұл жұмыс берушінің кінәсінен алдағы уақытта кәсіби аурулардың пайда болуының алдын алады.

Медициналық тексерулер алдын ала (жұмысқа тұрғанда), мерзімдік (мысалы, жыл сайынғы) және кезектен тыс деп үшке бөлінеді. Алдын ала медициналық тексерулер жұмысқа тұрғанда жүргізіледі. Мерзімдік медициналық тексерулерден жұмыс ағымында, кем дегенде екі жылда бір рет өту керек, ал 21 жасқа дейінгі қызметкерлер жыл сайын өтуі тиіс. Кезектен тыс тексерулер, көбінесе медициналық ұсыныстар болған жағдайда жұмысшының өтініші бойынша болады.

Тексеру тізімі жұмысшының атқаратын жұмысына және қандай зиянды фактордың әсеріне душар болуына байланысты болады.

Медициналық тексерудің өтуге міндетті түрлері де бар. Мысалы,

• 
  Баланы медициналық тексеру. Медициналық тексеру бала мектепке немесе балабақшаға барғанда міндетті түрде жүргізілетін іс-шара болып табылады. Сондай-ақ бұл бала денсаулығын қалыптасыру мен нығайтудың нақты мүмкіндігі. Дәрігерлер 17 жасқа толғанға дейін балаларды жылына бір рет медициналық тексеруден өткізуді ұсынады;
  
• 
  Әскер қатарына шақырылғандардың медициналық тексерулері. Әскерге шақыру жасындағылар, шақырту қағазын алғаннан кейін әскери қызметті өтеуге жарамдылығын анықтау үшін медициналық тексеруден өтуі қажет;
  
• 
  Шетелге шығар алдында және т.б. сақтандыруларды алу үшін қажетті медициналық тексерулер.
  

«Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі.

Егер сіз мемлекеттік медициналық ұйымға немесе мемлекеттік тапсырысты орындайтын жеке ұйымға барған болсаңыз, төмендегідей қызметтер сізге тегін көрсетілуі тиіс:

• 
  Жедел медициналық жәрдем. Егер сіз немесе сіздің жақыныңыз шұғыл медициналық көмекке мұқтаж болса (әртүрлі жарақаттар, уланулар, тырысулар, жоғарғы температура, құсу, қатты қан кету, тұншығу, іштің өтуі, естен тану, қимылсыз қалу, жүрек дүрсілінің қатты соғуы, өмірге қауіпті жағдайлар туған кезде және жүктілік кезінде, сонымен қатар босану қаупі), жедел медициналық жәрдем көрсететін бригаданы телефон арқылы (103) шақырыңыз. Үйіңізге келген медициналық қызметкер науқасты қарайды, қажетті медициналық көмекті көрсетеді, емдік препараттарды салады. Мұның барлығы тегін жүргізіледі. Егер жағдай шұғыл түрде ауруханаға жатқызуды талап етіп тұрса, сізді аумақтық емханаға немесе дәрігерлік амбулаторияға жеткізеді.
  

• 
  Амбулаториялық көмек. Сіз өзіңіз қарайтын емханаға қаралуға немесе дәрігерді үйге шақыруыңызға болады. Егер қандай емханаға қарайтыныңызды білмесеңіз, өзіңіздің облысыңыздағы (қалаңыздағы) денсаулық сақтау басқармасына қоңырау шалып біле аласыз. Олардың телефон нөмірлерін анықтамалық қызметтен, сонымен қатар интернет жүйесінің ақпараттық порталынан білуге болады. Егер Сіз ауылдық жерде тұрсаңыз, сіздің елді-мекеніңіздегі медициналық, фельдшерлік-акушерлік пунктке, дәрігерлік амбулаторияға қаралуыңызға болады. Жоғарыда көрсетілген мекеменің медицина қызметкерлері сізді не мазалайтынын анықтап, медициналық қызмет көрсетуі тиіс. Егер бұл жеткіліксіз болса, онда Сізді аудандық емханаға немесе облыстық диагностикалық-кеңес беру орталығына жібереді.
  

- Сізді учаскелік дәрігер қарайды;

- тексеруге жібереді (лабораториялық және аспаптық диагностика, жеке профиль бойынша маман-дәрігерлердің кеңесі). Тексеруден өту үшін міндетті түрде дәрігердің жолдамасын алыңыз.

Есіңізде болсын! Сіздің дәрігеріңіз диагнозды қоюға керекті деп жазған барлық зерттеулер тегін көрсетіледі! Тек полимеразды тізбекті реакция, иммунофенотипирлеу, компьютерлік және магниттік резонанстық томография, ангиография, медициналық-генетикалық зерттеулер ғана тегін тексеруге жатпайды (бұл зерттеулер әлеуметтік-қорғалмаған азаматтарға, атап айтсақ, 18 жасқа дейінгі балаларға, жүкті әйелдерге, ҰОС ардагерлеріне, мүгедектерге, «Алтын алқа» және «Күміс алқамен» марапатталған көп балалы аналарға атаулы әлеуметтік көмек алушыларға, жас мөлшері бойынша зейнетке шыққан зейнеткерлерге, жұқпалы ауруларға, әлеуметтік қауіпті науқастарға, қоғамға қауіпті ауруларға ғана тегін көрсетіледі).

Егер сізге ауруханада қажетті медициналық көмек керек болса, онда дәрігерлер ем егуді, дәкелік таңғышты орауды, немесе гипсті тегін жүргізуі қажет. Сонымен қатар, хирургиялық, гинекологиялық, урологиялық, офтальмологиялық, оториноларингологиялық және т.б. амбулаториялық процедуралар медициналық ұйымның материалдық шығындары есебінен тегін жүргізілуі қажет. 18 жасқа дейінгі балаларға медициналық көрсеткіштері болған жағдайда физиоемдеу тегін.

Егер дәрілік терапия керек болса, сізге қажетті рецепті жазып береді. Дәрігерден жеңілдікпен немесе тегін дәріні алу мүмкіндігін сұрап біліңіз (аурулар мен препараттар тізімін сіз кез-келген емханадан сұрап біле аласыз). Егер дәрі-дәрмек тегін болса, дәрігер сізге рецепт жазып, тегін немесе жеңілдікпен берілетін дәрі-дәрмектерді алуға дәріханаға жібереді. Егер Сіз ауылдық жерде тұрсаңыз, дәрі-дәрмекті фельдшерлік-акушерлік пункттен, дәрігерлік амбулаториядан немесе медициналық пункт арқылы аласыз.

Тегін стоматологиялық көмекті әлеуметтік қорғалмаған контингентке (шұғыл медициналық көрсеткіштері болған кезде) көрсетеді. Ал жоспарланған тегін тіс жұлу, препарирлеу, және пломба салу сияқты стоматологиялық көмекті (протездеуден басқа) 18 жасқа дейінгі балаларға, жүкті әйелдерге көрсетеді.

Егер Сіз есепте тұрған сырқатыңыз бойынша емханаға барған болсаңыз, онда сізді маман қарап, керек болған жағдайда лабораториялық және аспаптық зерттеуге жібереді. Әлеуметтік мәні бар және қоршаған ортаға қауіп төндіретін ауруларда (мұндай ауру түрлерін Үкімет бекітеді, ол әрбір емдеу орындарында бар) полимеразды тізбекті реакция (ПТР), иммунофенотипирлеу, компьютерлік және магниттік-резонанстық томография, ангиография, медициналық-генетикалық зерттеулер тегін жүргізіледі.

Егер Сізге стационарлық көмек керек болса, емханадағы дәрігер Сізді ауруханаға жатқызуға жолдама жазып береді.

Диагностика мен емдеу қиындық туғызған кезде дәрігер Сізді медициналық көмек көрсетуге республикалық ұйымдарға жіберуі тиіс. Бұл амбулаторияларға да, стационарларға да қатысты. Республикалық ұйымдардағы диагностика мен емделуге жолдаманы (тиісті үлес) облыстық (қалалық) денсаулық сақтау басқармасында арнайы құрылған жоғары маманданған медициналық көмек Комиссиясы береді. Мұндай жағдайда, Сізді бақылап отырған емхана дәрігері стационарлық немесе амбулаториялық карта көшірмесінен, бекітілген тексеру тізімдерінен және жолдамадан тұратын құжаттарды рәсімдеуі қажет.

Егер жоғарыда тегін деп көрсетілген медициналық қызметтер бойынша сізден төлем сұраса, онда бұл туралы ұйымның әкімшілігіне немесе Сіздің аймақтағы медициналық және фармацевтикалық бақылау департаментіне хабарласыңыз (телефон нөмірін телефондағы анықтамалық қызметтен білуге болады).

1) «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі;

2) «Тегін медициналық көмектің кепілдендірілген көлемінің тізімін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 15 желтоқсандағы № 2136 қаулысы.

Пайдалы сілтемелер:

www.e.gov.kz – «Электронды үкімет» порталы («Ақпараттық каталог», «Денсаулық» бөлімі).

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «тегін медициналық көмек», «тегін медициналық көмек түрлері» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

4. Республикалық медициналық орталықтарда ем алу жолдары қандай?
Тиімді емделу біршама қаражат пен үлкен шыдамдылықты талап етеді. Бұл – бәрімізге таныс дүние. Өкінішке қарай, адамдардың бәрінің қаржылық мүмкіндігі бірдей емес. Осындайда, біздің көпшілігіміз үшін ірі мемлекеттік мекемелерден тегін ем алу жолы қандай немесе емделу үшін қомақты қаржыны қайдан алуға болады деген сұрақ төңірегінде толғанамыз. Бұл мәселе бойынша сізге Республикалық медициналық орталықтарда жоғары мамандандырылған медициналық көмек (ЖММК) көрсету бойынша мемлекет дер кезінде көмекке келеді.

ЖММК – диагностиканың, емдеу мен медициналық оңалтудың ең жаңа технологияларын пайдалануды талап ететін аурулар кезінде медициналық ұйымдарда бейінді мамандар көрсететін медициналық көмек.

Республикалық клиникаларға жолдама алу үшін тұрғылықты жердегі медициналық мекемеге (емханаға) бару керек. Медициналық көрсеткіштер болған жағдайда емдеуші дәрігер ЖММК комиссияның қарауына мынадай құжаттар ұсынады:

Егер республикалық медициналық клиникаларда емделу туралы толық мәлімет алғыңыз келсе, жергілікті денсаулық сақтау басқармасы немесе тұрғылықты жердегі медициналық мекеменің мамандарына хабарласуыңыз қажет.

1) «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі;

2) «Мамандандырылған және жоғары мамандандырылған медициналық көмек көрсету ережесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2010 жылғы 20 желтоқсандағы № 986 бұйрығы.

Пайдалы сілтемелер:

www.mz.gov.kz – Денсаулық сақтау министрлігінің сайты.

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «республикалық клиникаларда ем алу», «жоғары білікті дәрігерлік көмек алу» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

5. Жүрек-қан тамырлары ауруларының қалай алдын алуға болады?
Жүрек-қан тамырлары аурулары – тіпті экономикалық даму жоғары елдердің өзінде азаматтардың мүгедектікке ұшырау және өмірден ерте озуына басты себеп болатын аурулардың бірі.

Жүрек-қан тамырлары жүйесі ауруларының алдын алу осы аурулардың көпшілігіне ортақ шаралар кешенінен тұрады, бірақ кейбір аурулар, әрине жекелеген іс-шараларды қажет етеді. Бірнеше қауіптің негізгі факторларына және жалпы нұсқаулықтарға тоқталсақ.

Бір таңқаларлығы, көптеген адамдардың пікірі бойынша, жүйкелік-психикалық тұрғыдан қарағанда ең «қауіпті» мекен – үй. Егер жұмыста бөтен адамдардың алдында біз өзімізді байсалды ұстап, жағымсыз әсерлерімізді жасырып қалуға тырыссақ, ал туыстарымызбен қарым-қатынаста «өз адамдарыңмен салтанат құрудың қажеті не?» деген қағида бойынша әрекет етеміз және күні бойы жинаған барлық ашу-ызамызды солардан аламыз. Көбіне олар да бізге дәл солай жауап қатады. Осының салдарынан екі жақты өкпе-реніш туындап, жүйкеміз ширығады... жүрек-қан тамырлары ауруларына шалдығамыз. Егер біз өз туыстарымыздың, отбасымыздың үйлесімділікті бұзбауға барлық жағдайды жасамайтын болсақ, бізге оны ешкім жасап бере алмайды. Сондықтан да кардиологтар кеңесіне жүгініп, өзіне және өзіңді қоршаған барлық адамдарға ізгі ниетпен қарап, өкпе-ренішті ұмытып, бүкіл жан-дүниеңмен кешіре білуге шақырады.

Көбінесе адам өзіне өзі разылық білдірмей жатады. Бұрыннан белгілі бір ақиқатты қайталап айтқан жөн болар: бүкіл әлемді сүюді өзіңнен бастау алады. Әрбір адамға жақсы әсер ауадай қажет. Сондықтан да жақсы кітап, достармен қарым-қатынас, жақсы көретін және сені жақсы көретін адамдармен белсенді және қуанышты өмір сүру барлық аурудың алдын алатын қуатты құрал болып табылады.

Белсенді өмір салты. Бұл - спортпен айналысу, таза ауада ұзақ уақыт серуендеу, суға жүзу, туристік сапарлар, яғни адамға рахат сезімін сыйлайтын кез-келген дене еңбегі. Дене шынықтырумен айналысуды әдетке айналдырғанымыз жөн: бұл - ыстық су мен салқын суды алма-кезек қабылдау, суық су құйыну, қарда жалаңаяқ жүру, моншаға немесе саунаға бару. Таңдау көп және әркім өзінің жанына жайлысын таңдап алуына болады. Сонымен бірге осы шаралардың барлығы да қан тамырларының қабырғаларын нығайтады, осылайша көптеген аурулардың алдын алады. Демалыс та толыққанды болуы қажет. Ұйқының қалыпты ұзақтығы тәулігіне 8-9 сағатты құрайды, сонымен қатар мүмкіндік болса күндізгі уақытта, әсіресе түс ауа, бір мезгіл дем алып алған жөн.

Тамақтану. Біздің дастарханымыздағы майлы, ащы, тұзды тағамдардың молдығы шектен тыс семіруге соқтырып қоймай, тамырларымыздың серпінді қызметіне де кері әсерін тигізеді, сондықтан қан айналымы бұзылады. Әсіресе, гипертензия кезінде ас тұзының мәселесі өте күрделі, мұндай жағдайда ас тұзын дастарханымыздан алып тастау ең бірінші қажеттілік болып табылады. Бірақ басқа сау адамдар да жүрек-қан тамырлары ауруларының алдын алу үшін осы қағиданы ұмытпағандары абзал, ал тұзды тағамдарды тек мерекелік дастарханға қойсақ жеткілікті. Адам ағзасындағы тұздың көп болуы бүйрек жұмысына кері әсерін тигізіп, ағзадағы сұйықтықтың сыртқа шығуына кедергі келтіреді, осылайша тамырларымыз бен жүрегімізге артық салмақ салады. Сонымен бірге, жүрек-қан тамырлары жүйесіне тікелей әсер ететін тағамдар да кездеседі. Оларға қою шай, кофе, алкогольдік ішімдіктерді жатқызуға болады.

Темекінің әсері. Жүрек-қан тамырлары жүйесіне кері әсерін тигізетін әдеттердің бірі темекі тарту екендігі баршамызға аян. Шылым шеккіштердің арасында жүрек-қан тамырлары аурулары кең тараған. Темекі тартудың зиянынан бөлек ештеңе алып келмейтіні белгілі. Сондықтан да бұл әдеттен толық бас тартуды ұсынамыз. Ал «жүйкені тыныштандыру үшін» темекіден басқа да пайдалы әрі жағымды әдістер көптеп табылады.

Сонымен, жоғарыда айтылғандардың барлығын қорыта келе дене белсенділігі, өзіңе және өзіңді қоршаған ортаға ізгі ниет, дұрыс тамақтану, зиянды әдеттерден арылу және кардиологтың тексеруінен өту – жүрек-қан тамырлары ауруы сізге жақын жүрмейтініне сенімді болуыңыздың кепілі болады.

1) www.vidal.kz – «Видаль дәрілік препараттар анықтамалығы» сайты;

2) www.cardioportal.ru – «Жүрек-қан тамырлары аурулары» сайты;

3) www.hls.kz/ - Салауатты өмір салтын қалыптастыру проблемалары ұлттық орталығының сайты.

Жасөспірім ішімдік зиянсыз екен деп ойлағанда, оны ерте бастан тата бастайды. Сондықтан осы кеселді алдын-алу үшін алдымен балаларға түсіндіру шараларын өткізу керек. Әңгімелесу барысында мынадай сөздерді қолданбау керек: «сен оған әлі кішкентайсың», «үлкен болғанда, ішесің». Осындай сөздерден кейін балада мәселенің күрделі еместігі туралы түсінік пайда болады. Ал кейін ата-аналарға осы кеселмен күресуге тура келеді. Алайда жалғыз адам ол мәселені шеше алайды.

Жасөспірімдер арасындағы маскүнемдікке қарсы ескерту отбасында көрініс табады. Балалар мен жасөспірімдерге ішімдіктің зияны туралы айтқанда, өзіңіз де оның зиянын білуіңіз шарт. Ішімдік қанға араласқанда, адамның мінез-құлқы жүріс-тұрысы өзгеріп, оның салдарынан агрессияға бой алдырып, қылмыс жасауы мүмкін. Сол уақытта эмоционалдық аума – жылау, ызалану, мұңаю мен өз мүмкіндігін асыра көтермелейтін көтеріңкі көңіл-күй пайда болады. Мас адамның бұлшық етінің қимылы мен реакция жылдамдығы төмендейді.

Уақыт өте келе ішімдік ағзадағы күрделі дене және психологиялық ауытқушылықтарға себепкер болады. Ішімдікті қолданған баланың көңілі ауып, нәтижесінде оқуы нашарлайды. Ішімдік бауырға зиянын тигізіп, оның қызметі әлсірейді. Ең жаманы – жасөспірім өзінің психологиялық мәселелерін - қорқынышты, өз-өзіне деген сенімсіздікті ішімдік арқылы шешуге тырысады, соның салдарынан ішімдікке тәуелді болады. Ішімдік адамның тұлға ретіндегі қалыптасуын тоқтатады. Кейбір жасөспірімдер ішімдік ішіп, біраз уақыттан кейін осы әдеттен арылады. Алайда көпшілігі оны тоқтата алмайды.

Ішімдікке салынудың себептері әрқилы. Мысалы: қызба және ашуланшақ балалардың ата-аналарымен сенімді қарым-қатынас орната алмауы. Ата-аналар мен мұғалімдерге ескертетін жайт: отбасында ішімдік қолданатын, депрессияға түскен, қорқақ, ұялшақ, өз-өзіне деген сенімсіз, өз құрбыларымен тіл табыса алмайтын немесе керісінше қызба мінезді балаларға аса ықыласпен қарау керек. Осындай балалар ішімдік, темекі, нашаға әуес болады.

Ата-аналар жасөспірімнің мінез-құлқына аса мән беруі керек. Егер мінезі мен көңіл-күйі өзгерсе, үлгерімі нашарласа, онымен сөйлесуіңіз керек. Ішімдікті қолдана ма – осыны анықтап алу шарт. Сұрақтарыңызға мардымды жауап ала алмағаныңызбен, тоқтамаңыз.

Балаға деген сенімсіздік оның ашуын келтіреді: «Сен маған сенбейсің», «Сен мені аңдисың» деп айтуы да мүмкін. Осындай жағдайда отбасылық дәрігеріңізге барып көрінуіңіз керек. Дәрігер баланы қарап шығады (көп жағдайда бала қаны құрамында ферменттер болады). Егер баланың ішімдік ішетіні анықталса, онда нарколог және психолог көмегіне жүгіну керек.

Емдеу арнайы стационарларда жүргізіледі. Алдымен бала ағзасынан зиянды заттар шығарылып, одан соң медициналық ем көрсетіледі. Наркологтар психологтармен тығыз қарым-қатынаста жұмыс жасау керек. Балаларға қоса, ата-аналарға да психологтың көмегі қажет болатын жағдайлар кездеседі.

2) www.doctor.kz - «Doctor.kz» медициналық порталы;

Баланың алкоголь мен есірткі құралдарын пайдалануға бір табан жақын болуы тікелей оның өзіндік бағалауы мен өзіне деген сый-құрметіне байланысты болады екен. Психологтардың зерттеуінше, маскүнемдікке салынған немесе есірткі пайдаланатын жандардың өзіне деген құрметі өте төменгі деңгейді көрсеткен. Өздерін сыйлау бағамы өте жоғары болатын балаларға алкоголь мен есірткі ұсынған кезде, олар бірден «жоқ» деп айта алатын көрінеді. Балада өзін сыйлау білу ұстанымын қалыптастырудың принциптерімен таныс болыңыз:

№1 ұстаным: Кішкентай болса да, жетістіктері мен табыстары үшін баланы әр кез көтермелеп отырыңыз. Тіпті болмашы жетістігінің өзін мақтап, атаңыз әрі мұны жиі қайталаңыз. Оның табандылығы мен бірнәрсе істеуге деген құлшынысы алынған нәтижеден де маңызды екенін естен шығармаңыз.

№2 ұстаным: Балаңыздың өз алдына шынайы мақсаттар қоюына және оны таңдай білуіне көмектесіңіз.

№3 ұстаным: Баланың өзін емес, оның әрекетін не дұрыс жасамаған қадамын түзетуге тырысыңыз. Мысалы, «Сен қоршауға шықпауға тиіссің, бұл ақымақтық және жындылар ғана осылай істейді» деп айтқаннан гөрі «Қоршауға шығу қауіпті, сен аяғыңды сындырып аласың ғой» деп ескерткен абзал.

№4 ұстаным: Балаңызға үй жұмыстарының бірі үшін шынайы жауапкершілік артып қойыңыз. Үй жұмыстары бойынша тұрақты түрде тапсырма алып отырған бала өзін отбасылық топтың бір бөлігі ретінде сезінеді және өз міндеттерін орындаудың нәтижесіне қол жеткізе отырып, қанағаттану сезіміне бөленеді.

№5 ұстаным: Балаңызға оны қалай жақсы көретініңізді көрсетіңіз, оған деген махаббатыңызды жария етіңіз. Ыстық ықылас, жылы құшақ және еркелету Сіздің оған деген жақсы қарым-қатынасыңызды сезінуге мүмкіндік береді. Онымен көбірек уақыт өткізуге, барлық нәрсені сонымен бірге жасауға тырысыңыз: сурет салыңыз, театрға барыңыз, үй тапсырмасын бірге орындаңыз, спортпен шұғылданыңыз, оқыған кітаптарды бірге талқылаңыз. Оның мектептегі өмірінен хабардар болыңыз, достарын үйге шақырыңыз. Оны бақылауда ұстамай, онымен бір өмір сүріңіз. Бұл баламен рухани және эмоционалдық жақындыққа жетуге мүмкіндік береді, оның сенімі мен сый құрметіне ие болуға көмектеседі. Үйінде өзін өте жайлы сезінетін және оң істермен айналысатын бала, араққұмарлық пен есірткі сынды жаман әдеттерге бой алдырмасы анық.

Есірткінің дәмін татуға жасалған ұсыныстарға баланы шешімді түрде бас тартуды үйрету аса маңызды. Жасөспірім үшін өз ортасында қабылданған талаптар мен ережелерге сай болу аса маңызды. Егер топтағылар есірткімен елітуге үйренген болса, бозбала үшін таңдау тұрады: барлықтары секілді әрeкет істеу немесе ортасынан қуылуып бар абырой биігінен айрылу. Соңғысы жасөспірім үшін ең қорқынышты нәрсе болып көрінуі де мүмкін.

• 
  есірткі сананы топастандырады, қимыл үйлестігін бұзады, олар шын мәнінде мәселені шешуге көмектеспейді;
  
• 
  есірткі баланы немесе жасөспірімді ересек адамға айналдыра алмайды;
  
• 
  есірткіні пайдалану заң бұзушылық болып есептеледі. Балаңыз осыны білу керек;
  
• 
  есірткіге тәуелді болмаған адамның болашақта достары көп, қоғамда алар орны да сыйлы болады.
  

• 
  бетінің боздығы;
  
• 
  кеңейген не тарылып кеткен көздің қарашығы;
  
• 
  қызарып кеткен немесе бұлдыр көз, баяу сөз;
  
• 
  жиі суық тию;
  
• 
  қимыл үйлестігінің жоқтығы.
  

• 
  укол іздері, кесік, көгерген жер;
  
• 
  оралған қағаздар, фольга;
  
• 
  кішкентай қасықтар, капсулалар, бөтелкелер, көпіршіктер, белгісіз дәрілер, ұнтақ;
  
• 
  ақ ұнтақ пен немесе қоңыр түсті ізі бар батпақ ұстараның жүздері;
  
• 
  шприцтар мен инелер.
  

• 
  ол үйден жиі кетіп қалатын болды. Балаңыздан бос уақытында қайда, кіммен жүргенін сұрай қалсаңыз, оның ашу-ызасына тап боласыз;
  
• 
  ол үйде не мектепте болмағаны, мектептегі істері, достарыммен қарым-қатынасы, ақша жұмсау жайлы жиі өтірік айтатын болды;
  
• 
  қысқа мерзімде сіздің ұл-қызыңыздың басқа достары пайда болды. Жаңа достар қонаққа келмейді, олар бір-ақ минутқа ғана келіп, дауыстарын қатты шығармай бір нәрсе туралы сөйлесіп кетеді;
  
• 
  құпия телефон хабарландырулары немесе телефон арқылы оғаш әңгімелер орын алды, балаңыз кімнің хабарласқанын жасырады, ал әңгімелерінде түсініксіз жаргон сөздер көптеп кездеседі;
  
• 
  ұлыңызды (қызыңызды) үй мәселелері қызықтырмайтын болды. Оның сізге деген қарым-қатынасы өзгеріп, немқұрайлы, парықсыз, сенімсіздікпен қарайтын, тұйық, бөгде болып кетті;
  
• 
  ауа-райы мен жағдаймен санаспай, ұзын жеңі бар киім киетін болды;
  
• 
  оның мінезі өзгерді – ашу, ыза, айғай, ұстамсыз, көңіл-күйінде өзгерістер пайда болды;
  
• 
  ол бұрынғы қызығушылықтарын ұмытты – кітап оқымайды, теледидар қарамайды, уайымшылдыққа салынып, қысқа ғана жауап береді («иә», «жоқ», «бірқалыпты») және ашулы;
  
• 
  оның ұйқы тәртібі өзгеріп кетті – күні бойы ұйықтап, ал түні бойы бөлмесіне әр нәрсеге ұрынып ұйықтамай жүре алады;
  
• 
  ол жеңіл мас күйінде, қимыл үйлесімділігі жоқ, cізге көрінгісі келмейді, жата қалғысы келеді – осындай қалыпта үйге жиі келетін болды;
  
• 
  үйіңізде ақша мен киімдер жоғала бастады. Бастапқыда ол жиі қайталанбағанмен, сосын жиі-жиі қайталанып кетеді.
  

Жоғарыда аталған мінез-құлық белгілерінің оннан сегізі байқалса, онда бұл сіздің балаңыздың есірткі қолданатындығы туралы дабыл болуы мүмкін. Бірінші әңгімеге дайындалыңыз. Ол жинақы алайда қатал болу керек. Осы әңгімеге Сіз дайын болуыңыз керек. Сізді ойландыруға себеп болған күндерді жазып түртіп алуыңыз мүмкін. Ең негізгі талаптарыңызды қойыңыз. Осындай нақтылық баланың жауапсыздығына шек қояды. Оны қорқытып, жазаламаңыз. Ол сізден қорқып, ішіндегі сырын жасырып қалуы мүмкін.

Бірінші әңгіме барысында ол еш нәрсені мойындамаса, онда Сіз оған: «Мен саған сенемін, бірақ менің сенімімді ақтау үшін сен тестен өтуің керек. Егер мен қателессем, онда сенен қуана кешірім сұраймын», - деп айтуыңыз керек.

Сараптаманы наркологиялық диспансерлерде жасауға болады.

1) www.zhas.kz «Репродуктивтік денсаулық және

2) www.narcom.ru - «Русский Народный Сервер Против Наркотиков» сайты.

Балаңызды осындай жаман қылықтан құтқару үшін Сіз не істей аласыз?

Біздің балаларымыз шынайы еркіндіктің бар екеніне, соның ішінде жаман әдеттерден арылу еркіндігінің бар екеніне үміттеніп өмір сүруі қажет. Және осы үмітті балаларымызға біз ата-аналар беруіміз керек.

1) www.narcom.ru - «Русский Народный Сервер Против Наркотиков» сайты.

2) www.poleznovam.ru – «Өмірдің түрлі салалары бойынша қызықты және танымдық ақпарат» сайты.

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «шылымның зияны», «темекі және балалар» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

9. Бедеулік – үкім емес
Қазіргі таңда бедеулік проблемасы әлемдегі ең өзекті мәселе болып отыр. Дүниежүзілік Денсаулық сақтау ұйымының (ДДҰ) мәліметтері бойынша, әрбір бесінші отбасында бала туу бойынша қиындықтар туындайды. Әрине, бұл тек жүктілікті армандап, яғни проблеманың бар екенін түсініп, көмек сұрағандар ғана...

«Бедеулік» термині бірден жүкті болуға мүмкіндігі жоқ жұптарға қолданылады. Оның себебі, әйел ағзасының бұзылуынан да, еркек ағзасының бұзылуынан да болуы мүмкін. Бедеуліктің себептерін анықтау үшін диагностикалық тестер жиі қолданылуда. Алайда, бұл саладағы таң қаларлық жетістіктерге қарамастан, кейбір жұптардың бедеу болу себептері әлі де анықталмай отыр. Жұбайлар бір жылдағы тұрақты жыныстық өмірден кейін жүктілік болмаса – мұның көмек сұрауға себеп екенін жақсы білу керек. Алайда, олардың көбі неден бастау керек екенін, қайда бару керек екенін білмейді.

Ондаған жылдар бойы жүктілікті күтіп, медицина мекемелеріне қаралмай және де оның қажеттілігін сезінбей отырғандар да көп. Мұндай жағдайда мәселенің бәрі -оларды шешу жолдарына емес, ақпараттың жоқтығына келіп тіреледі. Осыған байланысты шешуші фактор болып табылатын баға жетпес уақыт бекер өтіп кетеді. Шындығында, бала сүйгісі келетіндер бұл мезгілде артық ештеңе жасамайды және маңызды ештеңе жоғалтпайды.

Тіпті «бедеу» деген қорытынды естісеңіз де, қайғырудың еш қажеті жоқ екенін есте сақтаңыз. Қазіргі таңда бедеулік емделеді! Қазіргі заманғы медицина таңғажайыптар жасауға қабілетті.

Медициналық ғылымның төңкерістік жетістігінің бірі экстракорпоралдық ұрықтандыру әдісі (бұдан әрі-ЭКҰ) болып табылады.

Ескеріңіз: суррогат ананың қызметіне жүгінбей, басқа бір еркек пен әйелдің ұрығын пайдаланбай, ұрықтандыруды тек ерлі-зайыптылардан алынған ұрық пен жұмыртқаны қосып, сырттай не бірден жатырға орнату арқылы жасау тәсілі ғана ислам қағидаларына қайшы емес. ЭКҰ-ның бірнеше әдістерінің ішінде тек осы тәсілде ғана баланың шын әке-шешесін анықтау, бала денсаулығы тәрізді көптеген психологиялық, моральдық проблемалар орын алмайды.

ЭКҰ-дың нәтижелілігі көптеген әйелдер мен ерлерді қуантқан, дені сау балалардың дүниеге келумен дәлелденді. Зерттеу «шыны түтіктегі балалар» мен табиғи жолмен өмірге келген балалардың еш айырмашылығы жоқ екенін көрсетті.

2010 жылдан бастап біздің елімізде ЭКҰ рәсімі квота бойынша тегін көрсетіле бастады.

Бағдарлама республикадағы екі орталықта жүзеге асады. Олар Астана қаласындағы Ұлттық ғылыми ана мен бала орталығы және Алматы қаласындағы ғылыми акушерлік, гинекологиялық және перинатологиялық орталық.

Тиесілі квота алу үшін жоғарыда көрсетілген Астана немесе Алматы қаласындағы орталықтарға барып, дәрігерлік тексеруден өтіп, оң қорытынды алу керек. Бұдан кейін емделуші тұрғылықты жері бойынша денсаулық сақтау басқармасына жіберіледі және ол сол жерден тиесілі квотаны алып орталыққа қайтадан келеді.

Тиесілі квотаны заңды некеде тұрған 19 бен 35 жас арасындағы әйел ғана ала алады. Олар белгілі бір медициналық критерийге сай болуы керек, ал олардың күйеулерінің де денсаулығы жақсы репродуктивті болуы қажет.

Тиесілі квота бір реттік ЭКҰ-ға беріледі және бір жыл ішінде қолданысқа ие болады. Дәрігерлердің айтуы бойынша емдеу нәтижелілігі 30-40 пайызды құрайды. Одан әрі қарай, жүкті болуға әрекет емделушінің есебінен жүзеге асады.

Жыл сайын ондай квотаны бедеуліктен зардап шегіп жүрген жүзге жуық отбасылық жұптар алады.

Мұны білген жөн (оқып шығыңыз):

«Қазақстан Республикасындағы халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Кодекс (17-бөлім «Азаматтың репродуктивтік құқығын қорғау»)

1) www.ivf.kz – Репродуктивті медицина орталығының сайты;

2) www.ecomed.kz – «Экомед» клиникасының сайты.

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «бедеулік», «ЭКО» және т.б. кілт сөздерді теру керек.


10. Аборт жасаудың денсаулыққа әсері қандай?
Медицина саласындағы қандай да бір жетістіктер, заманауи дәрі-дәрмектер мен аппараттар, өкінішке қарай, аборт жасатқаннан кейінгі әйел денсаулығына төнетін қауіпті, оның салдарынан болатын зиянды ең болмаса төмендете де алмайтынын көптеген әйелдер біле бермейді. Енді аборттың нақты қандай зиян алып келетіндігіне тоқталсақ.

Күшті инфекциялық асқыну. Инфекциялардың асқынбауына ешкім кепілдік бере алмайды. Мұндай жағдайда аборт жасаудың зияны зор. Аборттан кейін әйелдің иммунитеті төмендеп, оны көтеруге барлық дәрі-дәрмектің күші жетпей қалуы мүмкін. Егер инфекция асқынып кетсе, аборт жасау орны толмас өкінішке алып келеді. Ауруды жұқтыру оның асқынуына – эндометрияға, сонымен қатар, қанға сепсис ауруының жұғуына алып келеді, оны стационарда емдеу қиынға соғады. Кімде кім «астыртын» аборт жасауға бел буса, онда аса үлкен қауіпке тап болады.

Бедеулік және жатырдан тыс біткен жүктілік. Аборт жасаудың тағы да бір зияны – бедеулікке апарады. Аборт тіпті температураны және басқа да жұқпалы ауруларды ешқандай белгілерін байқатпай-ақ, кез келген уақытта асқындырып жібереді. Асқыну тек жатырды ғана емес, сонымен қатар, жатыр түгін де қамтиды, ондағы түкті эпителий – ұрықтанған ұрықтың түтік бойымен жатырға қарай жылжуына мүмкіндік беретін арнайы құрылымды жоюы мүмкін. Мұндай жағдайда жатыр түгінің өту жолдары оның соңына дейін бітеліп, бедеулікке алып келеді.

Толық жазылып бітпеген жағдайда қолдан аборт жасатудың тағы бір зияны әрі өте ауыр асқыну - жатырдан тыс жүктілік орын алады. Бұл кезде ұрық одан әрі жылжу мүмкін болмағандықтан түтікке жабысып қалады. Эмбриондардың өсуімен қатар жатыр түгі ісініп, жарылады, оның салдарынан қан ағады. Бұл жағдай жатыр түгін алып тастау қажет болатын жедел операцияны талап етеді, бұл өз бетінше екінші рет болатын жүктілікті қиындата түседі. Сонымен қатар, қан ағуды тоқтату мүмкіндігінің болмауы көбіне жатырды ампутациялауға алып келеді, жүктілік туралы енді мүлдем ойламауға алып келіп соғады.

Гормондық теңсіздік кезінде сүт бездері мен жатыр денесінің қатерсіз және қатерлі ісіктері секілді жаңа өспелер тәрізді ісіктердің пайда болу қаупі де ұлғаяды.

Тіпті тәжірибелі дәрігерлердің өзі жатырда ұрық тінінің бір бөлігін қалдырып кетуі мүмкін. Ірі және ақылы клиникаларда аборт қазіргі уақытта УДЗ-дің бақылауымен жасалуда, бірақ мұның өзі сәттілікке кепілдік бере алмайды. Жатырда қалып қалған тіндер көптеген бақытсыздыққа алып келеді және мұндай жағдайда аборттың зияны еселене түседі. Барлығы қанның ағуынан басталады, өйткені жатыр бос болған кезде ғана жиналады. Содан кейін мұның барлығы эндометрия деп аталатын жараның пайда болуына алып келіп соғады, ол қайта қыруды және күшті антибиотиктермен емдеуді талап ететін жайт. Шын мәнінде аборт салдарының ең ауыр түрі – хорионэпителиомның – эмбрионды тіннен өсетін қатерлі ісіктің туындауы. Мұндай жағдайда аборттың зардабы өлімге апарып соғады. Мұндай ісік сирек, бірақ агрессивті! Ол айналасындағы тіндерді жояды, ол ешнәрсеге қарамастан жан-жағына өсе береді – оны айқындау өте қиын және нашар емделеді.

Аборттың ең қауіпті асқынуы — жатыр қабырғасы бүтіндігінің бұзылуы және оның жыртылуы (тесілуі). Аборттың жатырды тесуі сынды таза техникалық асқынулар туралы да ұмытпауымыз қажет. Басқаша айтқанда, ол операция барысында жатырдың тесілу қаупі. Мұндай ауыртпашылық сирек кездеседі, бірақ міндетті түрде ескерілуі тиіс, өйткені мұндай жағдай тіпті тәжірибелі дәрігерде де болуы мүмкін. Жүктілік кезінде жатырдың шырышты қабаты бос, жұмсақ болады, егер «бұл жұмыс» көзбен көрмей тұрып жасалатынын ескерсек, жатырды жарақаттап алу өте оңай. Егер түсік астыртын жағдайда жасалса, барлық уақытта қатты қан кетуге, перитонитке алып келеді, бұдан әрі науқастың қайтыс болуына апаратын да жағдай тууы мүмкін, ал кейіннен қалаулы жүктілікке жету де қиындайды.

1) www.aborti.ru/ - аборт және оның әсері тақырыбына арналған сайт;

2) www.noabort.net/ - аборт және оның әсері тақырыбына арналған сайт.

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «аборттың зияны», «аборт салдары» және т.б. кілт сөздерді теру керек.
11. Маскүнемдіктен зардап шегіп жүрген адамға қалай көмектесуге болады?
Жақын адамымыз қайғыға душар болса, бізге одан екі есе ауыр тиетіні анық. Біріншіден, енді біз өтпес қамалдың екі жағында сияқтымыз, «мен ішпеймін, ал сен болсаң...». Ал екіншіден, біз оған қалай көмектесуді де білмейміз.  

Егер бұл проблема сіздің үйіңізде болса, онда ешқашан жақын адамыңыздың өз өмірін құртқанын күтіп, қол қусырып отыруға болмайды. Егер сіз өз туысыңыз маскүнемге жата ма, жоқ па дегенге күдіктенетін болсаңыз, ол үшін маскүнемді қалай тану керек екенін білу қажет. Медициналық орталыққа барғанға дейін, алдымен оны бақылап көріңіз. Және де мынадай сұрақтарға дұрыс жауап беріп көріңіз: «Ол ішуге бір себеп іздеп жүр ме?», «Қалыпты өмір сүру үшін оған міндетті түрде ішу керек пе?», «Ол отбасының басқа мүшелерінен тығылып іше ме?», «Оның сыртқы келбетінде және жақындарына деген көзқарасында өзгерістер бар ма?». Егер Сіз туысыңыздың спирттік сусындарға құмарлығын түсінсеңіз, оны ішуді өз бетінше тоқтата алмаса, ақырындап алкогольді көп мөлшерде ішуге үйренсе, оның кейін қалай өмірімен қоштасып бара жатқаны сынды қорқынышты көрмес үшін оған қалай көмектесу керектігі туралы ойланыңыз. Ол үшін Сізге мұндай жағдайлармен бірнеше мәрте түйісіп жүрген нарколог-дәрігердің кәсіби көмегі қажет.

Сіздің міндетіңіз – ауру адамды маскүнемдіктен міндетті түрде емделу керек екендігіне сендіру. Көптеген адамдар өзімнің қолымнан келеді, ішуді өзім-ақ қоямын деп емделуден бас тартады. Алайда, бұл тәжірибе жүзінде іске аспайды. Алкогольге тәуелділік – бұл ішкен адамға ғана емес, сонымен қатар күнделікті күйзелісте жүретін оның туыстарына да, ауыр әсер ететін сөзсіз қиын ауру. Бірақ алкогольге тәуелділікті жазылмайтын ауруға жатқызуға болмайды. Алкогольге тәуелділікті емдеуге мұқият ойланып кірісу қажет. Оны емдеудегі әрбір ойланбай жасалған қадам қайта айналып келмейтін зардаптарға, ауру ағзасының қайта орнына келместей өзгеруіне, тіпті өмірімен қош айтысуына да әкеліп соғуы мүмкін. Кәсіби көмек алу үшін сіз тұрғылықты жеріңіздегі емханаға, арнайы емдеу-сауықтыру орталықтарына, жеке медициналық мекемелерге, ғылыми-диагностикалық орталықтарға баруыңызға болады.

Әдетте емдеу курсы үш сатыдан тұрады:

1) спирттік сусындардан абсолютті бас тарту, алынған токсиндерден ағзаны тазарту және белсенді алкогольге қарсы емделуге психологиялық дайындық;

2) жиілікті емдеу үдерісі;

3) ұзақ көмекші терапия.

Ең бастысы ауру адамды өз қайғысымен жападан-жалғыз тастауға болмайды. Бұл үлкен шыдамдылық пен төзімділікті талап етеді. Мұндай құрбандықсыз сіз үшін қымбат адамды алкогольге тәуелділіктен айыру қиын болады, ал көп жағдайда тіпті мүмкін емес. Ішетін адамға қалай көңіл бөлу керек? Әрбір отбасының өзіндік бағыт-бағдары, құндылықтары, әдет-ғұрыптары бар. Сондықтан да туындаған әрбір проблеманы дербес шешуге тура келеді. Дұрыс шешімінің нәтижесі табыстың 90%-ы екенін естен шығармаңыз. Сенің керек екеніңді, сені бәрі жақсы көретінін түсіну – бұл күресуге деген үлкен ынта.

Жанжал – бұл жұбанышты басқа жақтан іздеуге түрткі болады, күмән туғызатын «достардың» өмір сүру мәні - тек «ішуді» іздеу ғана. Мұндай орталарда тұлғаны азғыру көз алдыңда өтеді.

Алкогольге тәуелді адам салынып ішкен кезінде немесе ішкісі келген кезінде оны ұзаққа жібермеуге тырысыңыз. Мұны жәй сөзбен қинамай айту керек.

Маскүнемдікпен ауыратын адамға отбасы қалай көмек бере алады:

• 
  Үйде алкогольді қабылдамайтындай жағдай туғызыңыз, үйдегі ешбір зат ауру адамға ішуді еске салмауы қажет немесе қайта бастап ішіп кетуге итермелемеу керек. Бірінші рөмкені алып қойған екен, барлығы да құрдымға кетеді. Сондықтан мүмкіндігінше, көз алдынан спирттік ішімдіктерді ғана емес, сонымен қатар, үйдегі сәйкес атрибуттарды да (рюмка, бос шөлмек, штопор және т.б.) алып тастаңыз.
  
• 
  Сіздің үйіңіздегі отбасылық отырыстар ішімдіксіз өтуі керек. Егер сіздің қонақтарыңыз немесе сіздерді қонаққа шақырған үйдің қожайыны мұны түсінгісі де келмесе – онымен бірге отырыста болудан қашу керек.
  
• 
  Сіздің туысыңыз көп уақытын сізбен өткізгісі келетіндей жағдай жасаңыз – сол кезде ол адамда «достармен жиналайық» деген қашып құтыла алмайтын, азғыруға еріп кетуден құтылу мүмкіндігі болады.
  
• 
  Ішуді қойған адамға науқас адам сияқты емес, үлкен күрес жүргізген және де сыйлауға лайық адам ретінде қараңыз.
  

«Алкоголизмге, нашақорлық пен уытқұмарлық дертiне шалдыққан ауруларды ерiксiз емдеу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы.

СПИД – иммундық жүйенің зақымдануы нәтижесінде организмнің қорғану күші әлсіреуінен туған патологиялық күй. Бұл ауруды ВИЧ - адамның иммундық тапшылық қоздырғышы (АИТҚ) тудырады. АИТҚ аурудың қандай да бір белгілері білінгенге дейін, адам ағзасында жылдар бойы тіршілік ете жүріп, басқа адамдарға да жұғуы мүмкін. АИТҚ ең алдымен адам ағзасының қорғаныштық тетіктерін зақымдап, оларды аурулар мен инфекцияларға қарсы тұра алмастай дәрменсіз етеді. Бұндай аурулар мен инфекциялар АИТҚ жұқтырған аурулар үшін өлім есігін ашады.

АИТҚ иммунитеттің ең маңызды жасушаларын өлтіреді. Бұл өте ақырын жүреді, бара-бара кез келген аурумен иммундық жүйе күресе алмайтын дәрежеге жетеді. СПИД о бастан-ақ денсаулығы әлсіз адамдарда тез ұлғая бастайды. Бұған шылым шегу, алкоголь, есірткі, дұрыс тамақтанбау және беймазалық күй де кері әсер етеді.

Бұл өте маңызды! АИТҚ жұқтырған адамдар жылдар бойы өздерін дені сау адамдардай сезінеді және сыртқа да солай көрінеді, олар жылдар бойы осы ауруды жұқтырғанынан бейхабар жүруі де мүмкін. Бірақ жыл өткен сайын алғашқы белгілері біліне бастайды. Салмағы күрт төмендеп, үлкен дәрет созылмалы сұйық түрде кететін болып, әлсіздік белең алады, қоздырғыштар мен бактериялар тудыратын аурулар жиілей бастайды. Бірнеше жылдан, бәлкім айдан соң, СПИД өзінің бар екендігінен толықтай хабар береді: ауыр жұқпалы аурулар, ісіктер, орталық жүйке жүйесі қызметінің бұзылуы біліне бастайды.

АИТҚ мынадай жолдармен:

1. Қан арқылы:

• 
  АИТҚ жұқтырған донордың мүшесін я болмаса тіндерін салдыру кезінде немесе қан құю кезінде;
  
• 
  есірткіні тамырға салу үшін ине мен шприцтерді бірлесе пайдалану кезінде;
  
• 
  медициналық амалдарды стерильденбеген құрал-жабдықтармен атқарған кезде;
  
• 
  татуаж және пирсинг аспаптарын стерильденбеген күйде бірлесе пайдаланған кезде жұғады.
  

2. Жыныс жолдары арқылы.

3. Екіқабат, туу және емшек сүтімен тамақтандыру кезінде жұғады. АИТҚ жұқтырған анадан екіқабат, туу кезінде және емшек сүті арқылы емізген кезде балаға жұғады.

АИТҚ-ны жұқтырып алмас үшін не істеу керек?

• 
  қандай да бір қаннан бойыңызды аулақ ұстаңыз;
  
• 
  есірткіге, оның ішінде, СПИД жұқтыру қаупі жоғары тамыр арқылы егетін түрлеріне жоламаңыз;
  
• 
  некесіз, бейәдеп, кездейсоқ кез-келген жыныстық қатынастан аулақ болыңыз.
  

• 
  некесіз, бейәдеп, кездейсоқ кез келген жыныстық қатынастан бас тартыңыз. Серіліктен сақтаныңыз.
  
• 
  Сіз немесе Сіздің серігіңіз ЖЖЖИ (сифилис, соз, хламидиоз, АИТҚ) жұқтырған болса.
  
• 
  тамырға салатын екпе дәрілер үшін болса да, бөтен біреудің шприц немесе инелерін пайдаландыңыз ба? Бөтен адамның өңделмеген, тазартылмаған шприцінде АИТҚ және басқалары болуы мүмкін.
  

АИТҚ да, СПИД те әзірге толықтай жазылып кетпейді, алайда күн сайын әлемде әлдеқайда тиімді, өмірді ұзартып, денсаулықты сақтауға көмек беретін дәрі-дәрмектер пайда болуда.

«Алкоголизмге, нашақорлық пен уытқұмарлық дертiне шалдыққан ауруларды ерiксiз емдеу туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 7 сәуiрдегі № 2184 Заңы

Обыр ауруының 80-90% жағдайлары қоршаған ортаның себептері деп саналады; «қоршаған орта» анықтамасы өзінің кең мағынасында әлі де аз зерттелген тамақ өнімдерінен, әлеуметтік және мәдени іс-әрекеттен құралады. Алдын алуға болатындай обыр ауруының себептері толық анықтала қойған жоқ, дегенмен ауыратындардың жартысына жуығында ондай себептердің барлығына болжам жасалған. Обыр ауруының үлесі: тамақтану сипатының 30-35 %-нан, темекі тартатындардың 30%-нан, жұқпалы (вирустық) агенттердің - 17%-нан, алкогольдің - 4%-нан, қоршаған ортаның ластануының - 2%-нан, ауыр тұқым қуалау салдарының - 2%-нан тұрады. Осы факторлардың әсерін тұтас қарастыру қажет. Күн сайын алдын-алу негіздерін, жалқаулық пен қол тимеудің салдарынан біз өзіміздің денсаулығымызды тәуекелге тігіп жүрміз.

Обырдың алдын-алуға болатын ауру екендігі жайлы бірсыпыра бұлжытпас дәлелдер бар.

Есте ұстаңыз, ауруды емдеуге қарағанда, алдын-алу оңай!

Қатерлі жаңа өскіндердің даму тәуекелін едәуір төмендету үшін «салауатты өмір салты» деп аталатын ұғымға енетін қарапайым бірнеше ережені ұстана біліңіз.

Рак ауруының салдарынан болатын өлім жағдайларының 25-30%-ы темекімен байланысты деп саналады. Тек қана темекі тарту және оған алкогольдің қосылуы салдарынан болатын ұлтабар, жұтқыншақ және ауыз қуысы обырының үлесі 43%-60% аралығында өзгеріп отырады. Қуықтың, асқазан асты безі және бүйрек, асқазан, жатыр мойны, мұрын қуысы мен миелоидты лейкоз обыры жағдайларының көпшілігі темекі тартумен байланысты болып келеді. Өлім жағдайларының жартысы орташа жаста кездеседі, оған қоса темекі тартатындар тартпайтындарға қарағанда өздеріне берілген ғұмырдың 20-25 жылын текке жоғалтады.

Қазіргі таңда обыр немесе басқа аурулардың басталуына дейін темекі тартуды тоқтату темекі салдарынан болатын өлім жағдайларынан, орта жастан бастап, тіпті егделеу жаста да қашуға мүмкіндік беретіндігі жайлы нақты дәлелдемелер бар.

Зиянды тамақтарды алып тастаңыз. Канцерогендер (қатерлі жаңа өскіндердің дамуына себеп болатын химиялық заттар) көптеген азық-түліктерде кездеседі, әсіресе, майға қуырылған тағамдарда, консервіленген және маринадталған тағамдарда, ұзақ сақталынған азық-түліктерде, ысталған тағамдарда.

Майлы тағамдарды, әсіресе, малдың майын тұтынуды азайтыңыз, қатты тоя тамақтанбаңыз – күнделікті тамақтану рационы 2500 калориядан аспауы тиіс. Үнемі жүктемесіз және ақуызсыз тамақтану күндерінің жүйесі мен диета сақтауды ұстаныңыз. Алкоголь тұтынуды қойыңыз. Суға қатысты айтарымыз: фильтрленген немесе бөтелкедегі суды пайдаланыңыз.

Дене белсенділігінің қорғану тиімділігі рак ауруының даму тәуекеліне қатысты белсенділік деңгейінің артуына байланысты күшейе түседі. Дегенмен жүрек ауруы бар адамдар сақтана білуі тиіс. Дененің қалыпты салмағын ұстау, әсіресе, үнемі отырып жұмыс істейтін адамдар үшін дене белсенділігі қажет. Дене жаттығуларын аптасына 3 реттен кем емес 30-40 минут бойы жасау керек. Егер сіз суық тиіп жиі ауыратын болсаңыз, иммунолог дәрігер маманына қаралыңыз.

Тері аурулары рагының басты себебі күн сәулесі, әсіресе, оның ультракүлгін бөлігі болып табылады.

Өзіңізге көңіл бөліңіз. Егер Сіздің бойыңыздағы мең немесе қалыңыз киініп-шешінгеннен немесе мойныңыздағы алқаңыздың жанасуынан көлемі немесе түсі өзгеретін болса, жедел түрде дәрігерге хабарласыңыз. Ондай меңдерді өз уақытында алып тастау арқылы тері рагының тәуекеліне жол бермеуге болады. Өзіңізді бақылау барысында мазаңызды алып тұрған факторларға назар аударыңыз.

Обыр дамуының алдын алатын және осы аурудан жазылып шығу сенімділігін арттыратын денсаулық сақтау бағдарламалары бар. Скрининг бағдарламаларына қатысыңыз! Скрининг – симптомдары байқалғанға дейін ауруды анықтау мен емдеу. Адамдар арасында әлі симптомдары жоқ ауруларды анықтау мен емдеу рактан келетін өлім санын азайтуға мүмкіндік береді.

50 жастан асқан ерлер мен әйелдер, сіздер – колоректальді обыр скринингіне қатысыңыз, бұл үшін Сізге тоқ ішек (бүйен) мен тік ішек обырын анықтау мақсатында нәжіс және қан тапсыру қажет.

Үнемі флюорографиядан өтіп тұрыңыз.

1) http://medinfa.ru/article/19/2131/ - «Медициналық энциклопедия» сайты;

2) www.pror.ru – «Ресейдің обырға қарсы қоғамы» сайты.

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «онкологиялық аурулар», «қатерлі ісікті емдеу» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

14. Мүгедек баланы сауықтыру орталығына қалай орналастыруға болады?
Кез-келген бала, соның ішінде мүгедек бала да қоғам мен адамның көмегіне, қамқорлық пен махаббатқа құқығы бар. Ортадан жырақ қалған балаларда ондай қажеттілік одан да жоғары және де олардың кейбіреуі медициналық қызметкер мен педагогтың назарын үнемі қажет етеді. Медициналық сауықтыру ауру, жарақат, жарымжан болудың салдарын шешуге немесе жеңілдетуге бағытталған диагностикалық, емдік және сауықтыру іс-шараларының жиынтығын қарастырады.

Мүгедек балалардың уақытша немесе тұрақты мекендеуін арналған медициналық-әлеуметтік мекемелер бар. Ол жерге интеллектісі сақталған, сүйену-жылжу аппаратының қызметі бұзылған, тұрақты түрде басқа бір адамның көмегіне және медициналық қызметке зәру 4 пен 18 жас аралығындағы төмендегідей сырқатпен ауыратын мүгедек балалар орналасуы мүмкін:

• 
  әртүрлі этиологиядағы мидың сал ауруы;
  
• 
  полиомиелит салдарынан кейінгі қалыпқа келтіру және резидуальді кезең;
  
• 
  сүйену-жылжу аппаратының әртүрлі туа және кейін пайда болған деформациялары;
  
• 
  артрогриппозом;
  
• 
  хондродистрофией;
  
• 
  тұқым қуалайтын дегенеративті және жүйке-бұлшық ет аурулары.
  

1. Баланың ата-анасының (заңды өкілдерінің) белгіленген үлгідегі өтініші.

2. Өкілетті органның (медициналық мекеменің) мемлекеттік медициналық-әлеуметтік мекемеге әлеуметтік қызмет көрсетуге қабылдау жолдамасы:

1. 
   туу туралы куәлік немесе жеке куәлік;
   
2. 
   СТН;
   
3. 
   ӘЖК;
   
4. 
   мүгедектігі туралы анықтама көшірмесі;
   
5. 
   медициналық карта;
   
6. 
   психологиялық-медициналық-педагогикалық кеңес қорытындысы;
   
7. 
   амбулаториялық картадан үзінді;
   
8. 
   жеке сауықтыру бағдарламасының көшірмесі.
   

• 
  баланың ата-анасының (заңды өкілдерінің) өтініші;
  
• 
  кәмелеттік жасқа толғанда;
  

Орталыққа орналасуға қажетті құжаттардың тізімі, оңалту шараларын өткізуге қарсы көрсеткіштер барлық аймақтардың емдеу органдарында бар.

Оңалту орталықтары жұмыстарын жеңілдету үшін балалардың келу кестесі құрастырылған, орын бөлу кезінде аймақтардан алдын-ала келетін өтініштер есептелген.

Мұны білген жөн (оқып шығыңыз):

1) «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі;

2) «Мүгедектерді оңалтудың кейбір мәселелері туралы» («Мүгедектерге және мүгедек балаларға санаторий-курорттық емделудi ұсыну ережесi»)» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 20 шілдедегі № 754 қаулысы.

Пайдалы сілтемелер:

www.mz.gov.kz – Денсаулық сақтау министрлігінің сайты.

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «мүгедек балаларды сауықтыру», «мүгедек балаларды сауықтыру орталықтары» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

II ТАРАУ. БІЛІМ.
15. Бала асырап алғыңыз келсе...
Әрбір ересек адам үшін оның өміріндегі ең жақын әрі қадірлі нәрсе - бала. Оның жарық дүние есігін ашқанда іңгәлаған дауысы мен алғашқы жымиып, шалықтап күлген кездері, «апа», «әке» деген алғашқы сөздері өмірін мән-мағынаға толтырады. Бала үшін ата-ананың ыстық ықыласы мен мейірімінен артық не болмақ?  

Көптеген отбасылар бала сүйгісі келеді, алайда бала асырап алу жайында шешімге келу оңай емес. Сонда й-ақ, бүгінгі қоғамда отбасылық бақыттан айрылған қаншама сәби бар. Қымбатты болашақ ата-ана, қиындықтан ешуақытта қорықпаңыздар! Жер бетіндегі ең үлкен бақыт – әке атану мен ана болу бақыты! Сәл ойланып көрсеңіз, дүниеге ұрпақ әкелуден де маңыздысы, оны азамат етіп, тәрбиелеп өсіру екендігіне көз жеткізер едіңіз.

Егер Сіз бала асырап алғыңыз келсе, республикамыздың кез келген аймағынан не болмаса тұрғылықты жері бойынша қорғаншылық және қамқоршылық органына барып, өтініш беруіңізге болады.

Өтінішке төменде көрсетілген құжаттарды қоса тіркеу қажет:

1) жұмыс орныңыздан лауазымыңыз бен еңбекақыңыз көрсетілген анықтама қағаз;

2) тұрғылықты мекен-жайыңыздағы үй кітапшасының көшірмесі;

3) тұрғын-жайға иелік, меншіктік құқығыңызды растайтын құжат;

4) сотталмағандығыңызды растайтын құқық қорғау органдарының анықтамасы;

5) денсаулық жағдайыңыз туралы емдеу-профилактика мекемелерінің медициналық қорытындысы;

6) (егер некеде болсаңыз) неке куәлігінің көшірмесі;

7) тұрғылықты жері бойынша қорғаншылық және қамқоршылық органдарының мамандары жасаған тұрғын үй-тұрмыстық жағдайыңыздың зерттеу актісі .

Қажетті құжаттарды тапсырғаннан кейін сізге баланы таңдап алу және онымен қарым-қатынас орнату үшін ата-анасының қамқорлығынан айрылған және жетім балаларға арналған мекемелерге жолдама береді.

Барлық мағлұматты толық алу үшін, баланың жеке іс-парағымен мұқият танысыңыз. Ең алдымен асырауға берілетін әрбір баланың денсаулық жағдайына байланысты тұжырымдама беретін медициналық комиссияның тексеруінен (асырап алушылар баланың медициналық диагнозының қырларына мән бермей, нәтижесінде асырап алудан бас тартып, бұл жағдай асырап алушыға да, асырауға берілетін бала үшін де трагедияға айналған жағдайлар жиі кездесіп қалады) өтетінін білген дұрыс. Өз қаражатыңыз есебінен өз бетіңізше медициналық сараптама жүргізуге де құқыңыз бар екенін ұмытпаңыз.

Баланың ата-анасы туралы ақпаратты (оның жетім немесе ата-анасының қамқорлығынан айрылғандығын, яғни мәртебесін растайтын құжаттарды) сұратуды ұмытпаңыз. Мысалы, егер баланың анасы ата-аналық құқығынан айрылған болса, ал әкесі бас бостандығынан айрылған болса, онда мұндай баланы әкесі қамаудан босатылғанша асырап алуға болмайды (егер әкесі асырап алуға жазбаша түрде келісім берсе, әрине онда мүмкіндік бар).

Егер Сіз кәмелетке толмаған ата-аналардың (18-жасқа толмағандардың) баласын асырап алғыңыз келсе, онда олардың ата-аналарының немесе қамқоршыларының (қорғаншыларының), егер ондайлар болмаған жағдайда – қорғаншылық пен қамқоршылық органының келісімін алуыңыз керек. Баланы асырап алуға байланысты ата-аналардың келісімі өтінішпен бірге тіркелуі тиіс, ол нотариуспен расталуы немесе ата-анасының қарауынсыз қалған бала қарауына берілген мекеме жетекшісімен, әйтпесе баланы асырап алу ісі бойынша немесе ата-аналарының тұрғылықты жері бойынша қамқоршылық пен қорғаншылық органымен, сондай-ақ, баланы асырап алу өндірісі бойынша сот отырысында тікелей расталуы керек.

Назар аударыңыз! Ата-аналар баланы асырап алу туралы сот шешімі шыққанға дейін асырап алу туралы өз келісімдерін қайтарып алуға құқылы.

Баланың ата-анасының оны асырап алуға байланысты келісімі талап етілмейтін жағдайлар:

• 
  белгісіз немесе сотпен хабарсыз жоғалып кеткен деп танылса;
  
• 
  сотпен дәрменсіз деп танылса;
  
• 
  сотпен ата-аналық құқығынан айрылған болса;
  
• 
  сот негізсіз деп таныған себептер бойынша, алты айдан артық уақыт баламен бірге тұрмаса және оның тәрбиесі мен оны асыраудан жалтарып жүрген жағдайлар бойынша.
  

1) Қазақстан Республикасының Азаматтық-іс жүргізу кодексі (36-1 тарау. Баланы (қыз баланы) асырап алу туралы өтініштің өндірісі);

2) «Неке және отбасы туралы» Қазақстан Республикасының Заңы (12 тарау. Бала (қыз) асырап алу).

Пайдалы сілтемелер:

1) www.minjust.kz – Әділет министрлігінің сайты (Сұрақ/Жауап бөлімі);

2) www.e.gov.kz – «Электронды үкімет» порталы;

3) www.edu.gov.kz – Білім және ғылым министрлігінің сайты;

4) http://www.bala-kkk.kz/ - Білім және ғылым министрлігінің Балалардың құқықтарын қорғау комитетінің сайты.

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «бала асырап алу», «Қазақстанда бала асырап алу» және т.б. кілт сөздерді теру керек.
16. Баланы патронаттық тәрбиеге қалай алуға болады?
Көптеген адамдарда «патронат деген не?» деген сұрақ туындайды.

Патронаттық – ата-ана қамқорлығынан айрылған балаларды тәрбиелеуге алуға ниет білдірген отбасыларға тәрбиелеуге беру.

• 
  патронат келісім-шартқа негізделген;
  
• 
  патронаттық тәрбиешілердің еңбегі төленеді;
  
• 
  паторнаттарды қабылдаған отбасының тәрбиеленушілеріне тамақ, киім, аяқ киім және басқа да тұрмыстық заттар алуға ай сайын қаражат бөлініп тұрады.
  

• 
  ата-анасы жоқ жетім;
  
• 
  ата-ана құқығынан айрылған;
  
• 
  ата-анасының құқығы шектелген;
  
• 
  ата-анасы бас бостандығынан айрылған;
  
• 
  ата-анасы сот шешімімен қабілетсіз деп танылған;
  
• 
  ата-анасы жоғалып кеткен;
  
• 
  ата-анасы денсаулығына байланысты оның тәрбиесімен, оны бағып-қағумен айналыса алмайтын;
  
• 
  ата-анасы ешқандай себепсіз оның тәрбиесінен, оны бағып-қағудан, және олардың мүддесі мен құқығын қорғаудан жалтаратын;
  
• 
  ата-анасының кім екені беймәлім немесе олардың тұратын жері белгісіз балалар беріледі.
  

1) патронатты тәрбиеші болғыңыз келетіні туралы өтініш;

2) жеке куәлік;

3) некеде тұрсаңыз, жұбайыңыздың келісімі;

4) сіздің және жұбайыңыздың денсаулығы туралы анықтама (психиатр, нарколог, дерматолог, венеролог, терапевт);

5) құқықтық статистика орталығынан сотталғандығы жоқ деген анықтама;

6) тұрғын үйіңіздің бар екендігін растайтын құжат;

7) тұрғын үй-тұрмыстық жағдайыңызды тексеру актісі.

Патронатты тәрбиеші мен қамқоршы және қорғаншы органдары арасында күтім жағдайы, баланың тәрбиесі мен білімі, құқығын қорғау бойынша шаралар, патронатты тәрбиешіге берілетін құжаттар тізімі, екі жақтың құқықтары мен міндеттері, келісім-шартты бұзу жағдайы және тәртібі, келісім-шарт мерзімі, баланы бағып-қағуға төленетін қаражат көлемі, бақылаудың жүргізілу тәртібі, екі жақтың жауапкершілігі және басқа да жағдайлар қарастырылған келісім-шарт жасалады.

Ақшалай төлемдерді алу үшін мына құжаттарды дайындау қажет:

1) ақша қаражаттарын бекіту туралы өтініш;

2) баланың туу туралы куәлігінің көшірмесі;

3) баланың басқа қамқоршысы жоқ екенін растайтын құжат;

4) баланың білім беру ұйымдарында білім алғандығы туралы анықтамасы;

5) патронатты тәрбиеші мен қамқоршы және қорғаншы органдар арасындағы келісім-шарт;

6) 10 жастан асқан баладан алынған мектеп директорымен расталған жазбаша келісім.

Маңызды! Қызмет тегін көрсетіледі.

Патронатты тәрбиешінің міндеттері:

• 
  баланың өмірі мен денсаулығына жауап беру;
  
• 
  бала құқығын қорғау бойынша жоспарды орындау;
  
• 
  тәрбиеленушілерді бағып-қаққанда санитарлы-гигиеналық норманы сақтау;
  
• 
  баланың денесіне жаза қолданбау;
  
• 
  қамқоршы және қорғаншы органдардың рұқсатынсыз тәрбиеленушіні қала және облыстан тыс алып шықпау;
  
• 
  бала денсаулығы мен психикасының өзгеруі туралы, тәрбиеші үйінен ескертусіз кеткені немесе басқа да маңызды оқиғалар туралы, сондай-ақ балаларға мейірімсіз қарағандар немесе баланы жарақаттағандар туралы деректерді қамқоршы және қорғаншы органдарға хабарлап отыру;
  
• 
  қамқоршы және қорғаншы органдарға өзінің мекен-жайын ауыстырғаны жөнінде, жанұя құрамының өзгергені жөнінде, ауырғаны туралы және басқа да тәрбиеленушінің тәрбиеленуі мен дамуына әсер ететін басқа да жағдайлар туралы дер кезінде хабарлап отыру;
  
• 
  бала туралы ақпаратты жасырын ұстау.
  

1) «Неке және отбасы туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі;

2) «Қамқоршы және қорғаншы органдары туралы Ережені бекіту туралы, патронат және ата-ананың қамқорлығынсыз қалған балаларды орталықтандырылған есепке ұйымдастыру Ережелері туралы» ҚР Үкіметінің 1999 жылғы 9 қыркүйектегі № 1346 қаулысы;

3) «Патронатты тәрбилеушілерге берілген балаларды бағып-қағуға ақшалай қаражаттарды төлеу Ережелерін бекіту туралы» ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 11 наурыздағы № 306 қаулысы.

1) www.e.gov.kz – «Электроны үкімет» порталы («Жетімдерді, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды әлеуметтік қамсыздандыруға құжаттар ресімдеу» тақырыбы);

2) www.portal.edu.kz – Қазақстанның білім порталы.

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «патронат», «патронаттық тәрбие» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

17. Баланы қалай тәрбиелеу керек? Ата-аналарға кеңестер
Бала – ол өте нәзік те сезімтал адам. Оның жанын жаралап алу өте оңай, алайда осы бір жара өмір бойы сыздап жүруі ғажап емес. Бала кезінде шешілмей қалған мәселелердің салдары ер жеткен кезде кейбір психикалық ауытқуларға негіз болатынын ұмытпаңыз

Көптеген ата-аналарды: бір мезгілде қатал да мейірімді бола білу, өз баласының алдындағы ата-аналық биігінен түспей тұрып, оған қалайда ең жақын дос бола білу жайы көп ойлантады. Төмендегі өте маңызды ақыл-кеңестер, бала тәрбиесі барысында сізге көп көмек берері сөзсіз:

1. 
   Көңіл күйіңіз болмай тұрған кезде ешқашан да бала тәрбиесімен айналыспаңыз. Өз балаңызбен тығыз қарым-қатынас орнатуға тек қана Сіздің көтеріңкі көңіл күйіңіз, оң көзқарасыңыз ғана  әсер етеді.
   
2. 
   Тәрбие сатылы деңгейде жүргізілгені дұрыс. Әр биікке өз уақытында, біртіндеп көтеріліп отырған дұрыс.
   
3. 
   Бала – біздің айнамыз. Олар ең алдымен ата-анасынан үлгі алатынын және көп жағдайда біз өмірде қандай қадамдар жасасақ, олар да сондай қадамға баратыны есте жүрсін.
   
4. 
   Балаңызбен әңгімелесу нәтижелі болуы үшін, ең алдымен ашық жарқын сенімге құрылған риясыз әдісті таңдаңыз. Сіздің сөздеріңіз қатал естілуі мүмкін, бірақ ешқашан да ауыр әрі өрескел болмауы керек. Ақырын әрі сенімді айтылған әңгіме ғана ата-ананың талаптары мен ойларын балаға жеткізе алады.
   
5. 
   Балаңыз үшін керек уақытта қажетті ақыл қосатын, оның қадамдарын айыптамайтын ең жақын досына айналыңыз.
   
6. 
   Өзін және оны қоршаған адамдарды жақсы көруге үйретіңіз. Бұл оны өзіне өте сенімді адам ретінде қалыптастырып, қоршаған ортамен байланысын жолға қоюға көмек береді.
   
7. 
   Бір мезетте қатал да мейірімді бола біліңіз. Егер сіз балаңызға деген ыстық ықыласыңызды үнемі білдіре отырып, тек керек уақытында ғана ұрсатын болсаңыз, онда бұл сіздің тәрбиеңіз барысында міндетті түрде жемісін береді.
   
8. 
   Оған өмірдегі өз ұстанымына тұрақты болуды үйретіңіз.
   
9. 
   Баланы әр кезде оның көзіне қарап тұрып, мұқият тыңдаңыз, өйткені тек сол сәтте ғана оның ішкі жан дүниесі мен алаңдатқан мәселеге сіздің бей-жай қарамайтыныңызға сенімі болады.
   
10. 
    Өзіңіздің бос уақытыңызды үнемі балаңызбен өткізуге тырысыңыз. Ондай сәттер баланың өзіндік орнын сезініп өсуге мүмкіндік береді.
    
11. 
    Жанжалдасқан күйі екі жаққа бөлініп жүре беруге болмайтынын ұмытпаңыз, ең алдымен балаңызбен татуласып алыңыз, содан кейін ғана өз жұмыстарыңызбен жүре берсеңіз болады.
    
12. 
    Әр уақытта оған қажет болғанда үйде болғаны қандай жақсы екенін жадына салып, мақтап отырыңыз, себебі ол өзінің қажеттігін түсініп, үнемі үйге асығатын болады.
    
13. 
    Өзінің жақсы адам екенін ескертіп отыру керек, алайда, басқалардан артық емес екенін естен шығармай, айтып отырған жөн, себебі оның тым тәкәппар және екіжүзді болып өспегені жақсы.
    
14. 
    Оның таңдауы мен пікіріне құлақ түріңіз. Тіпті сіз онымен келіспейтін болсаңыз да, оны ешуақытта сынамаңыз.
    
15. 
    Оны өз қадамдары үшін жауап беруге үйретіңіз. Оның өзін емес, әруақытта жақсы қадамын бағалап, егер ол дұрыс емес жасаған болса, қателігін көрсетіңіз, оның орнында өзіңіз болғанда былай істер едім деп, таңдау және шешім қабылдау құқығын оның өзіне қалдырыңыз.
    
16. 
    Ешуақытта оның осыған дейін жасаған қателіктерін еске алмаңыз. Болған нәрсенің барлығын өткен күнге қалдырыңыз.
    
17. 
    Оған тым қатты талап қойып, ұзын-сонар ақыл-кеңес айтудан аулақ болыңыз, оның жанын жаралайтын немесе намысына тиетін ащы әзіл не теңеулер, әжуа айту ешуақытта дұрыс болмайды.
    
18. 
    Егер сізді оның мінез-құлығы ренжітсе, бұл жайлы өзіне айтыңыз. Бұндай кезде оның тәртібін талқылымаңыз, тек өзіңіздің көңіл-күйіңіз туралы айтыңыз.
    
19. 
    Шектен тыс бақылауды азайтыңыз, бұл көп жағдайда табыс әкелмейді.
    
20. 
    Ол ақтай алмайтын үмітті, көтере алмайтын жүкті оған артпаңыз. Бастапқыда өзіңіз одан не талап ететініңізді анықтап алған жөн. Содан соң барып, міндетті түрде оның не қалайтынын біліңіз, ұстаным жасауға тиіс аса маңызды жағдайлар бойынша міндетті түрде келісімге келуге ұмтылған дұрыс.
    
21. 
    Әңгіме барысында оның маңызын жоғалтпау үшін көпсөзділіктен арылу керек.
    
22. 
    Сіздің баланы мәжбүрлеуіңіз тым нәзік, жан-жақты әрі жалғаспалы сипатта әсер ететіндей болуы керек.
    
23. 
    Әр уақытта баламен үлкен адамдарша, оны кішірейтіп, еркелетер сөздерді барынша аз қолдана отырып сөйлескен абзал.
    
24. 
    Даулы мәселелер орын алған жағдайда бала өзін үнемі қателесуші ретінде сезінбес үшін оған жол беріңіз. Бұл арқылы сіз балаңызға біреуді кешіруді, өз қателігін түсінуді, жеңілістер мен қателіктерді мойындай білуді үйреткен болар едіңіз.
    
25. 
    Оны ақылы, таланты, сұлулығы немесе тума дарыны үшін емес, қарапайым ғана оның осылай бар болғаны үшін ғана жақсы көріңіз.
    
26. 
    Есіңізде болса, балаға үш негізгі қасиетті дарытуға міндеттісіз: шешім шығару, құрмет, жауапкершілік. Қандай жағдай болса да, еңсесін тік ұстайтын, жан-жағындағыларға құрметпен қарайтын және өз қадамдары үшін жауап бере алатын адамдар көп жағдайда табысқа жететіні белгілі.
    

1) www.balazan.kz – Қазақстан Республикасындағы балалар құқығы туралы сайт;

Бала бағушыны таңдау – бұл кейбіреулер үшін қиын, тіпті кейбір жағдайда, жеке қатынастарға мән беретін уайым әкелетін, ұзаққа созылатын процесс. Бала бағушы – бұл жай ғана қызметкер емес. Шындығында, ол жарық дүниедегі ең қымбат сәбиіңізді сеніп тапсыратын мүлде бөтен адам. Барлық мүмкіндіктерді қарастыра отырып, сіздің де, балаңыздың да көңілінен шыға алатын адамды іздестіріңіз.

Бала бағушыны:

• 
  газеттер мен қабырғаларға ілінген жарнамалар арқылы;
  
• 
  таныстарыңыз бен туыстарыңыздың ұсыныстары арқылы;
  
• 
  мамандандырылған агенттіктер көмегіне жүгіну арқылы табуға болады.
  

• 
  егер бала үйде немесе көшеде қатты құлап немесе жарақат алып қалған жағдайда, не істейсіз?
  
• 
  баланың қалыпты, бірақ қиын жағдайларынан қандай жол тауып шығады (мысалы, бала тісін жуғысы, киімін кигісі келмесе және т.б. жағдайларда)?
  
• 
  бала күтушісі баламен қандай жұмыстар жүргізеді?
  
• 
  егер баланың ыстығы көтеріліп кеткен жағдайда, қандай қадамдар жасайды?
  
• 
  баланы не үшін және қалай жазалау керектігін қалай түсінеді?
  
• 
  егер пәтерде бейне камера орнатылған болса, ол жұмыс істеуге келісе ме?
  

Егер болашақ күтуші есіктен енбестен-ақ балаңызға өбектеп, құшақ жая ұмтылса, бұл анасы үшін қойылым көрсеткісі келген әртістің әрекеті деп бағалаңыз. Өз ісіне лайық бала күтушісі баланың өзіне үйренуін, оның жан-жағын бағамдауына мүмкіндік беріп, жағдайды асықтырмайды.

Болашақ бала бағушының сыртқы келбеті мен тазалығына да мән беріңіз. Егер оның өз-өзіне күтімі көрініп тұрса, онда сіздің балаңыз да, мұндай адаммен таза, ұқыпты жүреді. Адамның киім кию мәнері ол жайында көп мағлұмат береді. Алғашқы таныстықта алған әсеріңізге сеніммен қараңыз, алайда сізді бір нәрсе аяқ тартқызып немесе мазаласа, онда бұған жете мән беру қажет.

Көп сұрақ қоюдан қысылмаңыз. Тәжірибелі бала бағушы (отбасында жұмыс істеп көргендер) сізді түрлі сұрақтың астына алады. Әрине, оларды ең алдымен жұмыстың төлемі, жұмыс кестесі және үстеме жұмыстар жайы қызықтырады. Бала бағушының ақша жайындағы әңгімесіне назар аударуды да ұмытпаңыз. Әрине, адамның өз пайдасын ойлағаны дұрыс, алайда, бала бағушы – бұл жәй ғана қызметкер емес. Ол ең бірінші ақшаға емес, балаға көбірек маңыз беруі керек. Сіздің балаңыз жақсы күтуші үшін тамаша «индикатор» болуы мүмкін. Тәрбиешісімен алғашқы кездесуден-ақ, мазасызданып не болмаса жыламағаны жақсылықтың нышаны. Тіпті, ол бөтен адамнан қорқып қалса да, оған өз-өзіне келетін уақыт беріңіз де оның келесі әрекеттерін бақылаңыз. Егер бәрі дұрыс жағдайда өрбісе, балаңыз күтушімен ойнағысы келгенін білдіретін болады. Себебі, бала өмірді ойын арқылы таниды. Ол үшін шынайы нәрсе осы ғана. Енді бала бағушының баламен қалай ойнайтынын қарап көріңіз. Ата-ана ретінде балаға «жаңа досының» жанында болған ұнайтын, ұнамайтынын анықтаңыз. Бала көңілді ме, көңілсіз бе, ол бірнәрсеге мазасыздана ма, бәлкім, өзін өте еркін сезінетін болар. Күтушінің қандай сөздерді қолданатынына да назар аударған дұрыс. Оның сөйлегені көңіліңізден шыға ма, жоқ па, соны да салмақтап көріңіз.

Үлкен тәжірибе жақсы білімнен кем түспейтін жағдайлар жиі кездеседі. Тіпті кей жағдайларда оның басымдығы да білініп жатады. Баланы бағу шыдамдылық пен нақтылықты талап етеді. Сондықтан да, егер бала бағушының мұны білгеннен гөрі, іске асыра алғандығы әлдеқайда маңызды болар еді. Егер сізге емшектегі балаңыз үшін күтуші керек болса, онда медициналық білімі бар кандидаттарды таңдағаныңыз абзал.

Күтуші таңдаудағы ең маңызды нәрсенің бірі денсаулық. Ең дұрысы сіз таңдаған күтуші 26-45 жас аралығында болғаны дұрыс. Өйткені дәл осы жастағылар тәжірибелі әрі ауру сырқаудан ада болатыны белгілі. Егер сіз осы жастағыларды назарға алсаңыз, онда ең алдымен бала бағушының денсаулығы жайлы анықтамасына басты назар аударыңыз. Тубдиспансер, психдиспансер, дерматолог, венеролог сынды дәрігерлердің анықтамасы міндетті түрде қажет болатынын естен шығармаңыз. Бұл туралы сұрауды қолайсыз көруден гөрі, егер осы анықтамалары болмаған жағдайда балаңызға қаншалықты зияны тиетіні жайлы ойланып көріңіз. Сондықтан да кез келген бала күтушісі мұндай талаптарға түсіністікпен қарайды.

Сіз өзіңізге лайық бала бағушыны тапқан болсаңыз, егер ол балаңызбен тамаша тіл табысып кетсе, тағы да біршама уақытты болашақ күтушімен әңгімелесуге бөлгеніңіз артық болмас. Оның төлқұжаттық мәліметтерін, үй және ұялы телефон нөмірлерін, мекен-жайын түгел жазып алыңыз. Өз сұхбаттасушыңызды қаншалықты түсінетініңізді білу үшін оны алаңдатататын мәселелер бойынша әңгіме айтыңыз. Әңгіме барысына отбасының басқа да мүшелері қатысқаны дұрыс болар еді.

Бұрынғы жұмыс орны туралы, не себепті жұмыстан кеткендігі, ұсыныстар бар-жоқтығын, отбасылық жағдайының қандай екенін, балалары-немерелері бар-жоғын да толығырақ біліңіз. Қазіргі кезде кіммен тұратынын да білген дұрыс. Бұл сізге сөйлесу барысында бір-біріңізді дұрыс түсінуге көмектеседі. Өзіңізге ұнаған бала бағушыны шақырып, бір-біріңізді жұмыс барысында танып-білу үшін бір апта жұмыс істеуді ұсынып көріңіз.

1) www.mama.kz/491 - бүкіл отбасына арналған «Мама Плюс» порталы;

2) www.prodetei.kz - жүктілік, балалар мен ата-аналар тақырыбына арналған сайт.

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «бала күтуші», «бала күтушіні таңдау» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

19. Балабақшаны қалай таңдау керек?
Кішкентай балаға өмірдегі ең маңызды уақыт – бұл балабақшаға барудың басталуы. Ата-аналар бұл жаңа кезеңге байыпты түрде және жауапкершілікпен дайындалуы қажет. Егер сіз балаңыздың балабақшаға мерекеге барғандай ризашылықпен баруын қаласаңыз, онда балаңыз үшін ең дұрыс балабақшаны таңдауыңыз керек.

Ең дұрысы, балабақша туралы сәбиіңіз дүние есігін аша салысымен ойлану қажет.

Ол үшін Сізге білім беру орындарына немесе өзіңіз тіркеуде тұрған жердегі ХҚО-ға өтініш беруіңіз керек. Сіздің өтінішіңіз мектепке дейінгі білім беру бөліміне тіркеледі. Балаңыз балабақшаға кезекке тұрады. Кезек тәртібі бойынша, бос орын болған кезде, сіздің балаңыз топқа қабылданады.

Ең қарапайым жолы – таңдау жасамас бұрын балабақша туралы барлық мәліметтерді біліп алу керек. Оны сіз балабақшаға балалары барып жүрген ата-аналармен сөйлесіп біле аласыз. Олардан балаларға деген күтім, балабақшаның жабдықталуы, тәрбиешілері туралы және одан да басқа мағлұматтарды білуге болады. Балабақшаның аумағы, балалар ойнайтын жер, қоршалған алаңы қаншалықты таза екеніне назар аударыңыз.

Балабақшаның қызметкерлерімен, болашақ тәрбиешімен танысыңыз, дәрігерімен сөйлесіңіз. Балабақша меңгерушісінен сізге қызметкерлер жайлы, балалармен жүргізілетін жұмыс туралы айтып беруін сұраңыз.

Балабақшалар мемлекеттік, жеке (коммерциялық) және отбасылық деп үлкен үш топқа бөлінеді. Балаларды оқыту бағдарламасы, топтағы бала саны, тамақтандыру мен ойыншықтардың сапасы балабақшаның санатына байланысты.

• 
  Мемлекеттік балабақшаның басты артықшылығы – бағасының арзандығы. Бағасы айына 6000-12000 теңге аралығында болады. Сонымен қатар бірнеше жеңілдіктер қарастырылады. Мысалы, жалғыз басты аналарға, көп балалы жанұяларға жеңілдіктер бар. Мемлекеттік балабақшаның кемшілігі топтарда бала саны көп болады және әр балаға жеке көңіл бөлінбейді.
  
• 
  Егер жанұяда жеке балабақшаның қызметтерін төлеуге қаражат жеткілікті болса, онда бұл кез келген сәби үшін ең дұрыс таңдау. Бұл балабақшада қызықты даму бағдарламасы бар, топтардағы бала саны 15 шамасында, балалар жақсы ойыншықтармен қамтамасыз етілген, тамақтары да дәмді әрі әртүрлі. Және одан да басқа артықшылықтары бар. Жеке балабақшаның бір ғана кемшілігі - бұл оның бағасы.
  
• 
  Үй (отбасылық) балабақшасы – бұл жеке балабақшаның бір түрі. Әдетте бұл жеке пәтердегі немесе жалға алынған ғимараттағы жақсы жабдықталған жатын орын және ойнайтын бөлме. Онда тәрбиеші, бала бағушы және аспаз жұмыс істейді; ал ересек топтағы балалар үшін шет тілдерінің, ән-күйдің және сурет өнерінің оқытушылары шақыртылады. Үй балабақшасының жақсы жақтары: бала саны аз (3-5 бала), дербес тамақтану мәзірі, балаларға барынша назар аудару. Ал бірақ балабақшаның бұл түрінің бағасы өте қымбат, ал кей жағдайда ғимараты да тар болып келеді.
  

1) www.predschool.kz – «Қазақстандағы мектепке дейінгі тәрбие жүйесі» сайты;

2) www.mamochka.kz – «Жүктіліктен мектепке дейін» сайты.

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «балабақша таңдау», «балабақша түрлері» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

20. Алғашқы қоңырау. Баланы мектепке қалай даярлау керек?
Сәбилік шақ артта қалды, мектепке дейінгі кезең де зуылдап өте шықты. Енді аз ғана уақыттан соң сіздің балаңыз мектепке барады. Болашақ бірінші сынып оқушысы нені білуі керек?

Көптеген ата-аналар дайындық дегенді баласы оқу, санау және жазуды білсе болды деп біледі. Шындығында, бұл тек басы ғана. Мектепке дайындық сіз бен біз ойлағаннан да, әлдеқайда маңызды әрі күрделі мәселе екен. Негізі мектепке барғанға дейін теория жүзінде баланың оқи алуы, жаза білуі, санай алуы міндетті емес. Алайда, тәжірибе жүзінде мұның бәрін білгені өзіне пайдалы, өйткені оқудың қарқынына ілесу қиындап, бала «алдыңғы қатарлы» құрдастары арасында өзін қолайсыз сезінуі мүмкін. Бала өзін «ақсаусақ», қолынан ешнәрсе келмейтін оқушы ретінде сезінбес үшін, ата-аналарына мектепалды даярлыққа айтарлықтай мән беруге тура келеді. Сондықтан да, ерінбестен баламен даярлық сабақтарын өткізіп, үлкен жауапкершілік таныту не болмаса қолайлы уақыт пен ақша тауып, оны кәсіби мамандарға – дайындық курстарына (өзіңіз баланы апаратын мектеп ішіндегі курстар ең қолайлысы), баланы ерте бастан дамыту мекемелері немесе жеке педогогтар мен психологтарға тапсырған дұрыс болады. Әйтсе де есіңізде болсын, мектепке дайындық бірден жасала салатын нәрсе емес, оны кезең кезеңімен іске асыру керек!

Баланы мектепке даярлау барысында сіз басты назар аударатын негізгі сәттер:

• 
  Жалпы ой-өрісін дамыту (баланың таным көкжиегін кеңейтудің ең озық тәсілі - онымен «өмір жайлы» әңгіме жүргізу, кітап оқу және оны талдау);
  
• 
  әріптер мен сандарды, геометриялық кескіндерді және түстерді, оңға/солға, үлкен/кіші, кең/тар түсініктерін үйрену және т.б.;
  
• 
  мүмкіндігінше – оқи білуді (ең болмағанда буынға бөліп оқу) және санауды үйрету (ең болмағанда10-ға дейін);
  
• 
  міндетті түрде кіші қозғауыштарды дамыту, яғни, сүйектер мен саусақтардың икемділігін дамытуға арналған сабақтар өткізу. Бұл жазуға да, сондай-ақ тілді дамытуға да қажет болатын дүниелер (бала миынының құрылымында бұл екі орталықтың орны бар). Дәлірек айтқанда, баланың көбірек сурет салуы, конструктормен ойнауы, бірнәрсені жасауы, жапсыруы, ұсақ заттармен, мысалы, моншақ, тиын, сіріңке, тісшұқығыш сынды заттармен жұмыс істеуді меңгеруі керек, олардан картина немесе аппликация, тіпті олардан әр түрлі тізбектер жасап үйренуі керек, мұның бәрі оларды бір нәрсені істеу үшін, ұзағырақ отырып айналысуға үйретеді;
  
• 
  есте сақтау қабілетін жаттықтыру – яғни, әндер мен тақпақтарды жаттауды үйрету (мектепте болатын ертеңгіліктер мен жиындарда баланың жарқырап көрінуіне септігін тигізеді, бұл оның мектептегі өмірінің дұрыс жолға бағытталуына көмектеседі);
  
• 
  сараптауды, жіктеуді дұрыс меңгеруге жаттықтыру – бұл баладан бір оқиғаны айтуды, яғни ең алдымен не болғанын, одан кейін қандай жағдай орын алғанын (себептік-жалғаспалы байланыстар) сұрау, түрлі картина бөліктерінен бүтін нәрсе құрастыру, заттарды қандай да бір белгілеріне қарай орналастыруды, жинақтауды тапсыру.
  

Оның үстіне тұтас беттегі тақпақты жатқа айтқан бала жақсы оқушы деп бағаланғанымен, шын мәнінде ол мектепке дайындығы бойынша, психологиялық, тұлғалық, қарым-қатынас тұрғысынан, әлеуметтік-психологиялық жағынан әлсіз, тіпті дайын емес те болуы мүмкін. Дәлірек айтсақ, білім қорынан басқа балаға:

• 
  коммуникативтік және әлеуметтік дағдыларды меңгеру,ияғни, өзі тұратын қоғамда қабылданған, күнделікті өмірдегі моральдық-адамгершілік қағидаларды пайдалана отырып, өз ортасымен түсінісе, араласа білуі керек;
  
• 
  өз құрдастарымен және өзінен үлкендермен байланыс орнатып, араласудан қорықпауы керек;
  
• 
  өз ұстанымын өркениетті әдістер арқылы қорғай білуі, орынсыз агрессияға, ашуға берілмеуі немесе керісінше, шектен тыс қорқақ, жасқаншақ болмағаны абзал;
  
• 
  мектептегі білім алу процесінің маңызын сезінуі, білім алудың не беретінін, мектепте оқудың тәртібі қандай екендігін білгені дұрыс;
  
• 
  бекітілген ережелерге бағынуы, тәртіп дегеннің не екенінен хабардар болуы және оның қажеттілігін түсінуі тиіс;
  
• 
  оқуға деген құлшынысы, оң көзқарасы қалыптасуы тиіс;
  
• 
  мұғалім берген тапсырма бойынша өз бастамасымен және өз әрекеттерін жоспарлы түрде орындап, олардың нәтижесі үшін жауап беруі тиіс (мысалы, портфелін өз бетінше жинап, үй тапсырмасын өз бетінше орындауы керек: егер сіз осы жұмыстарды бірінші сыныптан бастап, өз мойныңызға алсаңыз, бұл міндеттер балаңыз мектеп бітіргенше сіздің өзіңізге жүк болу мүмкіндігі 70% болады екен);
  
• 
  өз-өзіне деген оң қарым-қатынас қалыптасуы тиіс.
  

Егер бала денсаулығына байланысты сұрақтар туындаса, дәрігермен міндетті түрде кеңесіп, оның оқу процесі мен жағдайын ретке келтіру бойынша ұсыныстарын тыңдау керек (мүмкін тіпті арнайы мектеп таңдауға тура келер).

Бірінші сыныптағылар үшін ең бастысы - бір нәрсені жасай алу мен дағдылану емес, мектепте қандай жағдай болса да, өз күшіне және ата-анасының қолдауына деген сенімділік екенін естен шығармаңыз.

Пайдалы сілтемелер:

1) www.formula.kz – «Школа Онлайн» сайты;

1. Мектептің беделі. Сіздің ауданыңыздағы әр түрлі мектеп оқушыларының ата-аналары қандай пікір айтатынын тыңдаңыз. Сонымен қатар мектеп директоры мен ұстаздардың мектеп беделін көтеруге үлесі туралы білу де аса маңызды.

2. Сізге таңдауға ұсынған мектепке кіріңіз. Сіз не сезінесіз? Өзіңіздің көңіл-күйіңізді байқап көріңіз. Сіздің балаңыз әр таңда осы ғимаратқа келіп, көп уақытын осында өткізетін болады.

3. Бұл мектепте асхана бар ма? Әлі күнге дейін көптеген мектептерде тек буфет ғана бар.

4. Сіздің мектепте аптасына қанша оқу күні болады? Егер бес күндік болса, өте жақсы. Екі күн демалыста бала толыққанды тынығып, қайта қалпына келе алады.

5. Сіз таңдаған мектепте бастауыш сынып оқушыларының күні ұзартылған топтар бар ма? Егер ұзарту уақыты сағат 16:00-ге дейін болса, тіпті тамаша. Бұл балаларды түстендіреді, егер бала мектептегі үйірмелерге қатысса, үйірмелерге апарады, үй тапсырмасын орындауға және тексеруге көмектеседі. Жұмыс істеп жүрген ата-аналар сағат 16:00-ге дейін балаларына алаңсыз болады.

6. Мектепте қандай да бір үйірмелер және студиялар жұмыс істейді ме? Бұл баланы оқу күнінен кейінгі ары-бері тасулармен шаршатпауға көмектеседі. Баланың өзін әртүрлі өнерде, спортта қабілетін байқап көріп, таңдай алатын тегін үйірмелер бар ма? Көп балалар бір үйірмеден екіншісіне жазылып, оны тастап жүре береді.

7. Оқушылар ұстаздарының атын айта ма, әлде құрметпен айта ма, соған назар аударыңыз. Бұл көп нәрсе туралы хабардар етеді.

8. Тағы бір өте маңыздысы - күзет бар ма? Негізі бірінші сынып оқушыларын ата-аналарының қолына немесе күтушісінің қолына тапсыруы тиіс. Кей жағдайда мектепте күзет те, бақылау бейнекамерасы да бар, бірақ оқушыларды сабақ аяқталысымен мектептен шығарып жібереді. Баланы кім алып кетті, алып кетсе егер...

9. Сіздің балаңыз қандай бағдарламамен шұғылданатын болады? Кейбір мектептерде бірнеше оқыту бағдарламалары болады. Баланың жасы ұлғайған сайын ол нақты тәртіпке үйрене бастайды. Сол үшін сізге қажетті ұстаз жұмыс істейтін сыныпты таңдаңыз. Ал пән бойынша ұстаздар туралы ақпаратты директордың орынбасарлары беруі керек.

Көркем және би мектептерінде де бірінші сыныптан бастап кешенді түрде қосымша оқитындар бар, алайда мұнда жоғарғы сынып оқушыларына да есік ашық. Мұндай арнайы маманданған мектептерде күні бойы оқи отырып, балалар жоғары оқу орнына түсіп, өзінің болашақ өмірін де осы мамандықпен жалғастырады.

Естеріңізде болсын, мектепті таңдау – бұл өте жауапкершілікті және маңызды шара. Мектеп – баланың тұлға болып қалыптасуына өте қатты әсер ететін өміріндегі ең алғашқы әлеуметтік институт. Баланың ақыл-санасының дамуы қарқыны мен сапасы, оның болашақта кәсіби алға жылжуы, сондай-ақ, оның психологиялық, физиологиялық денсаулығы дұрыс жасалған таңдауға тікелей байланысты.

Пайдалы сілтемелер:

1) www.mama.kz – бүкіл отбасына арналған портал;

2) www.shkolazhizni.ru – «Өмір мектебі» танымдық журналы» сайты.

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «мектеп түрлері», «мектеп таңдау» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

22. Шет тілін білу не үшін қажет? Оларды үйрену жолдары.

Қазіргі заман ашықтық пен жан-жақтылықты талап етеді, сондықтан өмірден өз жолын табуға, беделді кәсіпті игеруге, өзіне және өзінің отбасына жақсы көңіл-күй, жарқын болашақ сыйлауға тырысқан адамдар үшін шет тілдерін білу қажеттілігі туындап отыр.

Тілдерді өз бетінше үйрену кезінде сөздіктерді оқу, (тіпті түсінбесең де) радио тыңдау пайдалы. Үйренуді сөздікпен бастаңыз; өзіңізге белгілі бір жағдайларды ойдан шығарыңыз: досыңызбен кездесу, кино, спорт және т.б. жайлы. Дұрыс сөйлеп үйрену өте маңызды – бұл тек ауызша сөйлеуді ғана емес, сонымен қатар жазбаша сөйлемдерді де дұрыс және жеңіл айту, жазудың кепілі. Шет тілінде сөйлеу – сол тілде ойлау дегенді білдіреді.

1. Тіл үйренумен күн сайын айналысыңыз! Аптасына 10-12 сағат оқығанда ғана сәттілікке жетуге болады.

2.Сабақтарды түрлі нысандарда өткізіңіз (грамматикасын үйренуден шаршасаңыз – оқыңыз; оқудан шаршасаңыз – үйреніп жатқан тілдік аудиокурсты, радио немесе магнитофон және т.б. тыңдаңыз; үйреніп жатқан тілде фильмдер көріңіз).

3. Тізім бойынша емес, сөйлем құрамындағы сөздерді жаттаңыз (белгілі бір жағдайларда). Сізге «айтқым келіп еді», «назарыңызды аударғым келеді», «менің ойымша», «мән-мағынасы бар», «ойлануға бір минут уақыт беріңіз» және т.б. ауызекі сөздері біліп алыңыз, ал одан кейін әңгіме барысында кезекті сөздеріңізді ойыңызға түсіріп алу үшін уақыт ұтатындай, белгілі бір қыстырма сөздерді сөздік қорыңызға қоса бересіз.

4. Сол тілде сөйлей алатын адамдармен сөйлесудің кез келген мүмкіндігін пайдаланыңыз (бірақ тіл ортасына тек негізгі тілді жеткілікті білгеннен кейін ғана бару керек).

5. Өзіңізге ана тіліңізде қызықты болатын, тілдік қатынастардағы мәтіндерді мүмкіндігінше жаттап алыңыз.

6. Үйреніп жатқан тілдеріңізде көп оқыңыздар, онда да өзіңізге қызықты тақырыптарды оқыңыздар. Сонда ғана сіз өзіңізді оқуға міндеттемей, «одан кейін не болар екен» деген сұрақ оқуға итермелейтін болады. Мақалдар, мәтелдер, жаргондар және т.б. олардың мәндерін барынша кеңінен жаттау керек, (егер етістігі болса) оларды бірінші жақта айтып үйренген жақсы.

Қазіргі заманда шет тілдерін үйрену үшін Интернет көп мүмкіндік беріп отыр. Көптеген пайдалы сайттар тегін, дегенмен олардың ішінде де ақылы түрде қосымша (кеңейтілген) қызметтер ұсынады. Келесі сайттар сізге пайдалы:

Сонымен қатар, оқулықтар, кітаптар, журналдар, өлеңдердің сөздері, сөздіктер, оқу бағдарламалары және т.б. жинақталған бар электронды кітапханалар бар. Мысалы: www.greylib.uz., www.french-book.net, www.uz-translations.net.

Араласудан тәжірибе алудың ең логикалық тәсілі – үйреніп жатқан тіліңізде сөйлейтін елге барып, сол елде жергілікті тұрғындармен көп араласу. Бұл әдіс ең қымбат болатын әдіс, бірақ нәтижесі де соғұрлым жоғары - ол тілді жетік білуге дағды алуға мүмкіндік береді.

Егер Сіз тілдерді тіл курстарында үйренбек болсаңыз, онда бәрінен бұрын қай тілді таңдайтыныңызды білуіңіз қажет. Сіздің тіл үйренудегі мақсатыңыз жұмыс үшін бе, әлде, туристік мақсатқа керек пе, соны анықтау керек. Осыған байланысты нақты мақсаттарға қажетті қызмет, бағдарлама және оқу нысанының түрі таңдалады. Курстардың тақырыптарына да назар аударған жөн, өйткені өмірдің түрлі салаларына түрлі сөздік қор қажет.

Курсты анықтау кезінде не туралы ойлану керек? Бірінші кезекте оқытушылардың біліктілігіне. Бейіндік білім мен халықаралық сертификаттар – бұл жақсы баға. Бірақ, сонымен қатар, олардың курстарда жұмыс істеп, білім беру әдісі жақсы қалыптасқан болса, өте жақсы. Топтағы адамдардың санына да назар аударған жөн. Егер білім алушылар көп болса, басқа топқа барған жөн. Тіл курстарының міндетті түрде мемлекеттік үлгідегі лицензиясы болады, ол курсты аяқтаған соң берілетін құжатта көрсетіледі.

Пайдалы сілтемелер:

1) www.learn-english.ru/ - ағылшын тілін үйренудің онлайн-курсы (тіркелу тегін, бірақ бірқатар оқу мәтіндері ақылы);

2) http://lingualeo.ru/ - LinguaLeo ағылшын сөздерін дауыстап айту, оқу және дұрыс сөйлеу дағдысын арттырушыларға, сондай-ақ күніне сөйлемдегі бірнеше сөзді есте сақтап өзінің сөздік қорын кеңейткісі келгендерге арналған (ресурс тегін, бірақ сайт әзірлеушілері қызметтердің ақылы түрлерін де пайдалануды ұсынады, олардың пікірі бойынша ол шет тілін үйренуді жеделдетеді);

3) http://ru.forvo.com/ - Сөздерді қалай айту керек екендігін білмейсіз бе? Өзіңізге қажетті сөзді тауып, «сөйлеу белгісін» басыңыз, сонда Сіз оның дұрыс айтылуын естисіз (тіркелу – тегін).

4) http://lexiconer.narod.ru/index.html - сөздік қорыңызды толықтыру үшін тегін бағдарлама;

5) www.lingva-city.com/software.html - мұнда шетел сөздері мен сөйлемдерін үйрену үшін бірнеше тегін оқу бағдарламалары жүргізіледі.

11-13 жасқа дейін балаға сыртқы орта маңызды рөл ойнайды. Ол сыртқы ортамен үлкен қызығушылықпен танысады, өзінің қиялы мен эмоциясын қосады. Ал жасөспірімдік дағдарыс кезеңінде бала өзінің жан-дүниесіне назар аудара бастайды, іштегі толқуларына қызығушылықпен қарап, айналасындағы адамдар арасында өз дәрежесі мен өзінің бірегей болмысын білгісі келеді.

Жасөспірімдік жастағы бала қанында үлкен көлемде өсу мен жыныстық гормондар бөліне бастайды. Соның нәтижесінде баланың бойы мен салмағы артып, жыныстық жетілу, көңіл-күйінде өзгерістер байқалады.

Жасөспірімдік жас дағдарысы процесінде көп кездесетін физиологиялық және психологиялық өзгерістер мынадай нәтижелерге әкеледі:

• 
  өз бет-әлпетіне деген қызығушылық;
  
• 
  тәуелсіздік пен еркіндікке ұмтылу;
  
• 
  құрбыларымен топтасу;
  
• 
  жыныстық қатынас пен жыныстар арасындағы қарым-қатынасқа деген жоғары қызығушылық;
  
• 
  жалғызсырау;
  
• 
  өзінің жеке кеңістігіне деген қажеттілік және оны қызғану;
  
• 
  кесіп айту, үзілді-кесілді пікір;
  
• 
  қаталдық көрсету арқылы ренжу.
  

Әр ата-ана баласының өз теңін тауып, отбасы бақытына бөленуін армандайды. Алайда оны тек қалау аз. Бала үйде болып жатқан оқиғаларды санасына құйып отырады. Үйдегі қарым-қатынас оның болашағындағы өмірінің үлгісі ретінде қабылдануы керек. Отбасындағы қарым-қатынастар – ол баланың болашақтағы, ересек өміріндегі тәртібі. Бірқалыпты қарым-қатынас, махаббат арқа қағу мен бет сүюмен ғана емес, бір-біріне деген сыйластық, қолдау арқылы болатынын түсіндіру қажет. Бала жыныс арасындағы қарым-қатынастар туралы ойланған кезде, тек сексуальдық қызығушылықтардан бөлек, оған түсіністік және сүйіспеншілік негіздерін түсіндіруіңіз керек. Төсек қатынасы туралы әңгіме уақытында, егжей-тегжейсіз әрі құпиясыз айтылу керек. Сенімді диалог құрып, физиологиялық сұрақтарды түсіндіру керек.

Жасөспірімдік жас – барлық салаға өзгерістер әкелумен қатар, денсаулықта да өзгерістер байқалады. Балада физиологиялық, психологиялық өзгерістер орын алады. Осы мәселелер бәрі түйінді пробелмаға айналады. Бала үшін ол - ауыр жүк. Алайда жасөспірім осы кезеңнің сынақ уақыты екенін әлі сезбейді. Әлеуметтанушылардың зерттеулері бойынша, әр оныншы бала осы кезеңде өзі-өзіне қол жұмсау туралы ойланады екен. Әр бесіншісі мынадай сөз айтады: «Ештеңе де жақсы емес, үмітім үзілген, жылай бергім келе береді». Жалғызсырау сезімі оларға қорқыныш ұялатады. Ересек өмірге өтуді бақылап, оған жауапкершілікпен қарау керек. Беттегі бөртпелер және майланған шаш (май және жыныстық бездердің көптеп бөлінуінен) жағдайды қиындата түседі. Қыздар мен ұлдарда жыныстық жетілу мен түрлі эмоциялардың орын алуы өмірді жаңашылдықпен толтырады.

Сезім қабілеті де ерекше дами бастайды. Осы кезеңде бала бір нәрсемен айналысуды бастайды. Баланың осы қызығушылығын қолдау керек. Сезімдер даму керек. Ол қиын да күрделі қаншама түндерді жылаумен өткізуі мүмкін, алайда бұл эмоцияларсыз адам тұлға ретінде қалыптаса алмайды. Эмоциялық адам, өзгелерге де қызықсыз әрі тартымсыз болады.

Жасөспірім өмірінде оның мектептегі ұжымы, оның достары, жасөспірімдік жастың соңғы кезеңінде ортасы үлкен рөл атқарады. Ата-анамен қарым-қатынасы жақсы орныққан болса да, олар достарды алмастыра алмайды. Бұл баланың ересек өмірдегі шынайы, реніштер мен қуаныштардың алғашқы тәжірибесі. Балалар оның басымдықтарын достары арқасында қалыптастырады.

Балаға ұжыммен араласуға көмектесу керек, ол үшін маңызды сұрақтарын тыңдап, оның мәселесін шешуде көмектесу керек.

1. Жасөспірім қарым-қатынасында ең маңыздысы – «ойнамау», жағдай мен көңіл-күйге байланысты өзгеруге икемділігіңізді көрсетуіңіз керек, баланың пікіріне құлақ асу, оның тұлғасын құрметтеу керек.

2. Ата-аналардың бұйрық беріп, жетекшілік жасау уақыты әлдеқашан өтіп кетті. Сондықтан балаңызға айғайлап ұрысқаннан еш нәтиже шықпайды. Сіз жеңіліске ұшырайсыз. Оның орнына өзіңізді ұстамды, дәрежелі көрсетіп, нақты ісіңізбен ғана қарым-қатынасты орната аласыз.

3. Жасөспірімдік жастың бір ерекшелігі - өз ісінің дұрыстығын дәлелдеу болып табылады. Оны түсіну қиын, алайда балаңызбен бірге тәуекелге бел байлауға тура келеді. Осылайша оған біршама жақын болып, өзіңіздің тапқырлығыңызды көрсетесіз.

4. Әзіл мен оптимистік сезімді ұмытпаған дұрыс. Жасөспірім басынан өткен оқиғаның бәрінде трагедияның үлесі бар деп ойлайды. Сондықтан бұл жерде сіздің тарапыңыздан әзілдеу көмекке келеді. Алайда баланың сезіміне күлудің еш қажеті жоқ, әзіл сол қалыптасқан жағдайдың өзіне бағытталуы керек.

Пайдалы сілтемелер:

1) www.vitasite.ru/articles/baby-article/podrostok-article/ - денсаулық тақырыбына арналған сайт;

2) www.nnmama.ru/content/vospitanie/Upperschool/PsyArt1 - ата-аналарға арналған сайт;

3) http://www.megabook.ru/Rubricator.asp?RNode=3465 – энциклопедия.

Өз ісіңді таңдар алдында қандай мамандықтар бар екендігін және бұл мамандықтың не үшін керек екендігін біліп ал. Мамандық жайлы толық түсінік алу үшін: «Маман иесі не істейді?», «Оның қызметінің нәтижесі неге алып келеді?», «Маман иесі қандай жағдайда жұмыс істейді?» деген сұрақтарға жауап табу керек.

Кәсіби қызметтің нәтижесі – кез келген жұмыстың негізі. Біздің өмірде неге қол жеткізгіміз келетіні туралы түсініктің өзі біздің арманымызға жетуге мүмкіндік береді. Әрине, мамандық таңдағанда маманға тек қана білімі мен іскерлігі ғана емес, сондай-ақ оның қабілеті мен жеке қасиеттерін дамыту деңгейі жағынан да қандай талаптар қойылатынын білу маңызды.

Мұндай ақпараттарды қайдан алуға болады? Өз мамандығы туралы кәсіби маман ғана жақсы айтып бере алады. Мамандық таңдау алдында кез келген жасөспірім белгілі бір мамандықтың иесі болып табылатын ересек адамдардың қасында болады. Олардың өз мамандықтары туралы қызықты әңгімелері жасөспірімді қызмет саласындағы белгілі бір қызығушылықты дамытудың себепкері болуы мүмкін.

Сонымен қатар, мамандарды ЖОО-да, колледждерде, техникумдарда және басқа да мамандарды дайындайтын кәсіби оқу орындарынан табуға болады. Олармен қалай кездесу керек? Ең қарапайым тәсіл – ашық есік күндеріне келіп, өзіңді қызықтырған факультет деканатының, кафедраның қызметкерлерінен тиісті ақпарат алу. Сонымен қатар, ЖОО-ның кәсіби қызмет туралы, сол мамандық бойынша оқудың ерекшеліктері туралы нақты ақпарат бере алатын қызметкерлерімен жеке кездесу жөнінде келісуіңізге болады.

Енді таңдалған мамандықтың бағыты туралы түсінік. Бірнеше мамандық бойынша осындай түсінік алып, өзіңе не ұнайтынын, ненің ұнамайтынын, немен сәттілікке жететініңді, немен жете алмайтындығыңды шешесің. Мамандықтар туралы ақпаратты қаншалықты көп жинасаң, өлшесең, соғұрлым таңдауың нақты және түсінікті болады.

Мамандық таңдаудың тиімді тәсілдерінің бірі – мектептегі демалыс уақытында кәсіпорындарда тәжірибеден өту. Бұл тәсіл мамандық туралы шынайы түсінік алуға мүмкіндік береді.

Айтпақшы, сен өзіңнің болашақ мамандығыңды таңдамас бұрын тағы да бір өте маңызды сұраққа жауап беруге тиіссің: «Бұл жұмыс маған не береді?». Көпшілігі жоғарғы еңбекақы алғылары келеді. Шындығында, кейде ол да жұмыстан адам күткендей қуаныш сыйламайды, өйткені адамға даму, жаңашылдыққа ұмтылу тән. Өзгеріске деген ұмтылысың қаншалықты күшті болса, соншалықты тұлғалық және кәсіби өсу үшін өз жұмысыңнан мүмкіндіктерді көп табасың.

Ал мамандық алып, кәсіпті игеру үшін оқу орнын таңдау керек екені түсінікті. Бұл жерде неге назар аудару керек? Кез келген оқу орнының басты құндылығы оның оқытушылық құрамы болып табылады. Мамандарды қалай дайындап шығаратындықтары оның кәсіби шеберлігіне байланысты екендігі саған белгілі. Сабақ кестелерімен де танысқан жөн. Оларда көрсетілген пәндер, сондай-ақ олардың әрқайсысына бөлінген сағат сандары аталған факультет ұсынатын білімнің көлемін бағалауға мүмкіндік береді. Оқу процесінің техникалық және материалдық жабдықталуына да (кітапхана, компьютерлік сыныптар, арнайы жабдықталған бөлмелер және т.б.) назар аударған жөн. Студенттердің, әсіресе осы оқу орнының түлектерінің пікірін тыңдау керек.

Мамандық таңдау – қиын және еңбекті қажет ететін іс және сіз қаншалықты ізденсеңіз, нәтижесі де соғұрлым жақсы болады. Мамандық әлемімен танысуды 5-6 сыныптан бастаған тиімді.

1. 
   www.vyborprofessia.narod.ru – «Танымал мамандықты таңдау» сайты;
   
2. 
   http://mirsovetov.ru/a/miscellaneous/employment/correctly-choose-profession.html - «Пайдалы кеңестер» сайты;
   
3. 
   http://shkolazhizni.ru/archive/0/n-11529/ - «Өмір мектебі» сайты;
   
4. 
   http://www.urc.ac.ru/abiturient/PsyTest/prof.html - «Абитуриент» жалпыресейлік ақпараттық-анықтамалық жүйе;
   
5. 
   http://www.find-job.ru/profession/ - мамандық таңдау бойынша ақпараттық портал;
   
6. 
   http://mirsovetov2.ru/page.php?id_n=371 – «Пайдалы кеңестер мен мақалалар» сайты;
   
7. 
   http://www.goldentime.ru/safe_prof_2.htm - «Алтын уақыт» сайты;
   
8. 
   http://nsk.erabota.ru/info/articles/5450/ - жұмыс пен қызметкерлерді іздеуге арналған сайт.
   

Қазақстанның жоғары оқу орындарында оқу түрінің 4 нысаны бар: күндізгі, кешкі, сырттай және дистанциялық. ЖОО түсу үшін оқушылар ұлттық бірыңғай тесттен (ҰБТ), ал орта арнайы оқу орындарын бітіргендер – кешенді тесттен (КТ) өтуі керек. Сонымен қатар, оқуды қаржыландырудың бірнеше: мемлекет есебінен, мемлекеттік емес көздерден, өз есебінен іске асырылатын тәсілдері бар.

• 
  мемлекет есебінен – мемлекеттік білім гранты және жоғары оқу орнының өз гранты, орталық және жергілікті атқарушы органдардың гранттары мен стипендиялары және т.б.;
  
• 
  мемлекеттік емес қаржы көздері – атаулы стипендиялар, халықаралық ұйымдардың гранттары, коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдардың жеке гранттары, түрлі қорлардың демеушілік көмегі және т.б.;
  
• 
  жеке қаржы есебінен – өз қаржысы, банк несиесі.
  

• 
  несиені беру уақытына сәйкес толық оқу мерзіміне теңгемен берілетін несиенің жоспарланған көлемі;
  
• 
  несиенің берілу мақсаты;
  
• 
  несиені беру шарттары мен оны өтеу мерзімдері;
  
• 
  тараптардың міндеттері, оның ішінде несиені алушының несиені қайтару жөніндегі міндеттемелері (тұрақты табыс көзі бар бір немесе бірнеше жұмысқа қабілетті адамның немесе заңды тұлғаның сенім білдіруі).
  

Жоғары оқу орнын таңдау кезінде оның орналасқан жері, оқу ақысы, мемлекет есебінен оқу мүмкіндігі туралы ақпарат алу қажет. Оқу орнында қосымша сынақтар, әңгімелесулер, емтихандардың болатын-болмайтынын білу де артық болмайды. Сапалы білім алу үшін оқу орнының техникалық жабдықталуы, оқытушылар құрамының сапасы, ғылыми-зерттеу немесе жобалау жұмыстарымен айналысу мүмкіндігі жайлы сұрастырған абзал. Сонымен бірге, тіл үйрену, шетелде іс-тәжірибеден өту, тренингтерге қатысу, білімді шетелде жалғастыру мүмкіндіктеріне назар аударыңыз.

Қазақстанның жоғары оқу орындарында 4 оқу түрі қарастырылған:

• 
  күндізгі;
  
• 
  кешкі;
  
• 
  сырттай;
  
• 
  қашықтықтан оқыту (дистанциялық).
  

1) «Білім туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;

2) «Жоғары білім берудің кәсіптік оқу бағдарламаларын іске асыратын білім беру ұйымдарына оқуға қабылдаудың үлгілік ережелерін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2007 жылғы 19 желтоқсандағы № 638 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2007 жылғы 28 қаңтарда Нормативтік құқықтық кесімдерді мемлекеттік тіркеудің тізіліміне N 5115 болып енгізілді.

Пайдалы сілтемелер:

1) www.edu.gov.kz/ - «Электрондық үкімет» порталы;

2) www.univer.kz/ - «Студенттік ақпараттық кеңістік. Қазақстандағы жоғары білім» сайты;

3) www.uchi.kz/ - «Қазақстанның білім қоғамдастығы» сайты.

«Болашақ» бағдарламасы бойынша сіз АҚШ, Англия, Германия, Ресей, Австралия, Австрия, Венгрия, Дания, Испания, Италия, Канада, Қытай, Франция, Чехия, Швеция, Швейцария, Жапония және т.б. елдерде білім ала аласыз.

Егер Сіз Қазақстанның азаматы болсаңыз, жасыңыз 18-35 жас аралығында болса, білім алу құжатыңыздағы орташа балыңыз 4,5 балдан төмен болмаса, сондай-ақ шетел тілін жақсы меңгерген болсаңыз, онда сіз Қазақстан Республикасы Президентінің «Болашақ» халықаралық стипендиясын иеленуге мүмкіндігіңіз бар. Ол үшін не істеу керек?

1. Үміткерлерді таңдау ережелерімен мұқият танысыңыз!

- басымдық берілген мамандықтардың тізімі;

- жақын мамандықтардың тізімі;

- оқу тілін меңгерудің минималды деңгейіне қойылатын талап;

- үміткерлер толтыратын қағаз және электронды формалар.

3. Конкурсқа қатысу үшін «Халықаралық бағдарламалар орталығына» сіз ұсынған құжаттардың барлығы файлды папкаларға нөмірленген реті бойынша салынуы керек, беттер нөмірі құжаттар тізімдемесіне ендірілуі қажет (Қосымша А-1, А-2).

4. Жеке құжаттарыңызды Орталыққа өзіңіз әкелуге, сенімді адамдардан арқылы, сондай-ақ поштамен жібере аласыз.

5. Орталықтың қызметкерлері барлық құжаттардың толықтығын, сауалнаманың дұрыс толтырылғанын, құжаттар мен ақпараттардың талаптарға сай келуін, берілген ақпараттардың сенімділігін, электронды және құжаттардағы ақпараттың бірегейлігін тексереді.

6. Ереже талаптарына сай болған жағдайда, Сіздің құжаттарыңыз өндіріске қабылданатын болады.

7. ЖОО-да алған сіздің мамандығыңыз ҚР жоғарғы кәсіби білім алу мамандықтарының жіктемесінде жоқ болса, құжаттарыңызды сіздің мамандығыңызға жақын мамандықтар бойынша конкурсқа жіберуді ҚР Білім және ғылым министрлігі дербес түрде шешеді.

8. Егер сіздің құжаттарыңыз бекітілген ережедегі талаптарға сай келмесе, онда Сіздің конкурсқа қатысу құжаттарыңыз қабылданбайды. Құжаттарыңызды пошта арқылы жіберсеңіз, Сізге құжаттарыңыздың қабылданбағаны туралы жазбаша түрде хабардар етеді. Сіздің жеке іс-қағаздарыңыз Орталықтың мұрағатына беріледі, оны ол жерден қолхат көрсетіп алып кетуіңізге болады.

9. Халықаралық «Болашақ» стипендиясын тағайындау конкурсына қатысушы үміткерлерге қойылатын барлық талаптарға сай болған жағдайда, Сіз конкурстың іріктеу бөліміне жіберілесіз.

Конкурстық іріктеу екі кезеңнен тұрады:

1 кезең – тілдік және пәндік емтихан; психологиялық тестілеу; тәуелсіз сарапшылар комиссиясы мүшелерімен дербес әңгімелесу (1 тур үміткерлердің қатысуымен өтеді). Конкурстық іріктеу турынан өту жиналған құжаттардың мөлшері бойынша жүзеге асырылады.

2 кезең – шетелде мамандар даярлау бойынша Республикалық комиссияның отырысы.

Мұны білген жөн (оқып шығыңыз):

1) «Шетелде кадрлар даярлау жөнiндегi республикалық комиссия туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2000 жылғы 12 қазандағы № 470 Жарлығы;

2) «Білім туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319-III Заңы;

3) «Қазақстан Республикасы Президентінің «Болашақ» халықаралық стипендиясын тағайындау үшін үміткерлерді іріктеу ережесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 11 маусымдағы № 573 қаулысы.

1) www.edu-cip.kz – «Халықаралық бағдарламалар орталығы» АҚ сайты;

Мұнда құрылыс салушы үлестік құрылысқа өзі қатыспайды, ол әрбір тұрғын үйге жобалау компаниясын құрады, құрылыс салушы жобалау компаниясының жарғылық капиталына ақша, жер учаскесі, жобалау-сметалық құжаттама және Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес өзге де мүлік түрінде салым енгізеді.

Жобалау компаниясы банк-агентпен үлескердің ақшасын (депозитін) қабылдау туралы және инвестормен аталған объектіні қаржыландыру туралы шарттар жасасады.

Жалпы тұрғын ғимараттардың құрылысына үлестік қатысу тетігі мынадай:

1. Құрылыс салушы, жобалау компаниясы, үлескер және банк-агент арасында төрт жақты шарт жасалады.

2. Үлескер банк-агенттің депозитіне шарт бағасының кемінде 15 % мөлшерінде бастапқы жарна енгізеді және оны шартқа сәйкес толтырып отырады.

3. Жобалау компаниясы өз қаражаты немесе инвестордың, оның ішінде банк-агенттің кредиті есебінен тұрғын үйді салады және пайдалануға береді.

4. Үлескер тұрғын үйдегі (тұрғын жайдағы) үлесін алғаннан кейін банк-агент ақшаны үлескердің депозитінен жобалау компаниясына аударады, ал жинақталған сыйақы мөлшеріндегі ақшаны үлескерге қайтарып береді.

Алдағы міндеттемелерді толық орындағаннан кейін жобалау компаниясы жаңа жобаға қатысуы мүмкін.

Жобалау компаниясына ғана емес, сондай ақ құрылыс салушыға да біліктілік талаптары бар – кемінде үш жыл тұрғын жайлар тұрғызуға, Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен кемінде жүз пәтерді пайдалануға беруге, кемінде жүз мың айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде өз капиталы болуына міндетті.

1) www.e.gov.kz – «Қазақстан Республикасының электронды Үкіметінің» сайты («Әлеуметтік көмек. Сақтандыру және әлеуметтік төлемдер» бөлімі);

2) www.kazproperty.kz – «Самрұқ-Қазына» қоры» АҚ сайты;

28. Мемлекеттік коммуналдық тұрғын үй қорынан қалай үй алуға болады?
Біздің республикамызда белгілі бір себептермен тұрғын үй сатып ала алмайтын азаматтар санаты бар. Мемлекет халықтың бірнеше санаттарына тегін тұрғын үй құқығын берді.

Бәрінен бұрын бұл – Ұлы Отан соғысының мүгедектері мен қатысушылары, мемлекеттiк қызметшiлер, бюджеттiк ұйымдардың қызметкерлерi, жалғыз тұрғын үйі авариялық деп танылған азаматтар, Ұлы Отан соғысының мүгедектері мен қатысушыларына теңестірілген адамдар, I және II топтағы мүгедектер (өздерi жасаған қылмыс салдарынан мүгедек болған адамдарды қоспағанда), мүгедек балалары бар немесе оларды тәрбиелеушi отбасылары, заңдарда белгiленген тәртiппен бекiтiлетiн аурулар тiзiмiнде аталған кейбiр созылмалы аурулардың ауыр түрлерiмен ауыратын адамдар, жасына қарай зейнет демалысына шыққан зейнеткерлер, кәмелетке толғанға дейiн ата-аналарынан айырылған жиырма үш жасқа толмаған жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар, оралмандар, экологиялық зiлзалалар, табиғи және техногендi сипаттағы төтенше жағдайлар салдарынан тұрғын үйiнен айырылған адамдар, көп балалы отбасылар, мемлекеттiк немесе қоғамдық мiндеттерiн, әскери қызметiн орындау кезiнде, адам өмiрiн құтқару кезiнде, құқық тәртiбiн қорғау кезiнде қаза тапқан адамдардың отбасылары, толық емес отбасылар.

Сонымен қатар, «Тұрғын үй қатынастары туралы» Қазақстан Республикасының Заңында бірқатар талаптар белгіленген, оған мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын үй алуға үміткер азаматтар сәйкес келуге тиіс:

1) аталған елді мекенде тұруы;

2) мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын жай беруге өтініш жасау алдындағы соңғы 12 айда отбасының әрбір мүшесіне шаққандағы жиынтық айлық табысы ең төменгі күнкөріс деңгейін артық болмау керек. 2011 жылғы 1 қаңтардан бастап ең төменгі күнкөріс деңгейі 14 952 теңге деп белгіленген.

3) тұрғын үйге мұқтаж деп тану.

Азаматтар егер:

1) Қазақстан Республикасының аумағында меншiк құқығымен өздерiнiң тұрғын үйi болмаса;

2) осы елдi мекенде мемлекеттiк тұрғын үй қорынан, сондай-ақ меншiктiң мемлекеттiк емес нысанына негiзделген заңды тұлғаларға тиесiлi үйлерде, соның iшiнде тұрғын үй (тұрғын үй-құрылыс) кооперативтерiнiң үйлерiнде өздерiнiң тұрақты пайдаланатын үйлерi болмаса;

3) отбасы тұрып жатқан тұрғын үй нормативтiк санитарлық және техникалық талаптарға сай келмесе;

4) оқшауланбаған, шектес тұрғын үй-жайларда екi және одан да көп отбасы тұрып жатса;

5) отбасы құрамында кейбiр созылмалы аурулардың ауыр түрлерiмен ауыратын науқастар болып (заңдарда белгiленген тәртiппен бекiтiлген аурулардың тiзiмi бойынша), бiр үй-жайда (пәтерде) олармен бiрге тұру мүмкiн болмаса, тұрғын үйге мұқтаж деп танылады.

Заңда тұрғын үй азаматтарға жергілікті атқарушы органдағы тұрғылықты жері бойынша барлық қажеттi құжаттармен бiрге өтiнiш берiлген кезден бастап тiзiмде белгiленген кезек ретiмен берiледi деп белгіленген. Аталған тізімдерге енгiзiлген азаматтардың құқықтары тең. Тұрғын үй алуға осы тізімдерге енгiзiлген басқалар алдында, Ұлы Отан соғысының мүгедектері мен қатысушыларын қоспағанда, ешкiмнiң де басымдық құқығы болмайды.

Сізді тұрғын үйге мұқтаж азамат ретінде кезекке қою үшін өзіңіз тұрғылықты жеріңіз бойынша Тұрғын үй басқармасының азаматтарды тіркеу бөліміне барып, тиісті құжаттарды тапсыруыңыз қажет.

Азаматтардың өздеріне және олардың отбасы мүшелеріне тұрғын үйге мұқтаждар есебіне кезекке қою туралы өтініштері бір ай ішінде қаралады. Қабылданған шешім туралы өтініш иелеріне аталған мерзім өткеннен кейін жазбаша түрде ақпарат беріледі.

Мұны білгеніңіз жөн (оқып шығыңыз):

«Тұрғын үй қатынастары туралы» Қазақстан Республикасының Заңы.

1) www.zakon.kz/ – ақпараттық портал;

3) www.ads.gov.kz/ – Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық агенттігінің сайты.

Егер Сіз азаматтардың аталған санаттарының біріне кіретін болсаңыз, құжаттарды қабылдаудың басталуы туралы хабарланған сәттен бастап тұрғылықты жеріңіз бойынша Тұрғын үй басқармасына белгіленген үлгідегі жазбаша өтінішті және мынадай құжаттарды тапсырыңыз:

1) өзіңіздің және барлық отбасы мүшелерінің жеке куәлігінің нотариалды куәландырылған көшірмелері;

2) осы елді-мекендегі жұмыс орныңыздан (еріңіздің/жұбайыңыздың) мемлекеттік қызмет өтіліңіз, мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен ұсталатын мекемедегі немесе мемлекеттік кәсіпорындағы жұмыс өтіліңіз көрсетілген анықтама;

3) неке туралы (некені бұзу, ерінің/жұбайының өлгені туралы куәлік) және балаңыздың (бар болса) туу туралы куәлігінің нотариалды куәландырылған көшірмесі;

4) кадр қызметімен куәландырылған еңбек кітапшасының көшірмесі немесе қызметтік тізімінен үзінді;

5) азаматтарды тіркеу кітабының (үй кітапшасы) нотариалды куәландырылған көшірмесі немесе тиісті елді-мекенде тұратындығын растайтын анықтама;

6) жұмыс орныңыздан құжатты тапсыру айымен есептегенде соңғы 12 айдағы еңбекақыңыз туралы анықтама;

7) жеке шотыңыз бойынша құжатты тапсыру айының алдындағы соңғы 12 айдағы ақшаңыздың қозғалысы туралы анықтама (мүшелері мемлекеттік органдардың, мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен ұсталатын мекемелердің немесе мемлекеттік кәсіпорындардың қызметкерлері болып табылмайтын жас отбасылар үшін);

8) жүктілігі туралы анықтама (қажет болған жағдайда);

9) мүгедектігі туралы анықтама (қажет болған жағдайда);

10) сот атқарушы органдарының алдында және банктік займдар бойынша міндеттемелер болған жағдайда займ шарты және (немесе) сот шешімінің көшірмелері ұсынылады.

Уәкілетті орган сізде және сіздің отбасы мүшелерінде жылжымайтын мүліктің болуы (немесе болмауы) туралы мәлімет алу үшін тіркеуші органға сұраным жібереді. Сұранымға алынған жауап тұрғын үй комиссиясына жіберіледі. Тұрғын үй комиссиясы қарыз берушіге («Қазақстанның Тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ) ұсыну үшін жолдама берілетін алдын ала іріктеуден өткен өтініш иелерінің тізімін жасайды.

Содан кейін, сіз қарыз берушіге уәкілетті орган берген жолдаманы және қарыз берушінің талабына сәйкес, Сіздің төлем қабілеттілігіңізді бағалауды жүзеге асыру үшін несиелік тапсырысты бересіз. Қарыз беруші тұрғын үйді пайдалануға бергенге дейін кемінде екі айдың ішінде (бірақ алты айдан ерте емес) сіздің төлем қабілеттілігіңізді жүзеге асырады.

Сіз Қарыз берушіден хабарлама алып, оны уәкілетті органға бересіз. Тұрғын үй комиссиясы іріктеуден өткен өтініш иесінің тізімін құрастырып, ол тұрғын үйді сату туралы шешіммен бекітіледі және бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланады.

Соңғы кезеңде сіз сатып алу-сату шартын, займ шартын жасасасыз, тұрғын үйге меншік құқығын тіркейсіз. Мемлекет азаматтардың басымды санаттарын оларға тұрғын үй құрылыс жинақтау жүйесімен орташа алғандағы құны бір шаршы метрге 56515 теңгеден аспайтын, арзан бағалы тұрғын үйді сату арқылы тұрғын үймен қамтамасыз ету үшін жағдай жасады.

Басым санаттарға жататын азаматтардың көпшілігінің бірінші кезектегі салымдарын төлеуге қаражатының жоқтығын ескеріп, оларды несиелеу алдын ала займды пайдаланып, тұрғын үй құрылыс жинақтау жүйесі арқылы жүзеге асырылады.

«Қазақстанның Тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ халықтың басым санаттарына (төлем қабілеттілігін растаған жағдайда) жылына 4%-дан аспайтын пайыздық мөлшер бойынша республикалық бюджет қаражаты есебінен салынған тұрғын үйді сатып алу үшін алдын ала және аралық тұрғын үй займын ұсынады. Аталған займдарды пайдалану 8,5 жылға дейін мерзімді құрайды, ал тұрғын үй займын пайдаланудың кейінгі мерзімін (15 жылға дейін) ескеріп, займ берудің жалпы мерзімі 23,5 жылды құрайды.

Алдын ала тұрғын үй займы тұрғын үй сатып алуды қаржыландырудың басты құралының бірі, сондай-ақ ол қажетті бастапқы төлемнің ең аз мөлшерде болуымен және жинақтаудың міндетті мерзімі қажет болмайтындығы арқасында мәселені жеңіл шешуге көмектеседі.

1) «Тұрғын үй қатынастары туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;

2) Жергілікті атқарушы органдардың Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылысының тиісті жылға (жылдарға) арналған мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде салынған тұрғын үйлерді сату ережесін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің тиісті жылға арналған қаулысы.

Пайдалы сілтемелер:

1) http://www.astana.kz/index.php?option=com_content&task=blogcategory&id=836&Itemid=684 – Астана қаласы әкімдігінің сайты («Тұрғын үй» бөлімі);

2) www.ads.gov.kz/ru/ - Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық сала істері агенттігінің сайты;

3) www.egov.kz/wps/portal/Content?contentPath=/serviceslibrary/gu2010/citizenrygu/kategorii citizenry/ipoteka&lang=ru - «электронды үкімет» порталы;

4) www.kn.kz/articles.php - «Жылжымайтын мүлік» ақпараттық порталы («Баптар, кеңестер» бөлімі).

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «мемлекеттік тұрғын үй бағдарламасы», «тұрғын үй бағдарламасы бойынша үй алу» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

30. «Самұрық-Қазына» жылжымайтын мүлік қоры арқылы қалай тұрғын үйді алуға болады?
Қазіргі уақытта жалдамалы тұрғын үй бағдарламасын «Самұрық-Қазына» жылжымайтын мүлік қоры» АҚ (бұдан әрі – Жылжымайтын мүлік қоры) іске асыруда.

Жылжымайтын мүлік қоры жалдау және кейін сатып алатын жалдау талаптарында тұрғын жай береді. Бұл нені білдіреді?

Бірінші жағдайда - жалға алушы тұрғын жайды ақысын төлеп уақытша иелікке және пайдалануға алады, ал екінші жағдайда - жалға алушы жалдау мерзімі өткеннен кейін, не болмаса мерзімінен бұрын сатып алу арқылы пәтердің меншік иесі бола алады. Кейіннен сатып алатын жалдау шарты 13 жылға дейін жасалады. Жалға алушы жалға алынған орын-жайды тек 5 жылға жалдағаннан кейін ғана мерзімінен бұрын сатып ала алады. Жалға алушы жалдау шартына қол қойған кезде, сондай-ақ алғашқы 5 жыл ішінде, алғашқы салымды енгізе алады және/немесе орын-жайдың құнының жартысын мерзімінен бұрын өтей алады. Сонымен қатар, мерзімінен бұрын өтеу көлемі орын-жайда сату құнының 50%-нан аспауы тиіс.

Тұрғын үй алуға кім үміткер бола алады?

Жылжымайтын мүлік қоры қаржыландыратын барлық объектілер үш топқа бөлінеді: әлеуметтік-класс, эконом-класс және бизнес-класс. Осы топтардың арасында негізгі айырмашылығы тұрғын үйдің техникалық өлшемдеріне, жалпы және тұрғын алаңы, төбесінің биіктігі, қауіпсіздіктің заманауи жүйелерімен қамтамасыз етілуі, үнемділігі мен ыңғайлылығы және т.б. байланысты болады.

1. «Егемен Қазақстан», «Казахстанская Правда» газеттерінде және Жылжымайтын мүлік қорының www.kazproperty.kz веб-сайтында кезекті объектіде тұрғын үй бөлуге өтінім қабылдау туралы хабарландыру жарияланады. Сонымен қатар, аталған веб-сайтта сіз бағдарламаға қосылған тұрғын үй кешендері (нақты объектілер, олардың орналасқан жері пәтерлердің үлгілік жобалануы және т.б.) туралы нақты ақпарат ала аласыз.

2. Өтінім қабылдау басталғаннан кейін сіз ҚТҚЖБ-ға ЕЖТС есептеу үшін қажетті құжаттар тізімін (қажетті құжаттардың тізімін www.kazproperty.kz сайтынан көре аласыз) беруіңіз қажет.

3. ҚТҚЖБ құжаттарды қабылдап алғаннан кейін 7 жұмыс күні ішінде ЕЖТС есебін жүргізеді және ЕЖТС көрсеткішін Жылжымайтын мүлік қорының басқарушы компаниясына Банктің ресми бланкісінде, көшірмесін Сізге береді.

4. Қабылдау басталғаннан кейін 15 күннен кешіктірмей, яғни өтінімді қабылдау аяқталған күннен кешіктірмей сіз Басқарушы компанияға (БК) құжаттардың толық тізімін (қажетті құжаттардың тізімін www.kazproperty.kz сайтынан ала аласыз) беруіңіз қажет. Басқарушы компанияның қызметкері құжаттарды қабылдайды және өтініш иесімен бірлесіп осы Қордың базасында өтініш-сауалнаманы толтырып, тіркейді, сонымен қатар, оған орын-жай бөлуге құжаттарды қабылдаудың орны, күні және нақты уақыты көрсетілген жеке нөмір береді.

5. Өтінімдерді қабылдау аяқталған күннен кейін БК төлем қабілеттілігі бар өтініш иелерін іріктейді және тұрғын үйді бөлудің басымдылығына сәйкес әрбір объект үшін рейтинг қалыптастырады.

6. БК рейтингке сәйкес тұрғын жайды алдын ала бөлуді жүзеге асырады.

7. Қордың тұрғын үй комиссиясы көпшілік дауыспен шешім қабылдайды және Өтініш берушілерге бекітілген тұрғын үйді бөлудің тізбесін бекітеді.

8. Өтініш иелерінің және оларға бекітілген пәтерлердің тізімі «Егемен Қазақстан», «Казахстанская Правда» газеттерінде және www.kazproperty.kz веб-сайтында жарияланады.

9. Тұрғын үйді бөлудің бекітілген тізімін алғаннан кейін 5 жұмыс күні ішінде БК Өтініш иесімен шарт жасасады.

10. Жалдау және кейіннен сатып алатын жалдау шартын жасасқаннан кейін 3 күннің ішінде Өтініш иелері кепілдік төлем, алғашқы салым (ол болған жағдайды) төлеуі тиіс. Сонымен қатар, олар шарттарды мемлекеттік тіркеуді жүргізулері қажет.

11. Шарттар мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін 5 жұмыс күні ішінде БК үй-жайды қабылдау-беру актісінің негізінде Өтініш берушілерге тұрғын үйді тапсыруды жүргізеді.

1) www.kazproperty.kz – «Самұрық-Қазына» Жылжымайтын мүлік қоры» АҚ сайты;

2) www.astana.kz – Астана қаласының ресми сайты («Тұрғын үй» бөлімі).

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «Самрұқ-Қазына қорынан үй алу», «Самрұқ-Қазына қорының жылжымайтын мүлік қоры» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

31. Тұрғын үй саламын десеңіз...
Біздің әрбіріміз өзіміздің жеке үйіміз болса деп армандаймыз. Әрине, көп қабатты үйдің кіре берісіндегі ұсақ-түйек мәселелер, есік алдындағы жастардың түні бойғы даңғаза шуы, өмірі бітпейтін жөндеу жұмыстары мен болмашыға бола есігіңді қағып тұратын қытымыр көршілердің әрекетінен талайымызды бұл ой сан рет шаршатқан да болар.

Үй салу үшін жер телімі болуы керек екенін білетін боларсыз. Мемлекет жер телімін беру арқылы жеке тұрғын үй құрылысын жүзеге асыруды ынталандыруды қарастырған:

• 
  10 соттықтан артық емес жер телімдері тегін беріледі;
  
• 
  Мұндай алаптар құрылыс басталғанға дейін инженерлік-коммуникативтік инфрақұрылымдармен жарақтандырылады;
  
• 
  Жеке тұрғын үй құрылысына (ЖТҚ) берілген алаңдар бекітілген бас жоспарға, детальдық жоспарлау жобасы құрылыс салу ережесі және елді-мекеннің жер-шаруашылық құрылымдарының жобасына сәйкес, алаппен қоршалуы тиіс.
  

1. Сіз атқарушы биліктің жергілікті органынан үй құрылысын салуға рұқсат беретін қаулыны аласыз. Ол үшін сізге жерге иелік құқығыңызды білдіретін құжат, паспорт және оның көшірмесі, атқарушы биліктің жергілікті орган басшысы атына жазылған үй құрылысын салуға рұқсат беру туралы өтініш, үй жобасының көшірмесі мен жобалау ұйымының лицензиясының көшірмесі керек болады. Егер сіз кондоминиум қатысушысы болсаңыз, онда жобаны кондоминиум көршілермен де келісуіңіз керек.

2. Аудандық сәулет комитетінің геобақылау бөлімінің мамандарына жер телімін зерттеу бойынша актіге (жер телімінің шекаралары мен құрылыс осьтерін бөлу актісі) немесе өз бетіңізше құрылыс жүргізгіңіз келсе (іргетастан бастап ары қарай)  —  жер телімі мен үйдің атқарушылық топотүсірілімінің жоспарын құрылыс паспортына тапсырыс беріңіз. Бұдан басқа, жер телімінің және құрылыс жүргізілетін ғимарат остерін шығаруға тапсырыс беру керек, егер құрылыс бұдан бұрынғы иелермен басталып қойған болса, жер телімінің жоспары мен жер куәлігінің көшірмесін ұсына отырып, үй мен жер телімінің топотүсіріліміне тапсырысты толтыру қажет болады.

3. Осы комитетке объектінің құрылыс паспортына тапсырыс беріңіз. Оған келесі құжаттар қажет болады: паспорт және оның көшірмесі, жер куәлігі және жер телімінің жоспары, аудан басшысының атына жазылған құрылыс салуға рұқсат беру туралы өтініш, құрылыс салуға рұқсат бергендігі туралы атқарушы биліктің қаулысы (өтініш), үй жобасы, жобалауға рұқсат берген лицензияның расталған көшірмесі, құрылыс басталмас бұрынғы жер телімін қарау актісі немесе құрылыс паспорты үшін жасалған топотүсірілім жоспары.

4. Құрылыстың жер телімінде орналасу жоспарына санитарлық және өрт инспекцияларының келісімін алыңыз. Жер теліміне жер асты және жер үсті коммуникацияларын жүргізу қажет болған жағдайда тиісті бақылаушы ұйымдармен (газбен жабдықтаушылардан бастап энергетиктерге дейін) жоспарға келісімін алыңыз.

5. Барлық келісімдері алынған жоспарды аудандық сәулеткерлік комитетіне апарып, объектінің дайын құрылыс паспортын алыңыз.

Бұдан басқа екі маңызды мәселе:

1. Егер үйдің жалпы көлемі 500 ш. м асып кетсе, құрылысты тағы да сол аудандық сәулеткерлік комитеті беретін сәулеткерлік жоспарлау тапсырмасына (ҮЖТ) сәйкес салуға тура келеді. ҮЖТ қалақұрылысы құжатында бекітілген сәулеткерлік объектінің экологиялық, санитарлық-гигиеналық, өртке қарсы міндетті ережелерін, тарихи және мәдени ескерткіштерді сақтау талаптарын, ерекше жағдайдағы құрылыстарды салуға көрсетпені және осы құрылыс барысында мүдделері қозғалатын заңды және жеке тұлғалардың құқын бұзбау талаптарын қамтуы тиіс. ҮЖТ-ны алу үшін жер теліміне сіздің иелік құқығыңызды растайтын құжаттарды (ұйғарым құқығы) немесе жер телімі меншік иесінің осы жерде жобалауға берген рұқсатын және өтінімді дайындау керек. Үй салмас бұрын, рұқсат беретін құжаттарды алғаннан кейін, бұдан басқа тағы да жер жұмыстары өндірісіне, құрылыс-монтаж жұмыстарына, және ең соңынан құрылыс біткен кезде сіздің салынған үйіңізді қабылдайтын ведомоствоаралық комиссияның (ВАК) құрылыс салуға беретін рұқсатын алу керек болады. Сіз алған құжаттардың барлығы екі жыл мерзімге жарамды болатынын ұмытпаңыз.

2. Есіңізде болсын, құрылыс барысындағы жобадағы барлық өзгерістер, (10%-дан жоғары болатын) ауданның бас сәулеткерінің рұқсатымен ғана іске асырылады. Жер теліміндегі келісілген үй жобасында және жер теліміне құрылыс тұрғызу жоспарында көрініс таппаған қосымша құрылыстар аудан әкімшілігінің және бас сәулеткердің рұқсатымен ғана іске асырылатынын ұмытпаңыз.

Пайдалы сілтемелер:

1) www.zakon.kz – ақпараттық портал;

2) www.ads.gov.kz/kz/ - Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық агенттігінің сайты;

3) www.builder.kz – «Қазақстанның құрылыс порталы» сайты;

4) http://stroisowet.ru/ - «Строим сами. Строим вместе» сайты;

5) http://samstroidom.ru/ - «Построй свой дом сам» сайты.

6) www.zhkh-center.kz – «Тұрғын үй коммуналдық шаруашылығын жаңғырту мен дамытудың қазақстандық орталығы» АҚ сайты.

Тұрғын үйдің техникалық жағдайына тексеру жүргізу кезінде мынадай жұмыс түрлері жасалады:

1) ғимараттың техникалық жағдайын, оның инженерлік желілерін (тіректер мен инженерлік жабдықтарға алып баратын құбыр желілерін оларда орналасқан тіректік-реттеуші арматураларымен қоса) толық тексеру;

2) анықталған ақауларды жою жоспарын әзірлей отырып жақын аумақтардың инженерлік жабдықтарын тексеру және абаттандыру;

3) тұрғын орын-жайларды пайдалану, тұрғын үйдің тұрғын және қосалқы орын-жайларын қалпында ұстап тұру, инженерлік жабдықтарды пайдалану және өрт қауіпсіздігі қағидалары бойынша тұрғын үй жалдаушылар мен меншік иелеріне нұсқаулықтар беру;

4) анықталған ақауларды жоюға тапсырма беру (қажет болған жағдайда) және оларды жою мерзімін белгілеу, сондай-ақ алдын-ала берілген тапсырмаға сәйкес ақаулардың жөнделуін бақылау.

Тұрғын үйдің жалпыға ортақ мүлігінің техникалық жағдайына тексеру жүргізу үшін пәтер иелері тұрғылықты жері бойынша әкімдіктердің жанындағы тұрғын үй инспекциясына үйді тексеру және оның техникалық жағдайы туралы акт беруге жазбаша өтініш беруі тиіс.

Тұрғын үй инспекциясы уәкілетті орган ретінде:

1) Кондоминимум нысанының жалпыға ортақ мүлкінің техникалық тексерісін ұйымдастырады;

2) Кондоминимум нысанының жалпыға ортақ мүлкіне күрделі жөндеудің жекелеген түрлерін жүргізудің тізбесі мен кезегін анықтайды;

3) Кондоминимум нысанының жалпыға ортақ мүлкіне күрделі жөндеудің жекелеген түрлерін жүргізудің тұрғындардың көмегімен қаржыландырылған шығындары сметасын кондоминимум нысанын басқарудың ұсынылған органына келісуге алып барады;

4) Кондоминимум нысанының жалпыға ортақ мүлкіне күрделі жөндеудің жекелеген түрлерін жүргізу бойынша орындалған жұмыстарды қабылдап алу бойынша комиссияларға қатысады.

Кондоминиум объектісі - жеке және заңды тұлғалардың, мемлекеттің дара (бөлек) меншігіндегі тұрғын және тұрғын емес үй-жайлардан және оларға ортақ үлестік меншік құқығымен тиесілі ортақ мүліктен тұратын біртұтас мүліктік кешен.

Кондоминиум объектісін басқаруды меншiк иесi тiкелей, не өзi құратын (тағайындайтын, сайлайтын) органдар арқылы, сондай-ақ сенiм бiлдiрiлген адамдар арқылы жүзеге асырады.

Тұрғын үйдің ортақ мүлкін басқару, пайдалану мәселелері бойынша шешім пәтер меншік иелерінің келісімімен қабылданады, ал ПИК басқару органы пәтер меншік иелері қабылдаған шешімді орындайды.

1) www.nash-dom.info/ - «Наш Дом» сайты;

2) www.building.bk.kz/ - Қазақстанның құрылыс порталы.

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «тұрғын үйдің техникалық жағдайын тексеру», «үйдің техникалық жағдайы» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

33. Пәтерді қайта жобалау үшін не істеу керек?
Осы күнде ешбір толыққанды жөндеу жұмыстары қайта жобалаусыз жүзеге аспайды. Адамдар әдетте өз тұрақтарын өз талғамдарына, әдеттеріне және жайлылық туралы түсініктеріне байланысты «бейімдейді». Сол себепті артық қабырғаны алып тастау, бөлмелердің кескінін өзгерту, дыбыстық оқшаулануды арттыру, еден төсемдерін өзгертіп, оған жылы еден орнату, лоджияға терезе салу және сол сияқты көптеген қажеттіліктер туындайды. Алайда бұл ойлардың барлығын жүзеге асыру үшін әр түрлі қажетті орындардан сәйкес рұқсаттар алу қажет.

Қайта жоспарлауға рұқсат алу үшін сіз мемлекеттік өкілеттілігі бар сәулет, құрылыс және қала құрылысы органдарына өтініш тастауыңыз қажет.

Арызға қосымша ретінде:Подпункт 1 изложен в редакции постановления Правительства РК от 29.09.09 г. № 1467 (см. стар. ред.)

1) Сіздің өзгертілетін орынға (ғимарат бөлігіне) иелігіңізді куәландыратын құжаттардың көшірмесі, өтінішті қарастырып отырған орган құжаттардың растығын тексеруі үшін құжаттардың түпнұсқалары салынуы қажет немесе өзгертуге келісімі жөніндегі орын иесінің (немесе иелерінің) нотариалды куәландырылған хаты;

2) жергілікті сәулет және қала құрылысы органының тапсырмасына сәйкестендірілген жоба (эскиз) қажет.

Егер орынды (тұрғын үй бөлігін) жоспарланған қайта жөндеу жұмыстары (қайта жоспарлау, қайта жабдықтау) немесе қабырғаларды жылжыту өзге тұрғын орындарының мүддесіне әсер ететін жағдай туындаса, онда өтінішке оларың осы өзгерістерді енгізуге жазбаша түрдегі нотариалды куәландырылған келісімдері қосылуы қажет.

Орындарды (ғимарат бөліктерін) өзгертуге бағытталған құрылыс-монтаждау жұмыстарына рұқсат беру немесе бермеу жөнінде өтініш тасталғаннан кейін 5 күн ішінде хабарлануы керек.

Егер қайта жоспарлау кезінде өзгерістер тұғырлық конструкцияларға (құрылымдарға) немесе ортақ мүлікке әсер ететін болса, сіздің тұрғын үйіңіздегі пәтер иелерінің кем дегенде үштен екі бөлігінің жазбаша түрдегі келісімі қажет. Ал егер өзгерістер тек өзге орындардың (үй бөліктерінің) иелеріне әсер етсе немесе пәтердің өзгертілетін бөліктерімен шектесетін пәтер иесіне әсер етсе, ол жағдайда тек аталған тұлғалардың жазбаша келісімдері жеткілікті.

Рұқсатсыз қайта жоспарлау құрылыс нормалары мен ережелерінің, өрттен сақтандыру және санитарлық талаптардың бұзылуына әкеліп соқтыруы мүмкін, ал бұл өз кезегінде тұрғын үйдің жекеленген құрылымдары мен жүйелерінің және жалпы техникалық жағдайға әсер етуі мүмкін екендігін ұмытпаңыз. Нәтижесінде, бұл түрлі айыппұлдарға, тіпті пәтердің тәркіленуіне әкеліп соғады.

Пайдалы сілтемелер:

1) www.krisha.kz – «Крыша» сайты;

2) www.kn.kz/ - «Недвижимость Казахстана» сайты;

3) www.tumba.kz – «Тумба» газетінің сайты.

Немесе суы бар банкада парафи­нді (оны дәріханадан алуға болады) немесе май шамның шырақ тұқылын 70°С температурада ерітуге болады. Сол суда бір реттік инесіз шприцті қыздыру керек (көлемі үлкен болса, тіпті жақсы). Одан кейін парафинді жинақтап, суымай тұрғанда терезе саңылауларына салу керек. Бұл әдіс қарапайым және жедел. Ал көктемде терезені ашқан кезде, ол өз-өзінен түсіп қалады.

Терезе пен әйнектерді жабыстыру – бір ғана шара. Жылу тек конвекционды ағындар мен саңылаулар есебінен жоғалып кетпейді, түссіз әйнекке шағылысудан да жоғалуы мүмкін. Сондықтан да суықта терезеге тығыз перделер іліп қойған дұрыс, ашық түсті болған жөн. Олар қара түстілерге қарағанда жылуды көп сіңіреді. Аязда оларды тартып көтеріп қояды. Ал үйлердің көбінде олар жылыту радиаторларының үстінде орналасып, ұзын болғандықтан, түсіріп қойған кезде, жылытуды шектейді. Сондықтан олар қысқа болған жөн.

Тағы бір әдіс – қазіргі заманғы пластик терезелерді орналастыру, яғни шыныпакеттер. Ол арзан болмағанымен, сапасы жағынан ең тиімдісі. Пластик терезе құрылымының бір ерекшелігі – жылыны ұстап тұрады, тіпті қатты жел болғанда, терезе оны өткізбейді, сондықтан қысқы мезгілде қосымша жылыту бойынша шаралар жасаудың қажеті болмайды. Жылыту бойынша шараларсыз пластик терезелер бөлме температурасын 5 градусқа көтере алады. Шыныпакеттердің жылу сақтағыш бетінің болуы электр энергияны үнемдейді, қысқы уақытта әйнек беті қайтадан бөлмеге инфрақызыл толқынды шағылыстырады. Соның нәтижесінде жылу сақталып тұрады. Ал жазда әйнек беті күннің жылуын шағылыстырады, соның нәтижесінде күн жағында орналасқан орын-жай ысып кетпейді.

Сонымен қатар, терезелерді жиі реттеп тұрыңыз, өйткені резеңке нығыздауышы босап, соның нәтижесінде жел немесе жылу сақтау қабілеті нашарлайды.

Есіктің ойықтарына синтетикалық негізде жасалған арнайы жабысқақ тығыздауыштар орнатылады. Осылайша есіктер біраз жылытылады. Егер жаңа есіктер қойылса, онда есік қорабы тығыз орналасу керек. Ол үшін жаңа есіктің сапалы орнатылуынан кейін, қосымша оның бойына құрылыс көбігін жағуға болады. Көбік кепкеннен кейін, ішкі орын-жай біршама жылынады.

Еден – пәтер жайлылығының негізгі бөлігі. Суық плиталардан гөрі, жылы еденмен жүрген жақсы. Жылуы дұрыс жолға қойылған орын-жайдың едені де жылы болу керек. Алайда барлық жерде олай емес. Физика заңдарына сәйкес, суық ауа төменде шоғырланған. Сондықтан, жалпы жайлы бөлменің едені суықтау болады. Бұл көпқабатты үйлердің бірінші қабаттарындағы сонымен қатар, жертөлесі жоқ, топырақ үстінде тұрғызылған жер үй тұрғындарына таныс. Еденді жылыту үйге ерекше жайлылықты қамтамасыз етеді.

Нарықта дайын технологиялық шешімдер бар. Оларға электрлік және сулы жылы еден жүйелері жатады. Ондай едендерді орналастыру және пайдалану бойынша қызмет көрсетуді білікті мамандар жүзеге асырады. Өйткені есеп және құрастыру барысындағы қателер еденнің жоспардан тыс жөнделуіне, сонымен қатар көршілермен түсініспеушілік мәселесіне әкеп соғады.

Еденді жылытудың дәстүрлі әдісінің бірі - лагтар үстіндегі ағаш еден жабдығы. Ондай еден түрі жер үйлер мен көпқабатты үйлердің бірінші қабаттарына орналастырылады. Лагтар арасындағы кеңістікті нығыздауышпен – шыны мақта мен минералды мақтамен толықтырып, ал лагтарды жылуөткізгіш фольгалық пенополиэтилен мен полистиролмен жабады. Еден және қабырға жапсарларын жылыту үшін монтажға арналған көбік пен көбіктенген пенополистирол қолданылады.

Ал егер пәтер жоғары қабатта орналасып, жертөлесі бар болса, онда жылу мен дыбысоқшаулағыш қатпары бар линолеум немесе кілем жабындысы төселеді. Декоративті жабынды астына қосымша жұқа орамалық экрандық көбіктенген полиэтилен орналастыруға болады. Егер орын-жай жертөле үстінде орналасса, жылытуды жертөледен қамтамасыз етуге болады.

Қалай дегенмен де, жылыту приборлары – батареялар үйдің жайлылығын қамтамасыз ете алмайды. Осы жағдайда электржылыту жабдықтары қолданылады: конвектор, инфрақызыл жылытқыш, жылужелдеткіш және май ра­диаторлары. Бұл жабдықтарды тұрмыстық техника дүкенінде сатып ала аласыз.

Энергетикалық тиімділікті арттыруға үйдің автоматты жылу жүйесімен жабдықталуы үлкен әсер етеді, ол көшедегі ауа температурасына және жылу көздерінің параметрлеріне байланысты жылудың берілуін реттейді, бұл үйде қолайлы температура ұстауға мүмкіндік береді.

Үйлерді терможаңғырту – едендерді, қабырғаларды, шатырларды жылылау арқылы үйдің қоршау құрастырмаларының жылутехникалық сипатын жақсарту. Терможаңғырту іс-шараларының бірі – панель аралық герметикалық жіктерді қалпына келтіру және қабырғаларды гидроизоляция болып табылады. Батыс елдерінің практикасы қоршау құрастырмалары жылу ысырабын қысқарту жылытуға жұмсалатын шығындарды 40-60 процентке төмендетуге мүмкіндік беретінін көрсетті.

Сыртқы есік арқылы шығып кететін жылуды сақтаудың ең тиімді тәсілі екінші есік орнату, осылай жылу оқшаулағыш тамбур жасалады. Қалай болса да қабырға мен есіктің арасындағы саңылауды монтаждаушы көбікпен толтыру қажет. Есік қаңқасына есіктің толық жанасуы үшін профильдік тығыздағыштарды пайдалану қажет. Егер кіреберістегі есік жақсы жабылатын болса, есіктерді жылылау тиімді. Бұған есікті сапаландырушы немесе жеке коды бар құлып орнату көмектеседі.

Жылыту маусымында үй-жайды аз ғана, бірақ қарқынды желдету қажет. Үнемі ашық тұрған терезе көшені жылытады және тұрғындардың ақшасын шығындайды. Аз уақытқа терезені толық ашып желдету ұсынылады. Ауа алмасады, бірақ үй-жайдың ішін салқындатпайды.

Пәтерде/үйде шытынаған немесе сынған әйнекті ауыстыру ұсынылады. Суық түскеннен кейін терезелердегі саңылаулар жылудың ысырып болуына себеп болады. Сондықтан терезенің рамасы мен әйнектің жанасқан жеріндегі саңылауларды терезенің бойымен жылуоқшаулағыш материалдармен тығыздау қажет, жылуоқшаулаушы ретінде арнайы тығыздағыштар немесе кәдімгі медициналық мақта да қолданылады. Терезені жылылау үй-жайдың температурасын 2-5 ⁰С-қа көтереді.

Пәтерде қолайлы жағдай жасаудың қарапайым да, қолжетімді тәсілі бар. Үй-жайда температураны кем дегенде 1 ⁰С-қа көтеру үшін радиатордың қуысына жылуды шағылыстыратын экран орнату қажет. Радиатордың сыртындағы қабырға 500 ⁰С-қа қызуы мүмкін. Тек қабырғаны жылытуды болдырмау үшін батареяға жылуды шағылыстыратын экран орнату қажет. Экран арнайы материал – пенофол (бір жағында фольгасы бар көбікті негіз), сондай-ақ жай фольга болуы мүмкін. Радиатордың артындағы экран екі рейкаға немесе рамаға орнатылады, оларға желіммен немесе екі жақты скотчпен немесе степлермен бекітіледі. Тиімді жұмыс істеудің міндетті шарты қабырға мен радиатордың арасында 2-3 см саңылаудың болуы.

Батареяны қара түске бояу қажет, тегіс, қара түсті бет 5-10% жылуды артық шығарады.

Үйдің маңына ағаштар отырғызған жағдайда ғимараттың маңындағы ағаштар үй-жайдың ішінде жылудың сақталуына әсер етеді.

Жылыту радиаторларында температураны реттегіш, ең тиімдісі – жылу есептегіш орнату қажет. Түнде мүмкіндігінше төменгі температураны ұстау денсаулыққа пайдалы.

Жылу энергиясын тұтынуда тұрғындардың әдеті негізгі рөл атқарады. Осыған мысал, кіреберіс есіктердің үнемі ашық қалуы, осының салдарынан жылу энергиясы ысырып болады. Дер кезінде аздаған кемшіліктерді, кіреберістегі сынған әйнекті, жабылмайтын терезені және т.б. қалпына келтірмеу салақтыққа алып келеді.

1) www.dominform.ru – үй-жай, құрылыс, дизайн және жиһаз жайлы сайт;

2) www.pro-okna.com – пластик терезелері туралы ақпараттан тұратын сайт.

3) www.zhkh-center.kz – «Тұрғын үй коммуналдық шаруашылығын жаңғырту мен дамытудың қазақстандық орталығы» АҚ сайтының «Халыққа арналған пайдалы кеңестер» бөлімінде жылу үнемдеудің тиімді шараларына арналған мәліметтер орналастырылған;

Өлшеуіш құрылғысын орнатпас бұрын, крандарды жөндеп, ауыстыру, сондай-ақ барлық ағып тұрған жерлерді жөндеу қажет. Ең бастысы – әдетке айналған дағдыңызды өзгерту керек, яғни суды бекерге төкпеу керек. Өз бетіңізбен өсептеуіш құралдарды орната көрмеңіз. Бекітілген ереже бойынша пәтерлердегі есептеуіш құралдарды тек сәйкес лицензиялары бар ұйымдар ғана құра алады.

Егер тұрғын үйдің жылу балансын қарайтын болсақ, жылу жүйесінің басым бөлігі жылу шығындарын жабуға жұмсалады екен. Бұл орталықтанған жылу және су жүйесіне қосылған тұрғын үйде төмендегіше көрінеді:

• 
  Жылытып бекітілмеген терезелер мен есіктер арқылы жоғалатын жылу шығыны – 14%;
  
• 
  Ғимарат қабырғалары арқылы шығын – 22%
  
• 
  Төбелер, еден, шатыр жабындылары арқылы шығын – 8%
  
• 
  Қымтап жабылмайтын есіктер мен терезелер, желдеткіштер арқылы жылу шығыны – 56%.
  

Жылдың суық мезгілінде жылы ауаның сыртқа шығатын жері – есік пен терезе. Егер Сіздің қаражатыңыз жетсе – онда заманауи терезелер үйіңізді айтарлықтай қолайлы әрі жылы етіп, шығындарыңызды үнемдейді. Егер қаражатыңыз жетпесе, суық түсердің алдында терезелер мен кіретін есікті жылылауға ерінбеңіз.

Өзіңіз үшін кем дегенде екі-үш түрлі ақша үнемдеу әдісін таңдау артық болмайды, әрі нәтижесі де көп күттірмейді.

Пайдалы кеңестер:

• 
  Жылуды жоғалтпас үшін терезелер мен есіктерді оқшаулаңыздар!
  
• 
  Күндізгі жарыққа жол беріңіздер - пердені ашыңыздар!
  
• 
  Бөлмеден шығарда шамды өшіріңіздер!
  
• 
  Энергия үнемдейтін лампаны пайдаланыңыздар –олар энергияны 5 есе аз тұтынады!
  
• 
  Үйде жалпы үйішілік есептеу аспаптарын, ал пәтерде суық және ыстық суға есептеу аспаптарын орнатыңыздар!
  
• 
  Батареяны жиһазбен немесе пердемен жаппаңыздар!
  
• 
  Кір жуатын машинаны толтырып, бір-ақ пайдаланыңыздар!
  
• 
  Электр аспаптарын пайдаланбаған кезде оларды сөндіріңіздер!
  
• 
  Тамақ пісірген кезде қазанның бетін қақпақпен жабыңыздар!
  
• 
  Тоңазытқышты жылу көздерінен мүмкіндігінше алысырақ қойыңыздар!
  

1) www.zakon.kz/ - ақпараттық портал;

2) www.alseco.kz/ - «АЛСЕКО» АҚ сайты.

3) www.zhkh-center.kz – «Тұрғын үй коммуналдық шаруашылығын жаңғырту мен дамытудың қазақстандық орталығы» АҚ сайтының «Халыққа арналған пайдалы кеңестер» бөлімінде жылу үнемдеудің тиімді шараларына арналған мәліметтер орналастырылған;

4) «ТКШ Қаз.орталығы» парағы мен и Facebook әлеуметтік желісіндегі «EnergysaversKZ» тобында – қазақстандық ТКШ саласындағы энергия үнемдеуге арналған жаңа технологиялардан ақпарат береді.

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «коммуналдық шығындарды үнемдеу», «коммуналдық шығындар» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

36. Пәтер иелері кооперативі (ПИК) және оның жұмысындағы тұрғындар рөлі
ПИК-тің атқарып жатқан шаралары өте көп. Ең басты міндеті – үйді ұстау бойынша барлық мәселелерді шешеді: жайластыру, жабдықтау, бір реттік және қайталанатын жөндеу, баспана, өжіре, шатырдың асты, инженерлік коммуникациялар күтімі, техқамтамасыз ету, аймақ тазалығы. Егер баспана немесе құбыр жарылып су ақса, онда ПИК–ке шағымданыңыз.

Егер үй қымбат жөндеуді талап етсе, ал қаржы жетіспесе, онда ақшаның (20-40%) тұрғындардан жиналу бойынша мәселенің шешімі жалпы жиналыста талқыланатын болады. Сіздің мақсатты шығындарыңыз неге жұмсалатынын білгіңіз келсе, онда ПИК-тің тексеру комиссиясының көмегіне жүгіне аласыз. Бастысы – ПИК-тің тексеру комиссиясы құрамына ПИК әкімшілігі мүшелері кірмеу керек. Егер аталған комисия ПИК жұмысында бұзушылықтарды анықтаса, онда сотқа жүгініңіз. Ал егер комиссия тұрғындардың сенімінен айырылса, онда аудиторлық тексеру жұмыстарын ұйымдастыра аласыз.

ПИК егер арзан болса, басқа заңды тұлғалардан мынадай қызмет түрлерін ала алады: дала сыпырушы, электрик, кіреберіс тазалаушысы. Кооперативтердің барлығы жөндеу бригадаларын ұстамайды. Бастысы қалада осындай қызмет түрлерінің бәсекелестік нарығы қалыптасса жақсы болар еді. Ал ПИК келісім-шарт жасасқанда, экономикалық пайда жағын ескеруі керек.

Меншік иелерінің талап етуімен ақшалардың, тұрғын үйді (тұрғын ғимаратты) күтіп ұстауға арналған қаражаттың қозғалысы туралы ақпарат ұсынады.

Ортақ мүлікті пайдалануға байланысты шығыстар кондоминиум объектісін басқару жөніндегі есепте көрсетілуге тиіс, кондоминиумды басқару органы, яғни ПИК үй-жай (пәтер) меншік иелеріне әрбір тоқсан үшін жазбаша нысанда есепті кезеңнен кейінгі айдың алғашқы он күнінде есеп береді.

ПИК басқармасы шаруашылық қызмет және қаржылық есеп бойынша тұрғындар алдында есеп беруі керек.

Егер тұрғындар есепті қабылдаса, онда келер жылға жұмыс жоспары жасалады. Ал егер есеп қабылданбаса, онда тұрғындар жаңа ПИК төрағасын – үйдің кез-келген сенімді тұрғынын тағайындауға құқылы. Егер есеп қанағаттанарлық жағдайда болса, онда төраға қайта сайлана алады.

ПИК жұмысында ең бастысы – төраға таңдау. Ол шаруашылық мәселелері мен заң саласын меңгеру керек. Ол тұрғындар жиналысы барысында дауыс беру арқылы сайланады. Егер жиналыста пәтер иелерінің жартысынан көбі болмаса, онда ондай шешімнің күші жоқ.

Тұрғындар өздері мәселені шешуге араласқысы келе ме? Жауап түсінікті: жоқ немесе мүмкіндіктері жоқ. Кейде, тіпті жиналыстың өзіне пәтер иелерінің көпшілігі келмей жатады. Алайда тұрмыстық қатынастар туралы заңға сәйкес, жиналыс ПИК-тің жоғары органы болып табылады. Жиналыстарда түрлі мәселелер талқыланып, тіпті төрағаны алып тастау туралы шешімдер де қабылданып жатады.

«Мен ақша төлеймін, менде шаруалары болмасын» деген пікір – қате, егер тұрғындар немқұрайлы болса, онда ПИК те жаман жұмыс істейді. Әр үйде басшы болатын, бос уақыты бар сенімді үлкен адам таңдалу керек. Мақсатты шығындар тек сол үйге ғана жұмсалу тиіс (егер ол апаттық жағдай болып және ақша пайызсыз несие түрінде берілсе ғана).

«Тұрғын үй қатынастары туралы» Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 сәуірдегі № 94 Заңы.

1) www.krisha.kz/ - «Крыша» сайты («Все о КСК» бөлімі);

2) www.minjust.kz/ - Әділет министрлігінің сайты.

3) www.zhkh-center.kz – «Тұрғын үй коммуналдық шаруашылығын жаңғырту мен дамытудың қазақстандық орталығы» АҚ сайтының «Үйлерді басқару» бөлімінде ПИК пен басқарушы компаниялар жөнінде мәліметтер орналастырылған;

4) «ТКШ Қаз.орталығы» парағы мен и Facebook әлеуметтік желісіндегі «EnergysaversKZ» тобында – қазақстандық ТКШ саласындағы энергия үнемдеуге арналған жаңа технологиялардан ақпарат береді.

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «КСК деген не», «КСК жүйесі» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

IV ТАРАУ. ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ
37. Қазақстан Республикасында мемлекеттік жәрдемақының қандай түрлері бар?
Арнаулы мемлекеттік жәрдемақы – өзге жәрдемақы түрлеріне қарамастан, әлеуметтік қорғауды қажет ететіндерге берілетін ақшалай төлем; АӘЖ мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру жүйесіне кіреді және оларды алуға құқығы бар азаматтарға ай сайын берілетін ақша төлемі болып табылады.

Жәрдемақы алуға құқығы бар азаматтарға мыналар жатады:

1) Ұлы Отан соғысының қатысушылары мен мүгедектері, сондай-ақ жеңілдіктер мен кепілдіктер бойынша Ұлы Отан соғысының қатысушылары мен мүгедектеріне теңестірілген адамдар;

2) Ұлы Отан соғысында қаза тапқан (қайтыс болған, хабарсыз кеткен) жауынгерлердің ата-аналары және олардың екінші рет некеге тұрмаған жесірлері;

3) қайтыс болған әскери қызметшілердің отбасылары, атап айтқанда: Ауғанстандағы немесе өзге де мемлекеттердегі ұрыс қимылдарына қатысу кезінде алынған жарақат, контузия, мертігу, ауру салдарынан қайтыс болған әскери қызметшілердің отбасылары; бейбіт кезеңде әскери қызметін өтеу кезінде қайтыс болған (қаза тапқан) әскери қызметшілердің отбасы, балалары, қайтыс болғандардың (қаза тапқанның, хабарсыз кеткеннің) асырауында болған, қызметтік міндеттерін орындау кезінде қаза болған ішкі істер органдары қызметкерлерінің отбасылары; қайта некеге тұрмаған әйелдері (күйеулері); Чернобыль АЭС-індегі апаттың және өзге де радиациялық апаттардың немесе азаматтық не әскери нысан апаттарының салдарларын жою кезінде қаза болғандардың отбасылары; сәулелену салдарынан қаза болғандардың немесе қаза болған мүгедектердің, сонымен қатар өлімі Чернобыль АЭС-імен немесе өзге азаматтық не әскери нысандағы радиациялық апаттармен байланысты азаматтардың отбасылары;

4) қайтыс болған соғыс мүгедектерінің және оларға теңестірілген мүгедектердің қайта некеге тұрмаған әйелдері (күйеулері), сондай-ақ соғысқа қатысып қайтыс болған әскер, партизан, жасырын әскер, «Ленинградты қорғағаны үшін» медалімен немесе «Ленинград блокадасының тұрғыны» белгісімен марапатталған азаматтардың, жалпы ауру, еңбек жарақаты және өзге де себептермен мүгедек деп танылған азаматтардың әйелдері (күйеулері);

5) Кеңес Одағының Батырлары, Социалистік Еңбек Ерлері, үшінші дәрежелі даңқ орденінің, үшінші дәрежелі Еңбек даңқы орденінің кавалерлері, «Қазақстанның ғарышкер-ұшқышы» құрметті атағына ие болған адамдар;

6) Ұлы Отан соғысы жылдарындағы тылдағы ерен еңбегі мен мүлтіксіз әскери қызметі үшін бұрынғы КСРО ордендерімен және медалдарымен марапатталған тұлғалар, сондай-ақ 1941 жылғы 22 маусым - 1945 жылғы 9 мамыр аралығында кемiнде алты ай жұмыс iстеген (әскери қызмет өткерген) және Ұлы Отан соғысы жылдарында тылдағы жанқиярлық еңбегi мен мiнсiз әскери қызметі үшін бұрынғы КСРО ордендерiмен және медальдарымен марапатталмаған адамдар;

7) 1988-1989 жылдары Чернобыль АЭС апаты салдарын жоюға қатысқандардың, қоныс аудару күнінде құрсақта болған балаларды оқшаулау және қоныс аудару аймағынан өз бетімен кеткен Қазақстан Республикасына қоныс аударғандар қатарындағы адамдар;

8) 1, 2 және 3 топтағы мүгедектер;

9) 16 жасқа дейінгі мүгедек балалар;

10) «Алтын алқа», «Күміс алқа» белгілерімен марапатталған немесе бұрын «Батыр ана» атағын алған, сондай-ақ І және ІІ дәрежелі «Ана даңқы» орденімен марапатталған көп балалы аналар;

11) бірге тұратын төрт және одан көп кәмелетке толмаған балалары, оның ішінде орта, техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі білім беретін ұйымдарда, жоғары оқу орындарында күндізгі оқу нысанында оқитын балалары бар көп балалы отбасылар, балалары кәмелеттік жасқа толғаннан кейін олар оқу орнын бітіретін уақытқа дейін (бірақ әрі дегенде жиырма үш жасқа толғанға дейін);

12) саяси қуғын-сүргін құрбандары, мүгедектігі бар немесе зейнеткер болып табылатын саяси қуғын-сүргіннен зардап шеккен адамдар;

13) Қазақстан Республикасы алдындағы ерекше еңбегі үшін зейнетақы тағайындалған тұлғалар.

Мемлекеттік жәрдемақы түрлері:

• 
  арнаулы мемлекеттік жәрдемақы;
  
• 
  мүгедектігі бойынша мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы;
  
• 
  асыраушысынан айрылу жағдайы бойынша мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы;
  
• 
  жасына байланысты мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы;
  
• 
  мемлекеттiк арнайы жәрдемақы (№ 1 және № 2 Тізім);
  
• 
  бала тууында және бала күтіміне байланысты жәрдемақы;
  
• 
  18 жасқа дейінгі балалары бар отбасыларға арналған мемлекеттік жәрдемақы;
  
• 
  жерлеуге берілетін жәрдемақы.
  

1) «Қазақстан Республикасындағы арнаулы мемлекеттік жәрдемақылар туралы» Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 5 сәуірдегі № 365-I  Заңы;

2) «Қазақстан Республикасында Мүгедектiгi бойынша, асыраушысынан айрылу жағдайы бойынша және жасына байланысты берiлетiн мемлекеттiк әлеуметтiк жәрдем ақылары туралы Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 маусымдағы № 126-І Заңы;

3) «Жерасты және ашық кен жұмыстарында, еңбек жағдайлары ерекше зиянды және ерекше ауыр жұмыстарда немесе еңбек жағдайлары зиянды және ауыр жұмыстарда істеген адамдарға берілетін мемлекеттік арнайы жәрдемақы туралы» Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 13 шілде № 414-I Заңы;

4) «Балалы отбасыларға берілетін мемлекеттік жәрдемақылар туралы» Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 28 маусымдағы №63 Заңы;

5) «Балалы отбасыларға берілетін мемлекеттік жәрдемақылар туралы» Қазақстан Республикасының Заңын іске асыру жөніндегі кейбір іс-шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 2 қарашадағы № 1092 қаулысы;

6) «Мүгедектiгi бойынша, асыраушысынан айрылу жағдайы бойынша және жасына байланысты берiлетiн мемлекеттiк базалық әлеуметтiк жәрдемақыларды, Зейнетақы төлеу жөнiндегi мемлекеттiк орталықтан төленетiн зейнетақы төлемдерiн, мемлекеттiк базалық зейнетақы төлемiн, мемлекеттiк арнайы жәрдемақыларды тағайындау және төлеудi жүзеге асыру ережесiн бекiту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 25 тамыздағы № 819 қаулысы;

7) Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің 2007 жылғы 30 қарашадағы № 289-п бұйрығымен бекітілген бала тууына және бала күтімі бойынша жәрдемақыларды тағайындау жөніндегі мемлекеттік қызмет көрсету стандарты;

9) Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің 2007 жылғы 30 қарашадағы № 289-п бұйрығымен бекітілген Арнаулы мемлекеттік жәрдемақыларды тағайындау жөніндегі мемлекеттік қызмет көрсету стандарты.

1) www.e.gov.kz/ - «электронды үкімет» порталы («Заңнама» бөлімі);

2) www.pavlodar.com/zakon/ - заңнама базасы бар интернет-ресурс.

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «жәрдемақы түрлері», «жәрдемақы алу» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

38. Мүгедек адамға протезді-ортопедтік көмекті, сурдотехникалық құралдарды, тифлотехникалық құралдарды, орындық-арбаны, шипажайлық-қурорттық емдеуді, жеке көмекші қызметін және қимыл тілінің маманын қалай алуға болады?
Протезді-ортопедтік көмекке зәру мүгедектер тұрғылықты жері бойынша жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөліміне келесідей құжаттарын тапсыруы керек:

1. 
   өтініш;
   
2. 
   Мүгедекті сауықтыру жеке бағдарламасының картасы.
   

  Протезді-ортопедтік құралдармен қамтамасыз ету, сондай-ақ оларды мемлекеттік тапсырыс қаражаты есебінен жөндеу келесідей тұлғаларға қарастырылған:

• 
  ҰОС ардагерлері мен мүгедектері, сондай-ақ жеңілдіктері бойынша ҰОС мүгедектеріне теңестірілген тұлғаларға;
  
• 
  Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінде қызметтік міндеттерін өтеу кезінде мүгедек болған әскери қызметкерлерге;
  
• 
  Ішкі істер органдарында, ұлттық қауіпсіздік органдарында, басшылық және қатардағы құрамда қызметтік міндеттерін атқару кезінде мүгедек болған тұлғаларға;
  
• 
  Жалпы ауруы бойынша мүгедектерге;
  
• 
  Бала кезінен мүгедектерге;
  
• 
  Мүгедек балаларға.
  

1)     Ұлы Отан Соғысының ардагерлері – төлқұжат немесе жеке куәлік, Ұлы Отан Соғысы ардагерінің куәлігі және мүгедекті сауықтырудың жеке бағдарламасын;

2)     Ұлы Отан Соғысының мүгедектері - төлқұжат немесе жеке куәлік, Ұлы Отан Соғысы ардагерінің куәлігі және мүгедекті сауықтырудың жеке бағдарламасын;

3)  жеңілдіктері мен кепілдіктері бойынша ҰОС мүгедектеріне теңестірілген тұлғалар – төлқұжат немесе жеке куәлік, жеңілдік алу құқығы белгісі бар зейнеткердің куәлігін және мүгедекті сауықтырудың жеке бағдарламасын;

4)     Мүгедек балалар – паспорт немесе жеке куәлік, кәмелет жасқа толмағандар – туу туралы куәлік, ата-аналарының біреуінің (қамқоршысының, қорғаншысының) жеке куәлігін, мүгедекті сауықтырудың жеке бағдарламасын;

5)     бірінші, екінші, үшінші топ мүгедектері – төлқұжат немесе жеке куәлігін, зейнеткердің куәлігін, мүгедекті сауықтырудың жеке бағдарламасын;

1) бірінші, екінші, топ мүгедектері, мүгедек балалар тифлотехникалық құралдармен өтініш негізінде қамтамасыз етіледі;

2) Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің аймақтық органдары жасаған мүгедекті сауықтырудың жеке бағдарламасын тапсыруы керек.

Міндетті гигиеналық құралдарға мұқтаж жандар тұрғылықты жері бойынша жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөліміне келесідей құжаттарын тапсыруы керек:

1) мүгедекті сауықтырудың жеке бағдарламасынан көшірме;

2) өтініш берушінің жеке басын куәландыратын құжатты;

3) мүгедек балалар – жеке басын куәландыратын құжатты, кәмелет жасқа толмағандар – туу туралы куәлік, ата-аналарының біреуінің (қамқоршысының, қорғаншысының) жеке куәлігін, мүгедекті сауықтырудың жеке бағдарламасын;

4) мүгедектігі туралы анықтаманы.

Жеке көмекшінің қызметін және қимыл тілінің маманына мұқтаж жандар тұрғылықты жері бойынша жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөліміне өтініш жазып, келесідей құжаттарын тапсыруы керек:

1) мүгедекті сауықтырудың жеке бағдарламасынан көшірме (түпнұсқа және көшірме);

2) жеке куәлік (түпнұсқа және көшірме);

3) мүгедектігі туралы анықтама (түпнұсқа және көшірме).

Егер Сіз өз бетіңізше арыз беруге мүмкіндігіңіз болмаса, басқа адамға нотариалды растауды талап етпейтін сенімхат жазу арқылы уәкілеттік беруіңізге болады.

Жеке көмекшінің әлеуметтік қызметі өз бетінше қозғалуы қиындаған бірінші топ мүгедектеріне көрсетіледі. Қимыл тілінің маманы әлеуметтік қызметі кереңдік бойынша мүгедектерге беріледі. Бұл қызмет әр мүгедекке бір жылда 30 сағат көлемінде беріледі.

Орындық-арбаға мұқтаж мүгедектер тұрғылықты жері бойынша жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөліміне өтініш жазуы керек. Орындық-арбаны беру мүгедектің тегін, атын, әкесінің атын, зейнеткерлік куәлігінің нөмірін, туған жылын, тұратын жерін, алынған орындық-арбасының атауын, алу күнін, алғандығы туралы белгісін көрсету тізімі бойынша беріледі.

Жұмыста зақымданған немесе жұмыс берушінің кінәсінен алынған кәсіби ауруынан мүгедек болған жандар мүгедекті сауықтырудың жеке бағдарламасы бойынша орындық-арбалар Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жұмыс берушінің қаражаты есебінен беріледі.

Жұмыста зақымданған немесе жұмыс берушінің кінәсінен алынған кәсіби ауруынан мүгедек болған жандар орындық-арбаны жұмыс беруші қызметін тоқтатқан жағдайда немесе заңды тұлға жойылған жағдайда мемлекеттік тапсырыс есебінен алады.

Арызға келесі құжаттарды тіркеуі қажет:

1. 
   арыз берушінің жеке басын куәландыратын құжаттың көшірмесі;
   
2. 
   денсаулық сақтау мекемесі берген шипажай-курорттық картаның көшірмесі;
   
3. 
   тұрғындарды есепке алу кітабы;
   
4. 
   мүгедектігі туралы анықтама мен мүгедекті сауықтырудың жеке бағдарламасының көшірмесі;
   

1) «Қазақстан Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;

2) «Мүгедектерді сауықтырудың кейбір мәселелері туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 20 шілдедегі № 754 қаулысы. Онда мыналар қарастырылған:

• 
  Мүгедектерді протезді-ортопедтік көмекпен және техникалық көмекші құралдармен қамтамасыз ету ережелері ;
  
• 
  мүгедекті сауықтырудың жеке бағдарламасына сәйкес өз бетінше қимылдауы қиын бірінші топ мүгедектеріне жеке көмекші әлеуметтік қызметін және кереңдігі бойынша мүгедектерге қимыл тілінің маманын – жылына 30 сағат көлемінде беру ережелері;
  
• 
  Мүгедектерді арнайы жылжу құралдарымен қамтамасыз ету ережелері;
  
• 
  Мүгедектер мен мүгедек-балаларға шипажайлық-курорттық емдеудің ережелері;
  
• 
  Мүгедектерге берілетін техникалық көмекші құралдардың және арнайы жылжу құралдарының тізімі.
  

1) www.enbek.gov.kz – Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің сайты («Заңдар» бөлімі);

2) www.invalid.kz – Қазақстан мүгедектерінің порталы.

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «мүгедек адамдарға берілетін көмек», «мүгедек адамдарға көрсетілетін көмек түрлері» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

39. Асыраушысынан айрылған жағдайда жәрдемақыны қалай алуға болады?
Асыраушысынан айрылған жағдайда қайтыс болған адамның отбасындағы, оның асырауында болған еңбекке қабілетсіз адамдарға жәрдемақы беріледі. Еңбекке қабілетсіз отбасы мүшелері болып:

• 
  егер он сегiз жасқа толғанға дейiн мүгедек болып қалса, он сегiз жасқа толмаған және осы жастан асқан балалары (оның iшiнде асырап алған балалары, өгей балалары), аға-iнiлерi, апа-сiңлiлерi, қарындастары және немерелерi жатады, бұл орайда аға-iнiлерi, апа-сiңлiлерi, қарындастары және немерелерi - егер олардың еңбекке қабілетті ата-аналары болмаса, өгей балалары - егер олар ата-аналарынан алимент алмайтын болса;
  
• 
  Асыраушысынан айрылу жағдайы бойынша жәрдемақы алуға құқығы бар кәмелетке толмағандар бұл құқықты өздерiн асырап алған кезде де сақтайды;
  
• 
  егер зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңдарға сәйкес зейнеткерлiк жасына жетсе, әкесi, шешесi (оның iшiнде асырап алушылар), зайыбы, жұбайы;
  
• 
  егер қайтыс болған асыраушының 8 жасқа толмаған балаларын, iнiлерiн, қарындастарын, сіңілілерін немесе немерелерiн күтумен айналысса және жұмыс iстемейтiн болса, жасы мен еңбекке қабілеттігіне қарамастан, ата-аналардың немесе жұбайлардың бiреуi не атасы, әжесi, аға-iнiсi немесе апа-сiңлiсi, қарындасы;
  
• 
  егер зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңдарға сәйкес зейнеткерлiк жасына жетсе және заң бойынша асырауға мiндеттi адамдары болмаса және өмiр сүру үшiн басқа қаражат көздерi жоқ болса, атасы мен әжесi есептеледi.
  

Қайтыс болған адамның асырауындағы отбасы мүшелерi, егер олар оның толық асырауында болса немесе одан өздерi үшiн өмiр сүрудiң тұрақты және негiзгi қаражат көзi болған көмек алып тұрса, оның асырауында болған деп есептеледi. Бұл орайда қайтыс болған асыраушының 8 жасқа толмаған балаларын, iнiлерiн, сіңілілерімен, қарындастарын немесе немерелерiн күтумен айналысса, жәрдемақылар олар асыраушының асырауында болғандығына қарамастан тағайындалады.

Жәрдемақы зейнеткер жасындағы адамдарға – өмір бойы, ал басқа отбасы мүшелеріне олар еңбекке қабілетсіз болған уақытының барлығында төленеді.

Асыраушысынан айрылған жағдайда жәрдемақыға құқығы бар отбасы мүшелерінің барлығына бір ортақ жәрдемақы тағайындалады. Дегенмен отбасы мүшесінің талабы бойынша оның үлесі бөлініп алынып, оған жеке төленеді. Отбасы мүшелерінің жәрдемақымен қамтамасыз етілетін жандарының саны өзгерген жағдайда оның мөлшері жәрдемақы алуға құқығы бар отбасы мүшелерінің санына қарай тиісінше ұлғаяды немесе азаяды.

• 
  отбасының асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша айлық жәрдемақы алуға құқығы бар еңбекке қабілетсіз бiр мүшесi болған кезде жәрдемақы 0,66 ең төмен күнкөрiс деңгейi;
  
• 
  екеу болған кезде - отбасының барлық еңбекке қабілетсіз мүшелерiне 1,14 ең төмен күнкөрiс деңгейi;
  
• 
  үшеу болған кезде - отбасының барлық еңбекке қабілетсіз мүшелерiне 1,41 ең төмен күнкөрiс деңгейi;
  
• 
  төртеу болған кезде - отбасының барлық еңбекке қабілетсіз мүшелерiне 1,50 ең төмен күнкөрiс деңгейi;
  
• 
  бесеу болған кезде - отбасының барлық еңбекке қабілетсіз мүшелерiне 1,55 ең төмен күнкөрiс деңгейi мөлшерiнде тағайындалады;
  
• 
  отбасының еңбекке жарамсыз алты және одан да көп мүшелерi болған кезде әрбiр мүшесiне арналған жәрдемақының мөлшерi 1,61 ең төмен күнкөрiс деңгейiнiң бiрдей үлесi ретiнде есептеледi.
  
• 
  Тұлдыр жетiмдерге айлық жәрдемақы әрбiр балаға 0,90 ең төмен күнкөрiс деңгейi мөлшерiнде, отбасының еңбекке жарамсыз өзге мүшелерiне - 0,41 ең төмен күнкөрiс деңгейi мөлшерiнде, бiрақ отбасының еңбекке жарамсыз барлық мүшелерiне 1,96 ең төмен күнкөрiс деңгейiнен аспайтын мөлшерде тағайындалады.
  
• 
  Қызметтік мiндеттерiн атқару кезінде немесе әскери қызметін өткеру кезiнде қаза тапқан немесе жаралану, контузия, мертiгу, ауыру салдарынан қайтыс болған әскери қызметшiлердiң, Қазақстан Республикасының iшкi iстер органдары мен бұрынғы Мемлекеттiк тергеу комитетi қызметкерлерiнiң отбасы мүшелерiне асыраушысынан айрылу жағдайы бойынша айлық жәрдемақының мөлшерi отбасының еңбекке қабілетсіз әрбiр мүшесiне 0,25 ең төмен күнкөрiс деңгейiне, бiрақ отбасының барлық мүшелерiне 1,96 ең төмен күнкөрiс деңгейiнен аспайтын мөлшерде көбейтiледi.
  

1) «Мүгедектiгi бойынша, асыраушысынан айрылу жағдайы бойынша және жасына байланысты берiлетiн мемлекеттiк базалық әлеуметтiк жәрдемақылары туралы» ҚР 1997 жылғы 16 маусымдағы № 126-І Заңы;

2) «Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы» ҚР 2003 жылғы 25 сәуірдегі № 405 Заңы;

3) «Мүгедектiгi бойынша, асыраушысынан айрылу жағдайы бойынша және жасына байланысты берiлетiн мемлекеттiк базалық әлеуметтiк жәрдемақыларды, Зейнетақы төлеу жөнiндегi мемлекеттiк орталықтан төленетiн зейнетақы төлемдерiн, мемлекеттiк базалық зейнетақы төлемiн, мемлекеттiк арнайы жәрдемақыларды тағайындау және төлеудi жүзеге асыру ережесiн бекiту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 25 тамыздағы N 819 қаулысы;

4) «Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан төленетін әлеуметтік төлемдердің мөлшерін есептеу, қайта есептеу (айқындау) және арттыру ережесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 28 желтоқсандағы № 1307 қаулысы;

5) «Мүгедектiгi бойынша, асыраушысынан айрылу жағдайы бойынша және жасына байланысты берiлетiн мемлекеттiк базалық әлеуметтiк жәрдемақылары туралы» Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау Министрінің 2007 жылғы 30 қарашадағы N 289-қ бұйрығы.

Жұмыссыз ретінде тіркелу үшін тұрғылықты жеріңіз бойынша жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөліміне барып тіркеліңіз. Ол жерге:

1) жеке куәлік;

2) ӘЖК;

4) еңбек қызметіңізді растайтын құжаттарды, (еңбек кітапшасы, бұрынғы жұмыс орныңыздан жеке еңбек шарты (шарттар) немесе жұмысқа қабылдау мен жұмыстан шығару туралы бұйрықтардың көшірмесі болуы мүмкін) ұсыныңыз.

Сіз жұмыссыз ретінде тіркелгеннен кейін, күнтізбелік он күн ішінде жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімінде белгіленіп кетуіңіз керек. Егер сіз ауылдық жерде тұратын болсаңыз, онда айына бір рет ауыл әкіміне барып, белгіленіп отыруыңыз керек.

Егер Сіз қолданыстағы Заңнамаға сәйкес міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің қатысушысы болсаңыз және жұмыс беруші сізге әлеуметтік аударымдар жүргізсе, онда Міндетті әлеуметтік сақтандыру қорынан жұмысынан айрылған жағдайға берілетін әлеуметтік төлемді тағайындауға және алуға құқығыңыз бар.

Бұл ретте, жұмысынан айрылған жағдайға Қордан төленетін әлеуметтік төлемдерге құқық туындаған күннен бастап, бірақ оны тағайындауға өтініш берген күнге дейінгі он екі айдан аспайтын мерзімнен бастап тағайындалады.

Жұмысынан айрылған жағдайда әлеуметтiк төлем тағайындау үшiн өтiнiшке:

1) жеке басын куәландыратын құжат;

2) тұрғылықты жерi бойынша мәлiметтер (азаматтарды тіркеу кітабының көшірмесі не мекенжай бюросының анықтамасы, не ауылдық (селолық) округ әкімінің анықтамасы);

3) жұмыспен қамту мәселелерi жөнiндегi уәкiлеттi органның анықтамасы қоса тiркеледi;

4) ӘЖК;

5) СТН;

Жұмыспен қамту қызметі жұмыссыз адамдарды жұмысқа орналасу бойынша көмек көрсетеді, кәсіптік оқуларға жолдама береді, қоғамдық жұмыстарға жібереді, халықтың нысаналы топтарының өкілдері үшін әлеуметтік жұмыс орындары құрылады.

Егер қажетті кәсіби біліктілігі жоқ болғандықтан, ыңғайлы жұмысты таңдап алу мүмкін болмаса, жұмыссыз азамат кәсіптік оқуға жолдануы мүмкін.

Жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғаудың қосымша шарасы ретінде кәсіптік жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімдерінде (басқармаларында) тіркелген білім беретін ұйымдардың түлектеріне жастар практикасынан өту ұсынылуы мүмкін.

Жастар практикасы алынған кәсіп (мамандық) бойынша бастапқы жұмыс тәжірибесін алу үшін жағдай жасау, жұмысқа орналасуға жәрдемдесу және бәсекеге қабілеттілігін арттыруға бағытталады.

Ескерту: 2011 жылғы ең төменгі жалақы мөлшері 15 999 теңгені құрады.

Мұны білгеніңіз жөн (оқып шығыңыз):

1) «Халықты жұмыспен қамту туралы» Қазақтан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы №149 Заңы;

2) «Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы» Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 25 сәуірдегі N 405 Заңы;

3) «Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан төленетін әлеуметтік төлемдердің мөлшерін есептеу, қайта есептеу (айқындау) және арттыру ережесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 28 желтоқсандағы N 1307 қаулысы;

1) www.pavlodar.com – заңнама базасы бар интернет-ресурс;

2) www.ozsp.gov.kz – Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің сайты.

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «жұмыссыздық мәртебесі», «жұмыссыздық мәртебесін алу» және т.б. кілт сөздерді теру керек.
41. Еңбек шартын қалай жасасу керек?
Сізді жұмысқа қабылдады. Сіз үшін қуанышты сәт. Алайда жұмысқа қабылдану барысындағы формальды жағдайларды сақтауды естен шығармаңыз.

Бүгінгі күні жұмыс беруші мен жұмыс алушы құқықтарының тең еместігін білу керек. Жұмыс беруші жұмысқа қабылдауда басымдыққа ие, еңбек шартын құрастыруда да алдымен оның талаптары ескерілген. Алайда өзіңіздің негізгі құқықтарыңызды біліп, оларды қолдануға мүмкіндігіңіз бар.

Жұмысқа қабылданғанда жұмыскерден заңда белгіленген құжаттардан басқа (бұрынғы жұмысынан анықтамалар, бұрын алған төлемақы туралы мәлімет, отбасылық жағдайы, бұрынғы жұмыстағы мінездемелері, т.б) құжаттарды талап етуге тыйым салынады.

Еңбек шартын жасасу. Жұмысқа қабылдау барысында еңбек шартын жасасу шарт (ары қарай – келісімшарт). Ол жазбаша түрде сіздің және жұмыс берушінің қолдары қойылып, әрқайсысына бір-бір данадан екі дана болып жасалады. Жұмыскер келісімшартының бір данасын алғаныңызды жазбаша түрде растайсыз. (Сіз жұмыс берушідегі келісімшартқа өз келісімшартыңызды алғандығыңыз жөнінде белгі қоясыз).

Келісімшартта көрсетілген жұмыстың басталу уақыты жұмыскердің жұмысқа кірісу күні деп есептеледі.

Келісімшарт жасалғаннан кейін, жұмыс беруші жұмысқа қабылдау жөнінде бұйрық шығарып, Сізге қолхат ретінде жеткізуі тиіс.

Өмірде келісімшарт жасалмаған, не тиісті дәрежеде жасалмаған оқиғалар көптеп кездеседі. Келісімшартсыз жұмысқа қабылдануға келіссеңіз, онда Сіз өз құқықтарыңызды шектейсіз. Алайда бұл сіздің барлық құқықтарыңыздан айрылдыңыз деген сөз емес. Жұмысқа қабылдау бұйрығы мен жұмысқа кірісу фактісі келісімшарттың жасалғанын растайды. Алайда келіспеушіліктер туындаған жағдайда, сіз жалақы көлемін, еңбек міндеттемелерін, тағы да басқа жағдайларды дәлелдей алмайсыз. Өйткені олар ешқайда көрсетілмеген. Сондықтан, келісімшарттың жазбаша формасы сіз үшін өте қажет.

2) www.e.gov.kz/ - «электрондық үкімет» порталы.

Міндетті мемлекеттік тіркелуге жататын жеке кәсіпкерлер:

1) тұрақты негізде жалдамалы қызметкерлердің еңбегін пайдаланатын;

2) жеке кәсіпкерліктен түсетін жылдық жиынтық кірістен Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сәйкес, Қазақстан Республикасының заңдарымен жеке тұлғалар үшін белгіленген жылдық кіріс жиынтығы көлемінен жоғары салық төлемейтін кәсіпкерлер жатады.

Жеке немесе бірлескен кәсіпкерлік объектісі ретінде тіркелуге болады.

Жеке кәсіпкерлікпен сіз өз меншігіңіздегі мүлік және заңды негізде басқа құқықтар негізінде пайдаланып, немесе иелік ете алатын мүлік арқылы айналыса аласыз.

Бірлескен кәсіпкерлікті сіз оларға жалпы меншік құқығындағы мүлік, сондай-ақ басқа құқықтар негізінде заңды негізде пайдаланып, иелік ете алатын мүлік базасында жеке тұлғалар (жеке кәсіпкерлер) тобымен бірге жүзеге асыра аласыз.

ЖК тіркеу үшін жеке кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын орын бойынша салық басқармасына барып, мынадай құжаттарды бересіз:

1) белгіленген үлгідегі өтініш;

2) жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік тіркеу үшін алым төлегендігі туралы түбіртек (2 АЕК).

1. 
   жеке куәлік көшірмесі, түпнұсқасы көрсетіледі;
   
2. 
   3,5 х 4,5 см көлеміндегі фотосурет;
   
3. 
   жеке кәсіпкердің орналасқан жерін растайтын құжат (азаматтарды тіркеу кітабы немесе жылжымайтын мүлікке меншік құқығын немесе оны пайдалану құқығын растайтын құжат);
   
4. 
   өтініш иесі кәмелеттік жасқа толмаған болса, жоғарыда аталған құжаттарға ата-анасының, асырап алушылардың немесе қамқоршыларының келісімі, ал ондай келісім болмаған жағдайда, кәмелетке толмаған тұлғаның әрекетке қабілеттілігі туралы сот шешімі қоса беріледі.
   

Салық басқармасы барлық құжаттарды тапсырған соң, 3 жұмыс күнінің ішінде жеке кәсіпкер куәлігін береді.

Осыдан кейін қажеттілік бойынша сіз мыналарды жасай аласыз:

• 
  мөр дайындау,
  
• 
  банктен шот ашу,
  
• 
  кассалық аппаратты тіркеу
  

• 
  қызметін бір жолғы талон немесе шағын кәсіпкерлік субъектілеріне арналған арнайы салық режимі шеңберіндегі патент негізінде жүзеге асыратын;
  
• 
  қызметін шаруа немесе фермерлік қожалық үшін арнайы салық режимі шегінде жүзеге асыратын;
  
• 
  халыққа уәкілетті органның келісімен көлік саласында уәкілетті мемлекеттік органдармен бекітілген нысанда билеттер беріп, қоғамдық қалалық көлікте тасымалдау бойынша қызмет көрсететін.
  

Сіз аударымдардың және салық төлеудің, сондай-ақ олар бойынша салық есебін берудің бірін таңдай аласыз:

• 
  жалпы белгіленген тәртіп (Сіз ЖК ретінде салықты және бюджетке төленетін басқа да төлемдері төлейтін боласыз, олар бойынша жалпы белгіленген тәртіпте салық есептілігін жалдамалы жұмысшылардың санына және салық кірісіне қарамастан бере аласыз);
  
• 
  бір жолғы талон негізінде арнайы салық режимі (Егер сіз ЖК ретінде тауарлар сату, жұмыстарды орындау, нарықтарда (базар аумағындағы дүңгіршектер мен стационарлық орын-жайларда (оқшауланған блоктарда) қызмет көрсету жөніндегі қызметтерді жүзеге асыратын болсаңыз).
  

Бір жолғы талон бір күнге және одан ұзақ уақытқа беріледі.

• 
  Патент негізінде арнайы салық режимі (егер Сіз ЖК ретінде жұмысшылардың еңбегін пайдаланатын болсаңыз; жеке кәсіпкерлік нысанында қызметті жүзеге асыратын болсаңыз; Сіздің кірісіңіз күнтізбелік жылда ҚР тиісті қаржылық жылда белгіленген ең төменгі еңбекақы көлемінің 200 еселік төлемінен асатын болса).
  

Патент кемінде бір айға және 12 айдан аспайтын мерзімге беріледі. Патент ЖК-ны мемлекеттік тіркеу туралы куәлікті көрсетпеген жағдайда жарамсыз болып танылады!

• 
  Жеңілдетілеген декларация негізінде арнайы салық режимі (Егер Сіз ЖК ретінде салық төлеу кезеңінде өзіңізді қосқанда кемінде 25 қызметкерді пайдаланатын болсаңыз және Сіздің бір тоқсандағы шекті кірісіңіз 10 000 000 теңгеден аспайтын болса).
  

• 
  акцизді өнімді өндіру;
  
• 
  акцизді өнімді сақтау және көтерме сатып алу;
  
• 
  мұнай өнімдерінің жекелеген түрлерін – бензин, дизель отыны және мазут сату;
  
• 
  лотереялар (мемлекеттіктен (ұлттықтан) басқа) ұйымдастыру және өткізу;
  
• 
  жер қойнауын пайдалану;
  
• 
  шыны ыдыстарды жинау және қабылдау;
  
• 
  түсті және қара металдардың сынығы мен қалдықтарын жинау (дайындау), сақтау, қайта өңдеу және сату
  
• 
  кеңес беру қызметтері;
  
• 
  бухгалтерлік есеп немесе аудит саласындағы қызмет;
  
• 
  қаржылық, сақтандыру және сақтандыру брокерінің және сақтандыру агентінің делдалдық қызметі.
  

1) «Жеке кәсіпкерлік туралы» Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 31 қаңтардағы N 124 Заңы;

2) «Жеке кәсіпкердің мемлекеттік тіркеу жөніндегі куәлік алуға өтініш нысанын бекіту туралы» Мемлекеттік кіріс министрінің 2002 жылғы 21 наурыздағы N 379 бұйрығы;

3) «Жеке кәсіпкерлікті тіркеу» мемлекеттік қызмет көрсету регламенті» Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2007 жылғы 29 желтоқсандағы № 494 бұйрығы.

1) www.salyk.kz/ru/nk/Reglamenty/Pages/IP.aspx - «Жеке кәсіпкерлікті тіркеу» мемлекеттік қызметтер көрсету регламентіне сілтеме;

2) http://business.zakon.kz/registracia/ - «Қазақстандағы шағын бизнес» сайты («Жеке кәсіпкерлікті тіркеу» мақаласы).

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «жеке кәсіпкер», «жеке кәсіпкер болып тіркелу» және т.б. кілт сөздерді теру керек.
65. Жауапкершілігі шектеулі серіктестікті (ЖШС) қалай тіркеуге болады?
Жауапкершілігі шектеулі серіктестікті тіркеу үшін сіздің заңды тұлғаңыз орналасқан орын бойынша әділет органы – Халыққа қызмет көрсету орталығына (ХҚО) барсаңыз болғаны. Әділет органы статистика басқармасына ЖШС тіркеу туралы хабарлама жібереді. Статистика басқармасы заңды тұлғаға сәйкестендіру және басқа да жүйелік-есептік кодтарды береді және олар туралы Мемлекеттік статистикалық тізілімге енгізеді, статистикалық карточка дайындайды. Статистика басқармасы салық төлеушіні салық органдарына мемлекеттік тіркеу үшін хабарлама береді. Содан кейін салық төлеу куәлігі әділет органына жіберіледі. Сол жерде сіз кәсіпкерлік қызметпен айналысу үшін қажетті құжаттардың барлығын аласыз.

Тіркеу тәртібі мынадай әрекеттердің ретінен тұрады:

1. 
   ХҚО-ға белгіленген үлгідегі өтінішті беріңіз.
   
2. 
   Жарғыны, құрылтайшылық шартты қазақ және орыс тілдерінде үш данада қоса беріңіз. Егер Сіздің ЖШС-ның құрылтайшысы басқа заңды тұлға болса, онда салық органынан қарыздың жоқ екендігі туралы анықтама беру керек.
   

Назар аударыңыз! Егер сіз шетел валютасын айырбастаумен айналысатын болсаңыз, заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеуге қосымша Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің рұқсаты талап етіледі. Егер сіз қаржылық операциялармен айналысатын болсаңыз, онда Қаржы нарығын және қаржылық ұйымды реттеу және қадағалау жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органның рұқсатын алуыңыз керек.

3. 
   Егер сіздің ұйымыңыз шағын кәсіпкерлік субъектісіне жатпайтын болса, заңды тұлғаның орналасқан жерін куәландыратын құжатты ұсынасыз (жалдау шарты; сатып алу-сату шарты; жылжымайтын мүлік құқығына тіркеу жүргізілгендігі туралы мөр басылған жылжымайтын мүлікке құқығын растайтын құжат; егер орын-жайдың меншік иесі жеке тұлға болып табылса, жеке тұлғаның орын-жайды заңды тұлғаның орналасқан жері ретінде берілгендігі туралы нотариалды куәландырылған келісімі беріледі);
   
4. 
   Мемлекеттік тіркеу үшін бюджетке төленетін алымның төленгендігін растайтын түбіртек немесе құжатты қоса беріңіз (2 АЕК, егер сіз шағын кәсіпкерлік субъектісі болсаңыз; басқа жағдайларда алым сомасы 6,5 АЕК-ті құрайды);
   
5. 
   Құрылтайшылық және басқа құжаттардың Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкестігін тексерген, соң тіркеуші орган сізге заңды тұлғаның тіркелгендігі туралы куәлік береді және тіркелген деген мөрі бар Жарғыны қайтарады.
   

Сонда кейін сіз салық режимін таңдау үшін салық органына баруыңыз қажет. Режимді таңдау қызметті жоспарлау үшін маңызды, жеңілдетілген декларация негізінде қызметі жүзеге асыру кезінде заңды тұлға ретінде филиалдар мен өкілдіктер ашуға құқығыңыз жоқ.

Егер Сіздің жұмысшыларыңыздың шекті орташа тізімді саны тоқсанына елу адамнан, ал шекті кірісіңіз 25 000 000 теңгеден аспайтын болса, сіз жеңілдетілген декларация негізінде арнайы салық режимін таңдай аласыз. Бұл үшін сіз заңды тұлғаның орналасқан жері бойынша салық басқармасына салықтық өтініш беруіңіз қажет.

Жеңілдетілген декларация негізінде арнайы салық режимі мынадай қызмет түрлеріне қолданылмайды: акцизді өнімдер өндіру; акцизді өнімдерді сақтау және көтерме сату; мұнай өнімдерінің жекелеген түрлерін – бензин, дизель отыны және мазут сату; лотореялар (мемлекеттік (ұлттықтан) басқа ұйымдастыру және өткізу; жер қойнауын пайдалану; шыны ыдыстарды жинау және қабылдау; түсті және қара металдардың сынығы мен қалдықтарын жинау (дайындау), сақтау, қайта өңдеу және сату; кеңес беру қызметтері; бухгалтерлік есеп және аудит салымындағы қызмет; қаржылық және сақтандыру қызметі және сақтандыру брокері және сақтандыру агентінің делдалдық қызметі.

Арнайы салық режимін мыналар қолдана алмайды:

1. 
   филиалдары мен өкілдіктері бар заңды тұлғалар;
   
2. 
   заңды тұлғалардың филиалдары, өкілдіктері;
   
3. 
   басқа оқшауланған құрылымдық бөлімшелер және (немесе) түрлі елді-мекендердегі салық төлеу объектілері бар салық төлеушілер. Бұл нысан мүлікті жалға беру қызметін жүзеге асыратын салық төлеушілерге қолданылмайды.
   
4. 
   заңды тұлғаның қатысу үлесі 25 пайыздан асатын заңды тұлға;
   
5. 
   құрылтайшысы арнайы салық режимін қолданатын басқа заңды тұлғаның құрылтайшысы болып табылатын заңды тұлға.
   

Қажет болған жағдайда, егер заңды тұлға ҚҚС төлеуші болуға ниет білдірсе, салық органынан ҚҚС төлеуші куәлігін аласыз.

Сонымен қатар, ЖШС-ның қызметін жүзеге асыру үшін міндетті түрде ұйымның мөрін дайындап, банктік шот ашыңыз, бақылау-кассалық машинаны (БКМ) салық органында тіркеу есебіне қойыңыз.

Құжаттар пакеті және тіркеу тәртіптемелері жөніндегі нақты ақпаратты Астана қаласы бойынша Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің анықтама орталығының телефоны бойынша ала аласыз (7172) 58 00 58. 2011 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша АЕК 1 512 теңгені құрайды.

1) «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;

2) «Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және филиалдар мен өкілдіктерді есептік тіркеу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;

3) «Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және филиалдар мен өкілдіктерді есептік тіркеу жөніндегі нұсқаулықты бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Әділет министрінің 2007 жылғы 12 сәуірдегі № 112 бұйрығы (Әділет министрлігінде 2007 жылғы 24 сәуірдегі Нормативтік құқықтық кесімдерді мемлекеттік тіркеудің тізіліміне № 4625 болып енгізілді).

1) www.minjust.kz – Әділет министрілігінің сайты;

2) http://e.gov.kz – «Электронды үкіметі» порталы;

3) http://business.zakon.kz/registracia/posobia.htm - «Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің құқықтық негізі» мақаласы.

4) http://forum.klerk.ru/archive/index.php/t-140529.html - Қазақстанда ЖШС тіркеу мәселелеріне арналған форум.

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «ЖШС тіркеу», «ЖШС қалай тіркеуге болады» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

66. Сізге тексеру келді. Не істеу керек?
Күндердің күнінде кез келген мекеменің өмірінде тексерушілер есік қағатын күн туады. Тексеру деген, әрине, жақсы емес, алайда одан қашып құтыла алмайсың. Ең маңыздысы, тексерушіні дұрыс күтіп алу мен тексеру шараларын ұйымдастыру.

Біріншіден, әрбір кәсіпкер мынаны білуі тиіс: кіші кәсіпкерлікті тек бақылау-тексерушілік қызметтерге ие мемлекеттік органдар ғана тексере алады. Тіркеуден өткен 41 тексеруші құрылымның ішінде ең жиі тексеру жүргізушілер – санитарлық-эпидемиологиялық бақылау органдары, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі, өртке қарсы қызмет және Ішкі істер министрлігі.

Сіз асықпай-саспай, анық әрі жоспарлы жұмыс істеуіңіз үшін сіздің және тексеруші органның қандай құқықтыры мен міндеттері бар екеніне баса назар аудару керектігін біліп алыңыз.

Сонымен:

2) Объектіге тексеру үшін келген мемлекеттік органдардың лауазымды адамдары:

1) құқықтық статистика жөніндегі органда тіркеу туралы белгі қойылған тексеруді тағайындау туралы актіні;

2) қызметтік куәлігін;

3) қажет болғанда режимді объектілерге баруға құзіретті органның рұқсатын;

4) объектілерге бару үшін болуы қажет медициналық рұқсаттаманы көрсетуге міндетті.

Тексерушінің қызметтік куәлігімен танысыңыз және тексерудің негізі мен мақсатын, тексерушінің жұмыс телефонын анықтаңыз.

3) Тексерушінің қолында мемлекеттік орган жетекшісі бекіткен тексеру жоспары болуы тиіс. Тексеруді актіде көрсетілген тұлға ғана жүргізе алады. Егер тексерушілердің құрамы өзгерген жағдайда, қосымша акт болуы тиіс.

4) Тексерушіден қажетті мәліметтерді жазып, келушілерді тіркеу және жеке кәсіпкерлік нысандарын тексеру кітабына қол қоюын өтініңіз.

5) Есіңізде болсын, қолданыстағы заңға сәйкес, тексеру ауқымы тексерушінің құзырлылық шеңберінен шықпауы тиіс.

6) Тексеру нәтижелері бойынша қорытынды акт болуы міндетті. Ол акт, тіпті, ешқандай заң бұзушылық анықталмаған жағдайда да жасалады.

Акт екі данада дайындалады. Оған аталған тұлғалар қол қояды. Актіге қол қоюдан бас тартылған жағдайда, арнайы белгі қойылады. Егер қосымша зерттеулер, тәжірибелер жүргізілгенм болса, азықтардың үлгісі алынған жағдайда, актіге өткізілген зерттеулер мен зерделеулердің қорытындылары, хаттамалар және басқа да құжаттар қосымша тіркеледі. Заңды тұлғаның немесе жеке кәсіпкердің өкілі, сондай-ақ тексеруге қатысушылар міндетті түрде актімен танысуы қажет.

7) Егер сізде тексеру нәтижелері бойынша ескертулер туындаса, оны жазбаша түрде беруге құқылысыз. Аталған ескертулер мен қарсылықтар тексеру нәтижелерінің актісіне қосымша тіркеледі және ол жөнінде міндетті түрде актінің өзінде атап көрсетіледі.

8) Егер тексерілуші жақтан ескертулер мен қарсылықтар болмаса, тексерушіге 3 күн мерзім ішінде, тексеру барысында анықталған кемшіліктерді жоюдың нақты мерзімін көрсете отырып, тексеру жүргізуші мемлекеттік органның басшысымен келісілген, шаралар туралы хабарлама беруі қажет.

9) Тексерудің қорытынды құжатына қол қоюдан бас тарпаңыз. Алайда сіз өз қолыңызды «Актімен келіспеймін» деген сөзбен бірге де қоя аласыз.

Тексеруші жағынан әкімшілік құқық бұзушылық анықталған жағдайда хаттама жасалады, хаттаманы тек құзырлы тұлға ғана жасай алады. Егер хаттаманы басқа тұлға жасаса, оның заңды күші болмайды.

Тіркеуші органда тіркелмеген тексерулер де болуы мүмкін:

• 
  кейінге қалдыруға болмайтын, бірінші жұмыс күнінде тіркеуге алынатын жағдайларда;
  
• 
  Сіздің бизнесіңізге қатысы бар қылмыстық іс бойынша;
  
• 
  тексеру шаруашылық жүргізушінің бастамасымен жүргізілсе немесе қажетті құжаттар (лицензия, патент немесе басқа да кәсіпкерлік іспен айналысуға рұқсат беретін құқықтандырушы құжат) болмаған жағдайда;
  
• 
  мал және оның етін сату, мал және өсімдік тектес шикізаттарды, олардың өңделген өнімдерін сату кезінде ветеринарлық және санитарлы-эпидемиологиялық зерттеулер жүргізу кезінде.
  

1) мемлекеттік органның атауы, тексеру тағайындау бойынша өкілетті тұлғаның аты-жөні, лауазымы, қолы және мөр, жоғарыда аталған тұлға болмаған жағдайда, оның міндетін атқарушы тұлғалар туралы мәліметтер;

2) Актінің мерзімі мен мемлекеттік органның тексеруді тағайындау журналы бойынша тіркеу нөмірі;

3) Тексеру жүргізуші тұлғалардың тегі мен аты, әкесінің аты;

4) Тексерілуші нысанның ұйымдастырушылық-құқықтық формасы, толық атауы, нысан басшысының толық аты-жөні, тұрғылықты жері және салық төлеушінің тіркеу нөмірі (ары қарай - СТН), жеке сәйкестендіруші нөмірі (ары қарай - ЖСН) немесе бизнес сәйкестендіруші нөмірі (ары қарай - БСН) («СТН», «ЖСН», «БСН»-реквизиттерін орталық мемлекеттік органдар толтырмайды);

5) тексеру түрі;

6) тексеру мәселелері;

7) тексеру жүргізу мерзімі;

8) нақты құжаттарға байланысты тексеру тағайындау негізі (жұмыс жоспары, хаттар, тапсырыстар және т.б.), мемлекеттік органдар кұзырына сәйкес құқықтық негіздер;

9) қажет болған жағдайда, тексеру жиілігі.

Тексеру мерзімі 30 күнтізбелік күннен аспауы тиіс, жекелеген жағдайларда арнайы зерттеулер, сынақтар, сараптамалар, сонымен қатар, тексеру көлемі ауқымды болған жағдайда тексеру мерзімі ұзартылуы мүмкін, алайда ол 30 күнтізбелік күннен аспауы тиіс.

1) www.cpp.kz/law/zakon-rk-o-chastnom-predprinimatelstve-2.html - жеке кәсіпкерлік туралы заңның мәтіні

2) www.asp-astana.kz/modules/myarticles/article.php?storyid=161 - – «Памятка для предпринимателей: Если к Вам пришли с проверкой» мақаласы;

3)www.cpp.kz/index.php?option=com_content§ionid=0&task=view&id=105 – «Если к вам пришли с проверкой (Памятка прокуратуры для ИП)» мақаласы.

1. Шаруа қожалығының құрамын анықтап алыңыз. Оның мүшелері шаруаға икемі бар жақын туыстар болуы мүмкін. Егер шаруашылықты достар құрғысы келсе, олар бірнеше шаруашылық құрып, жерді көрші жерлерден бөлуді өтінулеріне болады. Шаруа қожалығын 2-3 отбасы құратын болса, тиімді болады.

2. Бірінші ауданы әкіміне шаруа (фермерлік) қожалығын ұйымдастыру үшін жер учаскесін бөлу туралы өтініш жазу қажет.

Өтінішке мыналар қоса беріледі:

1) қызметтің қысқаша бағдарламасы;

2) еңбек кітапшасынан үзінді;

3) білімі туралы құжат;

4) жиналыс хаттамасы.

Аудан әкімі үш айдың ішінде сізге жер учаскесін беру туралы шешім шығарады.

3. Шешім шығарылғаннан кейін сол жерге сізге бөлінген жер учаскесіне белгілеу шектеулері қойылады. Жер пайдалану құқығына құжаттар дайындалады.

4. Шаруашылық басшысы жеке кәсіпкер куәлігін, салық комитетінен СТН алады. Мөр дайындап, банкте шот ашып, жұмысқа кіріседі.

Назар аударыңыз! Сіз жер учаскесін жеке меншікке ала аласыз немесе уақытша өтеусіз пайдалана (49 жылға дейінгі мерзімге) аласыз. Жер учаскесі жеке меншікке ақылы түрде беріледі. Егер учаскені уақытша пайдалану үшін алғыңыз келсе, онда оны жеке меншікке сатып алуға құқығыңыз бар.

Есте сақтаңыз! Шаруа қожалығын тіркеу – ақылы қызмет!

Мұны білген жөн (Оқып шығыңыз):

«Шаруа (фермерлік) қожалығы туралы» Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 31 наурыздағы № 214 Заңы.

1) http://www.pavlodar.com/zakon/?dok=00061&all=all – «Шаруа (фермерлік) қожалығы туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сілтеме;

2) http://business.zakon.kz/krest/ - «Шаруа қожалығы» мақаласы;

3) http://www.caravan.kz/article/?pid=200&aid=10466 – «Караван» газетіндегі «Создаем крестьянское хозяйство» мақаласы.

Авторлық құқықты тіркеу үшін Астана қаласы, Орынбор көшесі, 8-үй (Министрліктер үйі, 13 кіреберіс) мекен-жайында орналасқан ҚР Әділет министрлігінің Зияткерлік меншік құқығы комитетінің кеңсесіне (1019 – бөлме) баруыңыз керек. Анықтама телефоны: +7 (7172) 74-07-54.

Егер Сіз ғылыми жұмысты авторлық құқыққа тіркегіңіз келсе, мынадай құжаттарды бересіз:

1) белгіленген үлгідегі өтініш;

2) әр бетінде авторлық қолы бар авторлық жұмыс (нөмірленген және тігілген);

3) мемлекеттік алым төлегендігі туралы түбіртек (түпнұсқа);

4) автордың жеке куәлігінің көшірмесі.

Егер сіз мәліметтер базасына және программалық қамтамасыз етуге авторлық құқықты тіркегіңіз келсе мынадай құжаттарды бересіз:

1) белгіленген үлгідегі өтініш;

2) жеткізуші (СD – диск);

3) реферат;

4) мемлекеттік алымды төлегендігі туралы түбіртек (түпнұсқа);

5) автордың жеке куәлігінің көшірмесі.

Мемлекеттік баж 3 айлық есептік көрсеткішті (АЕК) құрайды.

2011 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша АЕК 1 512 теңгені құрайды.

Мұны білген жөн (Оқып шығыңыз):

1) «Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы» Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 10 маусымдағы № 6 Заңы (ІІ тарау);

2) Авторлық құқық пен сабақтас құқықтардың кейбір мәселелері туралы Қазақстан Республикасы Әділет министрiнiң м.а. 2010 жылғы 22 сәуірдегі № 131 бұйрығы

Пайдалы сілтемлер:

1) http://www.intellkaz.kz – Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі Зияткерлік меншік құқығы комитетінің сайты;

1. 
   http://www.kazpatent.kz – Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі Зияткерлік меншік құқығы комитетінің «Ұлттық зияткерлік меншік институты» республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорны.
   

Негізінен кәсіпкерлер тауартаңба ретінде өздерінің логотиптерін тіркейді. Логотип - бұл фирмалық стильдегі элемент. Тауар белгісінің жиі тіркелетін нысаны фирмальқ түрде салынған, яғни фирманың немесе фирмамен шығарылатын тауардың толық немесе қысқартылған атауын ерекше етіп жазу. Көбіне логотипті фирманың эмблемасымен жаңылыстырады.

Тауар таңбаны Сіз сурет, жазу, әріп, сан, көлем түрінде немесе басқа да белгілер немесе кез келген түстегі үйлесімділік түрінде тіркей аласыз.

Тауар таңбаны тіркеу туралы куәлікті алу Сiзгe оны пайдалану құқығына ие болу мүмкіндігін береді Ол тауар таңбаны сіздің келісіміңіз болмаса, ешкім пайдалана алмайды.

Сонымен қатар, ұжымдық тауар таңба деген болады. Бұл заңды тұлғалардың және (немесе) жеке кәсiпкерлердiң қауымдастығының (одағының) немесе өзге де бiрлестiгiнiң немесе бiрыңғай сапалық немесе басқа да сипаттамалары бар олар шығаратын немесе сататын тауарларды (қызметтердi) белгiлеу үшiн қызмет ететiн тауар таңбасы.

Тауар таңбаны тіркеу «Ұлттық зияткерлік меншік институты» РМКК-да немесе оның өңірлердегі өкілдіктерінде жүргізіледі. Tipкey 2 кезеңде жүргізіледі: 1) алдын-ала сараптама - өтiнiм түскен күннен бастап екi ай iшiнде және толық сараптама - өтiнiм берiлген күннен бастап он екi ай iшiнде. Eгep өтініш иeci Таңбаларды халықаралық тіркеу туралы Мадрид келісіміне немесе Таңбаларды халықаралық тіркеу туралы Мадрид келісімінің Хаттамасына сәйкес халықаралық тipкeyгe өтінім берген болса, жеделдетілген тipкeyгe жол беріледі. Ондай жағдайда, сараптама мен тіркеу 6 айда жүргізледі.

Erep Сiз өз тауар таңбаңызды тіркегіңіз келсе, онда сараптамалық ұйымға тауар таңбаға өтінім беруіңіз қажет.

Егер ұжымдық тауар таңба тіркелетін болса, өтінім қатысушылардың ұжымдық тауар таңбаны пайдалану туралы келісімімен, бірлестіктің атына беріледі

Өтiнiм бiр тауар таңбасына қатысты болуға тиiс.

2. Өтiнiм бiр үлгі бланкiде берiлуге және:

1) өтiнiм берушiнi (өтiнiм берушiлердi), сондай-ақ оның (олардың) орналасқан жерiн немесе тұрғылықты жерiн көрсете отырып, белгiге сараптама жүргiзу туралы өтiнiштi;

2) мәлiмделген белгiнi;

3) тауарлар мен қызметтердiң халықаралық жіктемесіне сәйкес тауарлардың және (немесе) қызметтердiң тiзбесiн қамтуы тиiс.

3. Өтінiмге:

1) сараптама жүргiзу жөнiндегi сараптама жасау ұйымы қызметтерiнiң ақысы төленгенiн растайтын құжат қоса тiркелуге тиiс. Төлем мөлшерi Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес белгiленедi;

2) iс жүргiзу өкiл арқылы жүзеге асырылған жағдайда сенiмхат;

3) ұжымдық тауар таңбасын өз атына тiркеуге уәкiлеттi ұйымның атауын, бұл таңбаны тiркеу мақсатын, осы таңбаны пайдалануға құқылы субъектiлер тiзбесiн, ұжымдық тауар таңбасымен белгiленетiн тауарлар мен көрсетiлетiн қызметтердiң тiзбесi мен бiрыңғай сапасын немесе өзге де сипаттамаларын, оны пайдалану шарттарын, оны пайдалануды бақылау тәртiбiн, ұжымдық тауар таңбасы жарғысының ережелерiн бұзғаны үшiн жауаптылықты қамтитын ұжымдық тауар таңбасы жарғысы (ұжымдық тауар таңбасына өтiнiм берiлген жағдайда) қоса тiркелуге тиiс.

Өтiнiм және оған қоса тiркелетiн құжаттар мемлекеттiк тiлде немесе орыс тiлiнде табыс етiледi. Егер құжаттар басқа тiлде табыс етiлген болса, өтiнiм берушi екi ай мерзiмде, олардың мемлекеттiк тiлдегi немесе орыс тiлiндегi аудармасын тапсырады.

4) Мемлекеттік тіркеу туралы куәлік көшірмесі, статистикалық карта, СТН (заңды тұлғалар үшін), ЖК үшін ЖК куәлігінің көшірмесі мен СТН.

5) тіркелетін тауар белгісінің 12 түсті немесе ақ-қара суреті;

Өтiнiм берiлген күн өтiнiмнің сараптама жасау ұйымына түскен күнi бойынша, егер аталған құжаттар бiр мезгiлде табыс етiлмеген жағдайда - табыс етiлген құжаттардың соңғысы келiп түскен күн бойынша белгiленедi.

1. 
   алдын ала сараптау - өтінім келіп түскен күннен бастап екі ай ішінде, оның барысында тапсырыстың мәні, қажетті құжаттардың болуы тексеріледі.
   

1. 
   толық сараптама - тапсырыс келіп түскен күннен бастап он екі ай ішінде, оның барысында тапсырыстың «Тауар таңбалар, кызмет көрсету және тауарлардың өту орындары туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 6-7-баптарымен белгіленген талаптарға сәйкестігі тексеріледі.
   

1. 
   тауар таңбасының суреті;
   
2. 
   оның иегерлері туралы мәліметтер;
   
3. 
   тіркеу нөмірі мен күні;
   

1. 
   тауар таңбасының тіркелуіне қатысты тауарлар мен кызметтердің тізімі;
   

4. 
   сараптамалық ұйымға берілген өтімнің нөмірі мен күні;
   

1. 
   «Тауар таңбалары, қызмет көрсету таңбалары және тауар шығарылган жерлердің атаулары туралы» Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 26 шілдедегі № 456 Заңы;
   

1. 
   http://www.intellkaz.kz/ - Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің Зияткерлік меншік құқығы комитетінің сайты;
   

«БТА Банк» АҚ, «Самұрық-Қазына» Ұлттық әл-ауқат қоры, «Даму» Кәсіпкерлікті дамыту қоры және Қазақстан Республикасындағы шағын және орта кәсіпкерлікті қаржылық қолдау бойынша мемлекеттік бағдарламаларды іске асыру шеңберіндегі Стресті активтер қоры бизнесті дамытуға несиелер ұсынады.

Қызмет көрсету түрлерін ұсынатын, сондай-ақ тауар өндіру және қайта өңдеумен айналысатын, тұрақты бизнесі бар шағын және орта бизнес субъектілерін қаржыландырады.

Несие ұсыну жаңа және жетілдірілген жаңа құралдар алуға; айналым қаражатын толықтыруға; әрекет ететін шағын және орта бизнес субъектілерін қаржыландыруға негізделген.

Сіз 7 жылға дейінгі мерзімге 750 млн. теңге көлемінде несие ала аласыз.

«ДАМУ» қоры аймақтарда басымдыққа ие салалардағы шағын және орта бизнесті дамытуға бағытталған мақсатты қаржыландырудың ондаған бағдарламасын іске асыруда.

Негізгілер:

• 
  СМСП аймақтық қаржыландыру бағдарламасы;
  
• 
  «ДАМУ аймақтары II»;
  
• 
  «ДАМУ өндіріс»;
  
• 
  «Бизнестің жол картасы – 2020»;
  
• 
  Лизингтік мәмілелерді қаржыландыру бағдарламасы;
  
• 
  Әйелдер кәсіпкерлігін микронесиелеу бағдарламасы.
  

Бизнесті қолдауды тағы бір бағдарламасы – «ДАМУ аймақтары ІІ». Бағдарламаның басым салалары тізбесінде: агроөнеркәсіп кешені, тау-кен саласы, жеңіл өнеркәсіп, жиһаз өндірісі, туризм, ақпарат және байланыс, білім саласы қызметі, денсаулық сақтау, мәдениет, мәдени қызмет көрсету, спорт және т.б. бар.

«ДАМУ» қоры сыйақы мөлшері төмен – 8%-дық талаптары өте жақсы лизингтік бағдарлама әзірледі және әрекетке енгізді. Кәсіпкер жаңа құралдар алады және несие алушының қаржылық жағдайы тұрақты болған жағдайда қосымша кепілдеме ұсыну қажеттілігі жойылады.

Сонымен қатар, әйелдер кәсіпкерлігін микронесиелендіру бағдарламасы жұмыс істейді. Онда қаржыландыру саласына шектеу қойылмай, жылына 14%-дан аспайтын несие беріледі. Оны төрт банк жүзеге асырады, олар: «ЦентрКредит» АҚ, «Цеснабанк» АҚ, «Дельта банк» және «Евразиялық банк».

Қаржылық емес бағдарламалар – мүгедек-кәсіпкерлерге олардың мәселелері мен қажетті ресурстары (қаржылық, мүліктік, ақыл-кеңестік қолдау көрсету, өзге де қызметтер арқылы көмек беру) туралы ақпараттандыру деңгейін арттыру жолымен көмек көрсету мақсатында әзірленген арнайы бағдарлама. Қор «ДАМУ-көмек» сайтын жасап, оған өзінің шағын ісін ашқан және көмекке мүдделі мүгедек-кәсіпкерлер туралы ақпараттар орналастырады.

Жоғарыда аталған бағдарламалар бойынша несие алу үшін кәсіпкерлер банктің несие саясатына сай келуі керек. Сіз өзіңіздің кепілдік мүлігіңізді және бизнес-жобаңызды ұсынуыңыз қажет. Банк оң шешім шығарған жағдайда құжаттар қарастырылуға жіберіледі. Аймақтық үйлестіру кеңесі (АҮК) несие беру мүмкіндігі немесе бас тарту туралы соңғы шешімін шығарады.

Банкке және үйлестіру кеңесіне өз жобасының өміршеңдігін дәлелдей алған кәсіпкерлер жылдығы 14% аспайтын несие алуға мүмкіндік алады. Қазақстан Республикасы Үкіметінің ағымдағы жылғы 13 шілдедегі қаулысымен Бағдарламаның бірінші және үшінші бағытына қатысты өзгерістер енгізілді. Осылайша, бірінші бағытында – 12 пайыздық мөлшерлеме сыйақысы кезінде 5% орнына, мемлекет 14% кезінде 7% жабады, ал кәсіпкер бағдарламаның 7%-ынан астамын ғана жабады. Үшінші бағытында экспортқа бағытталған өндірістерге қолдау көрсету бойынша субсидиялау тағы да 14% аспайтын мөлшерде жүзеге асырылады, олардың 6% экспортер төлейді де, қалған 8% мемлекет өз есебінен жабады.

Неліктен «Даму» қорын таңдау керек деп ойлайсыз? Орташа алғанда бүгінгі күнде коммерциялық несиенің пайыздық мөлшерлемесі 16-21%-ды құрайды. Қаржыландырудың бағдарламасында бұл - 10%, оның үстіне жеңілдік мөлшері бойынша несие алған кәсіпкер басқа мемлекеттік бағдарлама «Бизнестің жол картасына» қатысуға мүмкіндік алады. Бұл жағдайда мемлекет оған сыйақы сомасының 5% жауып береді. Ал егер несие алушы жаңа құралдар алған болса және экспортқа өнім шығаруға жұмыс істесе, онда мемлекет өзіне 8% пайыздық төлемді алады.

Кәсіпкерлікті дамыту бойынша жан-жақты ақпаратты Сіз «ДАМУ» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ-ның аймақтық филиалдарынан ала аласыз.

1) www.damu.kz – «ДАМУ» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ-ның cайты;

2) www.damu-komek.kz/ - «ДАМУ» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ-ның қызмет істеп жатқан және жаңа бастаған мүгедек-кәсіпкерлерге арналған cайты.

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «шағын бизнеске несие», «бизнес несиелерін алу» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

71. Аңшы куәлігін және аңшы қаруын қалай алуға болады?
Нағыз аңшылық – бұл спорт. Сондықтан кез келген спорттағыдай мұнда барлығы әділетті болуы шарт. Аңшылық браконьерлікке ұласпас үшін Қазақстан Республикасының аумағында өндірістік және әуесқойлық аңшылықпен айналысуға құқық беретін аңшы куәлігін алу қажет.

Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігінің Жергілікті орман және аң шаруашылығы комитетінің аумақтық инспекциясына (әрі қарай – аумақтық инспекция) барып, куәлік алу үшін сауалнама-арызды толтырыңыз; сізге аңшының тіркеу картасын ашады, жеке іс толтырып мемлекеттік салықтың төленгенін белгілейді (мемлекеттік салықты ҚР-ның кез келген банкінде төлеуге болады).

Өзіңізбен жеке куәліктің көшірмесін ала жүріңіз (азаматтығы жоқ және шетелдік азаматтарға Қазақстан Республикасының аумағында болуының заңдылығын растайтын құжаттардың көшірмелері); 3х4 пішімді 3 түрлі түсті сурет.

Аумақтық инспекция 10 күн ішінде сіздің арыз-сауалнамаңызды қарастырып, сізге аңшылық минимум емтиханына өткізу туралы (немесе негізделген өткізбеу туралы) және оның өткізілу уақыты мен орны туралы хабарлайды. Емтихан өткізу уақыты арыз-сауалнама берілген күннен кейін екі айдың ішінде өткізіледі.

Емтиханға дейін сіз арнаулы бағдарлама бойынша дайындық курсынан өтесіз.

Емтихан тест түрінде өткізіледі, онда жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану жөніндегі заңнамалар бойынша, жабайы аңдардың биологиясы, аңшылық қару мен өзге құралдарды, аңшы иттерін, құстарын қолдану бойынша сұрақтар болады. Емтихан өткеннен кейін сіз аңшылық минимумын тапсыру туралы құжат аласыз, ол құжаттың көшірмесін жергілікті аумақтық инспекцияға апару керек.

Емтихан тапсырғаннан кейін 10 күн ішінде сіз аңшы куәлігін ала аласыз, ол құжат тұрғылықты орын бойынша он жылға беріледі және оны әр жылдың 31 наурызына дейін аумақтық инспекцияда тіркеуден өткізіп тұру қажет.

Есте сақтаңыз! Егер сіз куәлік алған облыс аумағынан тыс жерге тұрақты тұруға көшкіңіз келсе, жаңа жерге келгеннен кейін 30 күн ішінде аумақтық инспекцияға келіп, тұрғылықты орныңыз бойынша тіркеуге тұрыңыз. Ал егер сіз куәлік берген облыс аумағының ішінде тұрғылықты орныңызды ауыстырғыңыз келсе (сонымен қатар куәлікте және тіркеу картасында көрсетілетін өзге мәліметтер өзгерген жағдайда), бұл жөнінде тіркеу орнына хабар беріңіз.

Назар аударыңыз! Тіркеу белгісі жоқ аңшы куәлігі жарамсыз болып танылады.

Әрине, қарусыз қандай аңшы болсын?

ҚР-ның кез келген азаматы 18 жасқа толып, тұрғылықты жеріне байланысты ішкі істер органдарынан рұқсат алғаннан кейін аңшы қаруын алуға құқылы.

Аңшылық тегісстволды қару алуға рұқсат алу үшін сізге келесі құжаттар қажет:

1) маркасы және калибрі көрсетілген қаруды алу үшін тұрғылықты орын бойынша ІІБ басшысының атына өтініш;

2) азаматтың жеке куәлігінің көшірмесі (азаматтығы жоқ және шет елдік азаматтарға Қазақстан Республикасының аумағында болуының заңдылығын растайтын құжаттардың көшірмелері);

3) аталған мекен-жай бойынша (тіркеу бойынша) тұратындығыңызды растайтын құжат;

4) СТН көшірмесі;

5) 3х4 пішімді, түрлі-түсті екі сурет;

6) аңшылық минимум курсын бітіргендігіңіз жөніндегі құжат;

7) қаруды сақтау жағдайлары жөніндегі аудандық инспектордың рапорты;

8) тұрғылықты орнынан ОНД, ПНД анықтамалары, окулист-дәрігердің медициналық шешімі, және медициналық айықтырғыштан анықтама;

9) жұмыс орнынан мінездеме;

10) сотталмағандығын тексеру талабы;

11) қаруды тіркеу үшін мемлекеттік салықтың төленгендігін растайтын түбіртек;

12) құжат тігетін папка.

Егер сіз тегісстволды қаруға 3 жылдан астам уақыт ие болсаңыз, сіздің аңшылық қима қару алуға құқығыңыз бар. Бұл үшін келесі құжаттар қажет:

1) аңшы билетінің көшірмесі;

2) жеке куәлік, тегісстволды қару ұстауға рұқсат қағаз;

3) сізде қару сақтауға арналған сейфтің бар екендігі туралы инспектордың рапорты;

4) медициналық комиссия;

5) қима қарудың техникалық минимумынан өту туралы анықтама, тұрғылықты мекен-жайдан анықтама.

Есте сақтаңыз! Алынған қаруды жергілікті ішкі істер органдарында апта ішінде тіркеу қажет.

Білген жөн (оқыған):

1) «Жануарлар дүниесiн қорғау, өсiмiн молайту және пайдалану туралы» Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 9 шілдедегі №593 Заңы;

2) «Қазақстан Республикасының аумағында аң аулау ережесiн бекiту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 31 желтоқсандағы №1458 қаулысы;

3) «Жануарлардың аң аулау объектілері болып табылатын түрлерін алу нормативтерін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 15 желтоқсандағы №1250 қаулысы.

1) www.oxotnik.kz/ - аңшылық тақырыбына арналған сайт;

2) www.guns.kz/index.php?menu=5/ - Алматы атыс клубының сайты;

3) www.fhc.kz – ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі Орман және аңшылық шаруашылығы комитетінің сайты.

Қазақстан Республикасында мемлекеттік сатып алулар келесі тәсіл арқылы жүзеге асады:

1) конкурс;

2) баға ұсыныстарына тапсырыс беру;

3) бір көзден сатып алу;

4) ұйымдастырылған электронды саудаласу;

5) тауар биржалары арқылы.

Баға ұсыныстарына тапсырыс беру әдісі арқылы жүзеге асатын мемлекеттік сатып алулар электронды сатып алулар арқылы жүзеге асады. «Электронды мемлекеттік сатып алулар» ақпараттық жүйесі арқылы кәсіпкер кеңседен шықпай-ақ, конкурсқа қатысып, өз ұсыныстарын жасай алады. www.goszakup.gov.kz сайтынан сіз қандай мекемелердің мемлекеттік сатып алулар өткізетінін, олардың ережелерімен таныса аласыз.

Мемлекеттік сатып алуларға қатысатын кәсіпкерлер үшін бұл шешімнің мынадай тиімділігі бар: тиімді ұсыныстарды қалыптастыруға өз қызметіңізді жоспарлау; сатып алынатын өнімнің бағамын алдын-ала ұсыну, жүргізілетін сатып алуларға жазылу арқылы ақпарат алу, мемлекеттік сатып алуларға қатысуға кететін шығындарды азайту, ҚР-ның басқа қалалары мен аймақтарында өткізілетін сатып алуларға қатысу.

Электронды сатып алуларға қатысу үшін мыналар талап етіледі:

1) Ұлттық куәландыру орталығынан электронды сертификат алу.

2) тұтынушы ретінде тіркелу, тапсырыс беруші, ұйымдастырушы, жеткізуші рөлінде мемлекеттік сатып алулар веб-порталының қатысушысы ретінде өз мекемеңізді тіркеу.

3) сертификат бойынша жүйеге кіру және электронды мемлекеттік сатып алуларға қатысу.

Мемлекеттік сатып алулардың ұйымдастырушысы мемлекеттік сатып алулар веб-порталында конкурс әдісі арқылы мемлекеттік сатып алуларды жүзеге асыратыны туралы хабарландыру мәтінін, сонымен қатар, конкурс негізіндегі мемлекеттік сатып алулар қорытындысы туралы ақпаратты жазуға міндетті. Ал өнім берушілердің конкурс өтінімдерін беру және қарастыру процесі қағаз жүзінде жүзеге асады.

1) «Мемлекеттік сатып алу туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 шілдедегі № 303 Заңы;

2) «Мемлекеттік сатып алуды жүзеге асыру ережесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 27 желтоқсандағы № 1301 қаулысы;

3) «Электрондық мемлекеттік сатып алуды жүргізу ережесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 2 сәуірдегі № 281 қаулысы.

1) www.goszakup.kz/ - «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік сатып алулар» сайты;

2) www.minjust.kz/ru/node/9028/ - «Мемлекеттік сатып алу туралы» Қазақстан Республикасы Заңының мәтіні;

3) www.minjust.kz/en/node/10197 - Мемлекеттік сатып алуды жүзеге асыру ережесінің мәтіні.

1) көктемгі егіс және егін жинау жұмыстарын жүргізуге қажетті жанар-жағармай мен басқа да тауарлар мен материалдар бағасын (40 %-ға дейін) арзандату;

2) көпжылдық жеміс-жидек екпелері мен жүзімді отырғызуға және өсіруге кеткен шығындардың құнын ішінара (40 %-ға дейін) өтеу;

3) шитті мақтаның сапасын және мақтаны қайта өңдейтін ұйымдар қабылдау кезінде шитті мақтаның сапасын сараптауға кеткен шығындарды мақта иелеріне толық өтеу;

4) тыңайтқыштардың бағасын (органикалықты қоспағанда) және ауыл шаруашылығы дақылдарын отандық өндірушілер өндірген (формуляциялаған) гербицидтермен өңдеуге жұмсалған шығындардың құнын (50 %-ға дейін) арзандату;

5) тұқым шаруашылығын субсидиялау.

Жанар-жағар май материалдарын және басқа да тауарлар мен материалдарды сатып алуға байланысты субсидиялар төлеу:

1) дәнді дақылдар (күріш пен дәндік жүгеріден басқа) бойынша: eгic науқанының нәтижесіне сай, субсидияның базалық нормасы бойынша 1 гектарына – 100 %.

Осы дақылдар ғылыми негізделген аймақтық агротехнологияларды сақтай отырып, өсірілген жағдайда көбейтілген субсидия нормасымен төленеді;

Субсидия алу үшін АШТӨ субсидия алушылардың тізіміне қосуға арналған өтінімді мынадай құжаттарды қоса отырып ұсынады:

1) заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) туралы куәліктің көшірмелерін (жеке тұлға үшін – жеке басын куәландыратын құжаттың және жеке кәсіпкерді мемлекеттік тіркеу туралы куәліктің көшірмелерін);

2) жер учаскесінің сәйкестендіру және (немесе) құқық белгілейтін құжатының көшірмелерін;

3) тауар өндіруші ауылдық тұтыну кооперативінің немесе су пайдаланушылардың ауылдық тұтыну кооперативінің анықтамасын;

4) банктік шоттың бар екендігі туралы (нөмірі көрсетілген) банктік анықтама.

Субсидияларды алу үшін АШТӨ тізбесі облыстың жергілікті атқарушы органының шешімімен анықталатын құжаттардан тұратын өтінішті береді. Бұл ретте субсидияларды төлеу үшін:

сатып алу-сату және (немесе) қаржы лизингісі шартының, бастапқы есеп құжаттарының (кіріс және шығыс кассалық ордерлері) көшірмесі;

1) отырғызу материалы;

2) тамшылатып суару жүйесі;

3) типті жобаны сатып алу бойынша шот фактураның көшірмелері міндетті құжаттар болып табылады.

Қазақстан Республикасының Үкіметі анықтайтын сарапшы ұйым мақта талшығының сапасын сараптау жөніндегі қызметтерді көрсетуші болып табылады. Мақта иелері мақта талшығының сапасын сараптау жөніндегі қызметтерді сатып алушылар болып табылады.

Мақта талшығының сапасын сараптауды Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 4 желтоқсандағы № 1173 қаулысымен бекітілген Мақта талшығының сапасына сараптама жүргізу және мақта талшығы сапасының паспортын беру ережесіне сәйкес қызметтерді көрсетуші жүзеге асырады.

Шитті мақтаның сапасын сараптауға арналған субсидиялар мақта иелеріне мақта өңдеу ұйымдарына қабылдау кезінде жұмсаған шығындарының құнын толық өтеуге арналады.

Аккредиттелген шитті мақтаның сапасын сараптау жөніндегі зертханалар (орталықтар) шитті мақтаның сапасын сараптау жөніндегі қызметтерді көрсетушілер болып табылады. Шитті мақта иелері шитті мақтаның сапасын сараптау жөніндегі қызметтерді сатып алушылар болып табылады.

Шиттi мақтаның сапасын сараптауды қызметтерді көрсетушілер Шиттi мақтаның сапасына сараптама жүргiзу және шиттi мақтаның сапасы туралы куәлiктi беру ережесiн, шитті мақтаның сапасы туралы куәліктің нысанын (үлгісін) бекiту туралы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрiнiң 2007 жылғы 26 қарашадағы № 710 бұйрығына сәйкес жүзеге асырады.

Тыңайтқыштардың (органикалықты қоспағанда) бағасын және ауыл шаруашылығы дақылдарын отандық өндірушілер өндірген (формуляциялаған) гербицидтермен өңдеуге жұмсалған шығындарды арзандатуға арналған субсидиялар:

1) ағымдағы жылы отандық тыңайтқыш өндiрушiлер сатқан тыңайтқыштардың құнын iшiнара арзандатуға;

2) тыңайтқыштарды ағымдағы жылы тыңайтқыш жеткiзушiден және (немесе) тiкелей шетелдiк тыңайтқыш өндiрушiлерден сатып алған АШТӨ шығындарын iшiнара өтеуге;

3) тыңайтқыштарды алдыңғы жылғы 4 тоқсанда өндiрушiден және (немесе) тыңайтқыш жеткiзушiден және (немесе) шетелдiк тыңайтқыш өндiрушiлерден сатып алған АШТӨ шығындарын iшiнара өтеуге;

4) ауыл шаруашылығы дақылдарын отандық өндірушілер өндірген (формуляциялаған) гербицидтермен өңдеуге жұмсалған АШТӨ шығындарын iшiнара өтеуге арналады.

Субсидиялар алуға арналған құжаттарды жинау және рәсімдеу, АШТӨ-ге бюджеттік субсидиялар төлеу тәртібі, АШТӨ-дің бюджеттік субсидияларды алуға арналған есепті беру тәртібі мен формасы облыс (Астана қаласы) әкімінің шешімімен анықталады.

1. Ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің сұрыптарды (сорттарды) көбейту питомниктерінің тұқымдары мен аналық нысандар будандарын өндіруге жіберілген шығындарды ішінара өтеуге бюджеттік субсидиялар алу үшін оригинал тұқым өндірушілер (оригинаторлар) тиісті жылдың 10 қарашасынан кешіктірмей, облыстың жергілікті атқарушы органына көрсетілген тұқым өңдіру фактісін растайтын құжаттар тізбесін (нақты өндірген тұқым көлемі жөніндегі тізілімді, кіріске алу актілерін, тұқымдар егістігін сынақтан өткізу актілері мен есепті, тексерілген тұқымның саны мен сапасының мемлекеттік стандарттар талаптарына сәйкестігі туралы зертхана анықтамасының көшірмесі) ұсынады.

2. Жеміс-жидек дақылдары мен жүзімнің көп жылдық екпелері аналықтарын салуға және салынған жеміс-жидек дақылдары мен жүзімнің көп жылдық екпелері аналықтарының аяқталмаған өндірісіне қызмет көрсетуге жұмсалған шығындарды толық өтеу үшін оригинаторлар жеміс-жидек дақылдары мен жүзімнің көп жылдық екпелері аналықтарын салу және салынған жеміс-жидек дақылдары мен жүзімнің көп жылдық екпелері аналықтарының аяқталмаған өндірісіне қызмет көрсету жөнінде келтірілген шығындардың нәтижелері бойынша облыстың жергілікті атқарушы органына жасалған шарттардың және жұмсалған шығындар бойынша төлеу фактісін растайтын барлық құжаттардың, сондай-ақ кіріске алу актілерінің көшірмелерін тапсырады.

3. Нарықтық құн бойынша сатылып алынған ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің суперэлиталық тұқымына бюджеттік субсидиялар алу үшін элиттұқымшарлар ай сайын 1-күнге қарай ауданның жергілікті атқарушы органына сатып алушылар бөлінісінде сатылып алынған элиталық тұқымның саны мен сапасы туралы ақпарат береді. Сонымен бірге элиттұқымшарлар суперэлиталық тұқымдарды сатып алу фактісін растау үшін мынадай мерзімде: жаздық дақылдар бойынша тиісті жылдың 20 маусымына дейін, ал күздік дақылдар бойынша тиісті жылдың 10 қарашасына дейін ауданның жергілікті атқарушы органына құжаттар тізбесін ұсынады (элиттұқымшар нақты сатып алған суперэлиталық тұқымдардың көлемі жөніндегі жиынтық тізілімді, тұқымға арналған аттестаттың көшірмесін, тексерілген тұқымның саны мен сапасының стандарттар талаптарына сәйкестігі туралы тұқым сапасына сараптама жасау жөніндегі зертхананың анықтамасын, сатылып алынған суперэлиталық тұқымның бастапқы төлем құжаттарының, сондай-ақ тиеп жөнелтуге арналған жүкқұжаттың көшірмелерін, элиттұқымшар мен бірегей тұқым өндірушінің арасындағы сатылған және сатып алынған суперэлиталық тұқымның көлемі туралы сатып алу-сату шартын ұсынады.

4. Нарықтық құн бойынша сатып алынған ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің элиталық (жүгері, мақта және күнбағыс тұқымынан басқа) тұқымына бюджеттік субсидиялар алу үшін тұқымшарлар және тұқым тұтынушылар ауданның жергілікті атқарушы органының шешімімен құралған ведомствоаралық комиссияға өтінімді және заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеу туралы құжаттың көшірмесін (жеке тұлға үшін шаруа қожалығын құруға әкім шешімінің көшірмесін), жер учаскесіне сәйкестендіру құжатының көшірмелерін, Қазақстан Республикасының қорғалатын өсімдіктер сорттарының мемлекеттік тізіліміне енгізілген ауыл шаруашылығы өсімдіктері сұрыптарының (сорттарының) тұқымдарын сатып алынған жағдайда - лицензиялық шартты, ол бойынша патент иесі (лицензиар) элиттұқымшарға немесе тұқым тұтынушыға (лицензиатқа) Селекциялық жетістіктерді қорғау туралы заңға сәйкес селекциялық жетістікті уақытша пайдалану құқығын береді, сондай-ақ элиталық тұқымдарды сатып алу фактісін растайтын құжаттар тізілімін ұсынады (тұқымшар немесе тұқым тұтынушы нақты сатып алған элиталық тұқымдардың көлемі жөніндегі жиынтық тізілімді, тұқым аттестатының көшірмесін, тексерілген тұқымның саны мен сапасының стандарттар талаптарына сәйкестігі туралы зертхана анықтамасының көшірмесі, сатып алынған элиталық тұқымның бастапқы төлем құжаттарының, оның ішінде ішінара өтеуді растайтын, сондай-ақ тиеп жөнелтуге арналған жүкқұжаттың және шот-фактуралардың көшірмелерін, элиттұқымшар мен сатып алушылар арасындағы сатылған және сатып алынған элиталық тұқымның саны туралы элиталық тұқымды сатып алу-сату шарты).

5. Арзандатылған құн бойынша сатылған жүгері, мақта және күнбағыс элиталық тұқымдары мен элиталық бюджеттік субсидиялар алу үшін Қазақстан Республикасының қорғалатын өсімдіктер сұрыптарының (сорттарының) мемлекеттік тізіліміне енгізілген ауыл шаруашылығы өсімдіктері сұрыптарының (сорттарының) тұқымдары мен көшеттері белгіленген квоталар шегінде сатылған жағдайда, элиттұқымшарлар ауданның жергілікті атқарушы органына лицензиялық шартты береді, ол бойынша патент иесі (лицензиар) элиталық тұқым шаруашылығына (лицензиатқа) Селекциялық жетістіктерді қорғау туралы заңға сәйкес селекциялық жетістікті уақытша пайдалану құқығын береді.

Тауар өндірушілер отандық асыл тұқымды мал зауыттарынан және (немесе) шаруашылықтардан сатып алған асыл тұқымды төлдің, тауар өндірушілер дистрибьютерлік және (немесе) малды асылдандырушы орталықтардан сатып алған, ұрпағының сапасы бойынша бағаланған тұқымдық бұқалардың ұрығының, тауарлық құс фабрикалары етті бағыттағы құс шаруашылығы бойынша асылдандырушы шаруашылығынан және құс шаруашылығы саласындағы асыл тұқымды мал шаруашылықтарынан сатып алған асыл тұқымды тәуліктік балапандар (бұдан әрі – балапандар) және асыл тұқымды жұмыртқа құнын ішінара (50%-ға дейін) арзандатуға, сонымен қатар, Ауыл шаруашылығы министрлігіне қарасты РМАО «Асыл түлік», «Астана құс» АШ АҚ және «Қазақ тұлпары» ЖШС шығындарын өтеуге жұмсалады.

Субсидиялау бағдарламасына қатысушылар бюджеттік субсидияларды алу үшін мәмілелердің жасалуына қарай, бірақ сәйкес қаржылық жылдың 20-желтоқсанынан кешіктірмей, аудандық ауыл шаруашылығы бөліміне асыл тұқымды өнімді (материалды) сатып алғандығын растайтын құжаттарды өткізеді.

Олар белгіленген талаптарға сәйкес болған жағдайда асыл тұқымды өнімді (материалды) сатып алғаны туралы жиынтық акт жасайды және бекітеді, және төлем құжаттарының көшірмелерін қоса беріп, басқармаға ұсынады. Ұсынылған құжаттар белгіленген талаптарға сәйкес келмеген жағдайда, Бөлім екі жұмыс күнінен кешіктірмей, олардың сәйкес келмеу себептерін көрсетіп, тауар өндірушілерге қайтарады.

Тауар өндірушілердің банк шоттарына тиесілі бюджеттік субсидияларды аударуды Басқарма төлемдер бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес жүзеге асырады.

Сиыр, бройлерлік құс, жұмыртқалағыш кроссты тауық жұмыртқасын өндіру үшін пайдаланылатын құрама азықтың және құнарлы жемшөптің құнын ішінара арзандатуға (45%-ға дейін), сондай-ақ сүт, биязы қойлардың жүнін, қой етін, жылқы етін, қымыз және шұбат өндірісіне жұмсалатын шығындарды ішінара өтеуге арналады.

Бюджеттік субсидиялар алу үшін тізімге енгізілген тауар өндірушілер өнімнің сатылуына қарай ай сайын, бірақ сәйкес қаржы жылының 20-желтоқсанныан кешіктірмей, аудандық ауыл шаруашылығы бөліміне өнімнің ішкі нарықта сатылғанын растайтын құжаттарды өткізеді.

Бөлім ай сайын, құжаттардың түсуіне қарай бес жұмыс күнінің ішінде, бірақ сәйкес қаржы жылының 25 желтоқсанынан кешіктірмей, ұсынылған құжаттарды тексереді. Олар белгіленген талаптарға сәйкес болған жағдайда, аудан бойынша өнімді сату туралы жиынтық акт жасайды және жиналған құжаттарды Басқармаға қарауға және ақысын төлеуге ұсынады.

Ұсынылған құжаттар белгіленген талаптарға сәйкес келмеген жағдайда, Бөлім үш жұмыс күнінің ішінде оларды тауар өндірушілерге сәйкес келмеу себептерін сипаттай отырып, пысықтауға қайтарады.

Тиісті тауар өндірушілердің және құс фабрикаларының банктік шоттарына тиесілі бюджеттік субсидияларды аударуды Басқарма төлемдер бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес жүзеге асырады.

Субсидиялар жергілікті бюджет қаражаты есебінен ауыл шаруашылығы тауар өндірушілеріне келесі бағыттар бойынша төленеді:

1) ауыл шаруашылығы жануарларын қолдан ұрықтандыру бойынша қызмет ұсынушылардың шығынын 50%-ға дейін қайтару;

2) сатып алынған арнайы технологиялық, зертханалық жабдықтардың және ауыл шаруашылығы малдарын қолдан ұрықтандыру үшін пайдаланылған арнайы техниканың құнын, сондай-ақ ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілер сатып алған мал өнімдерін өндіру, пайдалану үшін сатып алған жабдықтары мен техникаларының құнының 50%-ына дейін қайтарып алу;

3) қатты және сулы азықтарды өндіру және дайындау шығындарын 50%-ға дейін қайтару;

4) мал өндіру және құс өндіру нысандарын салу және қайта салу шығындарын 50%-ға дейін қайтару.

Ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерді субсидиялау жылына бір рет мына бағыттардың тек біреуі бойынша жүзеге асырылады:

1) бірінші, екінші және үшінші репродукциялық өнімінің тұқымын (жақын және алыс шет елдерден және республикамыздың басқа облыстарынан енгізілетін тұқымдарды қоса алғанда) сатып алатын АШТӨ шығындарын ішінара бірінші, екінші және үшінші репродукциялық өнімнің тұқымының сатып алынған толық құны жергілікті атқарушы орган белгілеген (әрі қарай облыстың жергілікті атқарушы органы) әр ауданға ағымдағы жылдың жиын терімі бойынша жиналатын әр тұқым көлемі мен қаржыландыруы шегінде қайтаратын субсидия төленеді,

2) отандық ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілердің шығарған бірінші, екінші және үшінші сортты тұқымдарының құнын жартылай арзандатуға субсидиялау тиісті жылдың өнімінен алынған тұқымның әрбір түріне әрбір аудан үшін тұқым беру және қаржыландыру көлемі бойынша облыстың жергілікті атқарушы органы белгілеген шеңберде бірінші, екінші және үшінші сортты тұқым көлемінің құнын арзандату бойынша отандық ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерге нақты іске асырылған тұқым өндіру шаруашылығына (бұдан әрі – тұқым шар-ғы)төленеді.

Субсидия алатын АШТӨ тізімін және оларға тиесілі субсидия көлемін анықтау үшін әкімдік Ведомство аралық комиссия құрады (бұдан әрі - ВАК). Комиссияның жұмысшы органы Ауыл шаруашылығы басқармасы болып табылады.

Субсидия алу үшін құжаттар жинау және рәсімдеу:

1. АШТӨ жұмысшы орган белгілеген мерзімде ВАК-тың жұмысшы органына Министрлік бекіткен формада субсидия алуға болатын АШТӨ тізіміне (бұдан әрі – АШТӨ тізімі) енгізу үшін өтініш ұсынады:

1) заңды тұлға ретінде мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) туралы немесе жеке кәсіпкер ретінде мемлекеттік тіркеу туралы куәлік көшірмесі;

2) клиентті салық есебіне қою фактісін растайтын салық қызметінің органы берген құжаттың көшірмесі;

3) жер учаскесін сәйкестендіру құжатының көшірмесі;

4) ағымдағы шоттың болуы туралы банк анықтамасы;

5) түпнұсқалар: шот-фактура, тауарлар мен қызметтер сатушысы берген тауар-көліктік тауар құжаттамасы;

2. ВАК жұмысшы органы құжаттарды қабылдау күні аяқталған сәттен бастап он жұмыс күні ішінде оларды өңдеуді жүзеге асырып, ВАК қарауына ұсынады. Құжаттарды қабылдап алған күні АШТӨ-ге толық көлемде қабылданған құжаттар туралы анықтама береді.

3. ВАК бес жұмыс күні ішінде ВАК жұмысшы органы ұсынған құжаттарды қарастырады және берілетін субсидия сомасын көрсете отырып АШТӨ тізімін қалыптастырады.

АШТӨ өтініште көрсетілген көлемдегі тыңайтқыштарды, жабдықтарды, техниканы немесе өзге да заттарды сатып алудан немесе қайтарудан бас тартса, ВАК осы көлемді АШТӨ тізіміне енгізілген басқа АШТӨ арасына бөліп береді.

4. ВАК үш жұмыс күні ішінде Министрлік бекіткен формада АШТӨ-нің соңғы тізімін құрастырып, аудан (облыс, қала) әкіміне бекітуге жібереді.

АШТӨ тізіміне енгізуден бас тартқан жағдайда жұмысшы орган соңғы тізім құрастырылған сәттен бастап үш жұмыс күнінен кешіктірмей АШТӨ-ға бас тартудың себебін көрсетіп, жазбаша хабарлама таратады.

5. Аудан (облыс, қала) әкімі екі жұмыс күнінің ішінде АШТӨ тізімін бекітеді.

Пайдалы сілтемелер:

1) http://minagri.gov.kz/ – Ауыл шаруашылығы министрлігінің cайты;

2) www.kaf.kz/ - «Қазаргофинанс» АҚ-ның сайты;

3) www.fad.kz/ - «Ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау қоры» АҚ-ның сайты

Сотқа арыз беруді кейінге қалдыруға болмайды.

Талап арыз жазбаша түрде беріледі. Өтініште мынадай қажетті ақпараттар көрсетілуі тиіс:

1. 
   Сіз өтініш беріп жатқан соттың атауы;
   
2. 
   Сіздің толық аты-жөніңіз, тұрғылықты мекен-жайыңыз. Егер ұйым талапкер болса, онда тұрғылықты жері бойынша тіркелгендігі туралы куәлік немесе оның орналасқан жері, СТН және банктік реквизиттері. Егер өтінішті өкілдік беріп отырса, онда оның атауы мен мекен-жайы;
   
3. 
   Жауапкердің (ықтимал заң бұзушының) аты-жөні (егер ол жеке басын куәландыратын құжатта көрсетілсе), оның тұрғылықты немесе орналасқан жері, жұмыс орны және СТН (егер сот бұйрығын шығару туралы өтініште көрсетілсе). Егер жауапкер заңды тұлға болса, оның атауы, іс жүзіндегі тұрған орны немесе егер сізге белгілі болса, бірыңғай мемлекеттік тіркеу мәліметі, СТН және банктік реквизиттері;
   
4. 
   Сіздің құқығыңыздың, бостандықтарыңыздың немесе заңды мүдделеріңіздің бұзылуы немесе бұзылу қаупінің мәні және сіздің талап арызыңыз;
   
5. 
   Талабыңыз бен дәлелдемелеріңізді растауда негізге алып отырған жағдайлар;
   
6. 
   Егер талап бағалануға жататын болса, талап ету құны.
   

2) мемлекеттік салымды төлегеніңізді растайтын құжат;

3) өкілдің өкілеттігін растайтын сенімхат немесе басқа құжат;

4) Талабыңызды растау жағдайында негізге алатын құжаттар, егер жауапкер және үшінші тұлғаларда болмаса, осы құжаттардың көшірмелері;

5) егер жоққа шығарған жағдайда нормативтік құқықтық актінің мәтіні;

6) Сіздің сот шығындарын төлеуді кейінге қалдыру, ұзарту, төлеуден босату немесе олардың көлемін азайту, талапты қамтамасыз ету, дәлелдемелерді талап ету және тағы да басқа жағдайлар (егер олар талап арызда жазылмаған болса) туралы өтініміңіз.

Талап арыздардың үлгілерімен сіз ҚР Жоғарғы сотының www.supcourt.kz/ («Сот жүйесі» бөлімі, әрі қарай – «Сайтты ашушыларға арналған мәліметтер», әрі қарай – «Қабылданған сот актілеріне шағымдар беру тәртібі») ресми сайтында таныса аласыз.

Сотқа талап арыз түсіру кезінде мемлекеттік алым төлеуіңіз керек. Мүліктік сипаттағы талап арыздан мемлекеттік алым мынадай көлемде алынады:

• 
  жеке тұлғалар үшін – талап сомасынан 1 %;
  
• 
  заңды тұлғалар үшін – талап сомасынан 3 %;
  
• 
  мемлекеттік органдардың және олардың лауазымды тұлғаларының жеке тұлғалардың құқықтарын шектеумен байланысты заңсыз әрекеттеріне түскен арыздан - 30 %;
  
• 
  мемлекеттік органдардың және олардың лауазымды тұлғаларының заңды тұлғалардың құқықтарын шектеумен байланысты заңсыз әрекеттеріне түскен арыздан - 50 %;
  
• 
  салықтық тексеру актілері бойынша хабарламаларды даулау туралы талап арыздардан: жеке кәсіпорындар мен шаруашылық (фермерлік) қожалықтар үшін – хабарламада көрсетілген салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден (өсімді қоса алғанда) 0,1 %;
  
• 
  заңды тұлғалар үшін – хабарламада көрсетілген салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден (өсімді қоса алғанда) 0,1 %;
  
• 
  некені бұзу туралы талап арыздардан – 30 %;
  
• 
  тұрғын жайларды жалдау шартын өзгерту немесе бұзу, мұрагерлікті қабылдау мерзімін ұзарту, мүлікті қамаудан босату туралы талап арыздардан және басқа да мүліктік емес сипаттағы немесе бағалауға жатпайтын талап арыздан – 50 %;
  
• 
  ерекше өндіріс істері бойынша өтініштерден (арыздардан) – 50 %;
  
• 
  аралық соттардың шешімдерін, арбитражды шешімдердің күшін жою туралы өтінімнен: жеке тұлғалар үшін – талап арыз сомасынан 1 %; 
  
• 
  заңды тұлғалар үшін – талап арыз сомасынан 3 %;
  
• 
  сот шешімдеріне апелляциялық шағымнан – мүліктік емес сипаттағы талап арызды беру кезінде өндірілетін мемлекеттік алым көлемінен, ал мүлікті сипаттағы даулар бойынша – даулап жатқан өтініш иесінен аударылған мемлекеттік алым сомасы көлемінен 50 %;
  
• 
  сот бұйрығын шығару туралы өтініштен – мемлекеттік алым мөлшерінен 50 %;
  
• 
  заңды тұлғаны банкрот ден тану туралы өтініштен – 500 %.
  

1) www.supcourt.kz/ - Жоғарғы Сот сайты;

2) www.astanasot.kz/ - Астана қалалық Сотының сайты;

3) www.asp-astana.kz/ - Астана қаласының кәсіпкерлердің құқығын қорғау жөніндегі Ассоциацияның сайты.

Адамдар құлдыққа әртүрлі жолмен түседі. Көп жағдайда жастарды «айлығы жақсы, тұруға барлық жағдай жасалған, некеге тұруға немесе жоғары білім алуға мүмкіндігің бар» деген ұсыныстармен еліктіреді. Әдетте, мұндай қауіпке 18 жасқа дейінгі балалар мен жасөспірімдер, 18-25 жас аралығындағы жастар, 30 жасқа дейінгі жас әйелдер ұрынады.

Таныстарыңыз немесе шетелдік ұйымдар сізге шетелде жұмыс ұсынысын жасады ма? Олай болса, құл сатушылардың «желісіне» түсіп кетпес үшін мына кеңестерге құлақ түріңіз:

1. Шетелде қызмет етуді ұсынатын агенттіктің ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі беретін лицензия барын, оның заңды жұмыс істеп жатқанын біліңіз

2. Шетелге шықпай тұрып, жұмысқа орналасу туралы келісімшартқа қол қойыңыз. Сізге қол қоюға берген келісім-шартты мұқият оқып шығыңыз, оның бір данасы өзіңізде қалуы керек. Сізге ұсынып жатқан қызметтің бір данасы өзіңізде қалуы керек. Сізді шетелге жіберіп жатқан фирмаға еш қатысы жоқ заңгермен кеңесіңіз. Келісім-шартта жұмыстың жағдайы, тұратын жер, жалақы және медициналық сақтандыру туралы айтылуы тиіс.

3. Жұмыс істеушінің визасын алыңыз, туристік виза сізге жұмыс істеуге ешқандай құқық бермейді. Барамын деп шешкен елдің Елшілігіне барып, дәл сол жұмыс түріне жұмысқа орналасу мүмкіндігі туралы біліңіз.

4. Медициналық сақтандыруды рәсімдеңіз.

5. Барлық құжаттарыңыздың, визаңыздың, төлқұжатыңыздың жоқ дегенде екі көшірмесін жасатып алыңыз, оның біреуін өзіңізбен алып жүріңіз, ал екіншісін туыстарыңызға қалдырыңыз. Бұл - құжаттарыңызды тартып алса немесе жоғалтып алсаңыз керек болады.

6. Өз туыстарыңызға қайда, кіммен бара жатқаныңызды тұратын жеріңіздің мекен-жайы мен телефонын қалдырыңыз. Өзіңіздің туыстарыңызбен «егер белгілі бір уақыт аралығында хабарласпасам, онда басыма қауіп төніп тұрғанын білдіреді» деп келісіп алыңыз.

7. Шетелге шықпас бұрын алдын-ала, сол елде сізге көмектесе алатын ұйымдардың мекен-жайлары мен телефон нөмірлерін жаттап алыңыз. Бұл Қазақстан Республикасының дипломатиялық өкілеттіліктері, үкіметтік емес ұйымдар, сонымен қатар жұмысқа орналасқан елдегі көші-қон бойынша халықаралық ұйымдар болуы мүмкін.

8. Баратын елдің тілін үйреніңіз, сіздің мамандығыңыз бен біліктілігіңіздің таңдап алған қызметіңізге сәйкестігін біліп алған жөн.

9. Егер де Сіз бәрібір «құл сатушылардың» құрбанына айналып, алайда олардан қашып үлгерсеңіз, өз консулдығыңыздан немесе басқа елді мекеннен қолдау күткеніңіз дұрыс.

1) www.migration.ucoz.kz/publ/5-2-2 - «Миграция.kz» сайты;

2) www.rodnik.kz/ - «Әлеуметтік-психологиялық оңалту және бейімдеу орталығының» сайты.

Хабарласу үшін телефондар: 116 16 – адам саудасына қарсы күрес бойынша тәулік бойы жұмыс істейтін сенім телефоны (республиканың барлық өңірлерінен қалалық және ұялы телефон арқылы байланысуға болады), сондай-ақ 119, 8 8000 80 80 50, 8 (7172) 509 509.

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «адам саудасы», «адам саудасының құрбаны болмау үшін не істеу қажет» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

76. Мүлік иесі қайтыс болғаннан кейін мұраға алу құқығын қалай рәсімдеуге болады?
Мұрагерлік құқығының жалпы ережелерін білу бәрімізге керек, өйткені дүниеге келгеннен, қайтыс болғанға дейін кез-келген адам мұрагер болуы мүмкін. Алайда мұрагерлікке байланысты барлық мүмкін болатын жағдайларды алдын ала болжай алмайсың. Сондықтан да мұраға алу бойынша қандай да бір іс-әрекет жасамас бұрын заңгермен кеңескеніңіз жөн.

Мүлік, соның ішінде жылжымайтын мүлік екі жолмен заң бойынша және мұра берушінің соңғы аманаты бойынша өсиет хат негізінде мұрагерлікке қалады.

Заң бойынша мұрагерлік өсиет хат болмағанда немесе ол ҚР Азаматтық кодексінің ережесіне сай жарамсыз деп танылғанда қолданылады.

Мұрагерлер заңда көрсетілген процедураға сай мұраға алуға шақырылады. Айта кету қажет, мұраға иелік етуге құқық мұрагердің азаматтығына қарамайды. Қазақстан Республикасының азаматы да, шетел азаматы да, тіпті мемлекет те мұрагер бола алады. Міндетті үлес құқығына мұра берушінің кәмелет жасқа толмаған немесе еңбекке жарамсыз балалары, сондай-ақ еңбекке жарамсыз әйелі мен ата-аналары ие (олар өсиет хаттың бар-жоғына қарамастан мүліктің белгілі бір бөлігін иемденеді).

Мұраға алудың сегіз кезегі белгіленген. Кезектілік негізі туыстарды бір-бірінен бөлетін, туу санымен анықталатын туыстық деңгеймен анықталады. Заң бойынша әрбір келесі мұрагерлердің кезегі алдыңғы кезекте мұрагерлер болмаған жағдайда ғана мұраға алу құқығына ие болады.

Ең бастысы – нотариуста құжаттарды рәсімдеу!

Мұраға иелік ету үшін мұрагер оны қабылдауы қажет. Мұрагер мұрагерлік іс ашылған күннен бастап, оны қабылдауды, әлде басқа мұрагерлердің пайдасы үшін одан бас таруды шешіп алуы қажет. Мұраға иелік етуден бір рет бас тарту шешімі кейін қайтадан өзгертілмейді.

Мұраны қабылдау мұрагерлік іс ашылған жердегі нотариусқа мұраны қабылдау немесе мұрагерлі құқығы туралы куәлікті беруге өтініш беру арқылы жүзеге асырылады. Жылжымайтын мүлікке мұрагерлік құқықты нотариалдық тәртіппен рәсімдеу үшін келесі құжаттар қажет:

1) қайтыс болғандығы туралы куәліктің түпнұсқасы және көшірмесі;

2) мұра берушімен туыстық қатынасын растайтын құжаттардың түпнұсқасы мен көшірмесі (туу туралы, неке қию туралы куәлігі және т.б.);

3) пәтерге құқық белгілейтін құжаттар (сату-сатып алу құжаты, сыйға тарту және т.б.), үйдің мұрагерлік құқығын рәсімдеу үшін үйдің және жер теліміне құқық белгілейтін құжаттар;

4) қайтыс болған адамның соңғы тұрғылықты жері туралы (мекенжай бюросынан, азаматтарды тіркеу (үй кітапшасы) кітабы немесе пәтерлік карта) анықтама;

5) жылжымайтын мүлікке және соның мәмілесіне тіркелген құқығы туралы анықтама. Пәтердің орналасқан жері бойынша халыққа қызмет ету орталығы арқылы әділет органдарынан беріледі.

Егер мұраға ие болу құқығы мұрагердің мұрадан бас тартуынан немесе басқа мұрагердің мұраны қабыл алмауынан кейін басқаларға берілген болса, бұл адамдар мұраны мұралық ету құқығы пайда болған күннен бастап алты ай мерзімінде қабылдай алады.

Егер сіздің мұраны қабыл алу мерзіміңіз өтіп кеткен болса, не істеу керек? Бұл жағдайда мерзімді қалпына келтіру туралы сотқа өтініш беру қажет. Егер мұрагер мерзімді белгілі себептермен өткізіп алған болса, және де мерзімі өткеннен кейінгі алты ай ішінде сотқа жүгінген болса онда сот мұраны қабылдау үшін мерзімді қалпына келтіреді және мұрагерді мұраны қабыл алды деп есептейді.

Мұрагерлік құқық туралы куәлік.

Бұл құжат мұрагерлік іс ашылғаннан кейін алты ай мерзім өткеннен кейін кез-келген уақытта беріледі. Куәлік сіздің пәтерге деген меншік құқығыңызды әділет органдарына тіркеу үшін қажет. Тіркеу үшін құжаттарды тапсыру жылжымайтын мүлік орналасқан жер бойынша әділет органдарының халыққа қызмет көрсету орталықтары арқылы жүзеге асады.

Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (57-тарау. Мұрагерлік туралы жалпы ережелер)

1) www.defacto.kz/ - «Заңнама. Консультациялар. Құқықтық қызметтер» сайты;

2) www.kn.kz/articles.php?id=825 – «Жылжымайтын мүлікке мұрагерлік ету» мақаласы.

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «мұрагер құқығы», «мұраға алу құқығын рәсімдеу» және т.б. кілт сөздерді теру керек.


77. Конституциялық құқығынды талап ете отырып, соттың қорғауын қалай пайдалануға болады?
Егер Сіздің жеке құқығыңыз бен бостандығыңызға прокурордың, тергеу және жауап алу органдарының әрекеті (әрекетсіздігі) және шешімі кері әсерін тигізіп жатса, Сіз сотқа шағымдануға құқылысыз.

Қылмыс туралы арызды қабылдаудан бас тартқанда, қылмыстық іс қозғаудан бас тарту кезінде заң нормалары бұзылғанда, қылмыстық іс қозғағанда, тоқтатып қойғанда және мүлде тоқтатып тастағанда, сот-медициналық сараптама жүргізу үшін медициналық ұйымдарға күштеп жатқызу кезінде заң бұзылған жағдайда, тінту немесе қарау кезінде, мүлікті пайдалануға шектеу қою кезінде, кепіл қолдану кезінде, өзге де әрекеттерге немесе әрекетсіздікке бару кезінде, сондай-ақ шешім қабылдау кезінде заң бұзылған жағдайларда, егер осы әрекеттердің және шешімдердің заңдылығын тексеруді сотпен шешу кезеңіне дейін қалдыру адамның және азаматтың құқығына және бостандығына зиянын тигізіп жатса шағым рәсімделеді. Сотқа шағым тиісті шешіммен танысқан соң немесе прокурор шағымды қанағаттандырусыз қалдырған жағдайда беріледі.

Шағым қылмыстық істі жүргізіп отырған орган орналасқан мекен-жай бойынша аудандық сотқа сіз келіспейтін шешіммен танысқаннан кейін, он бес тәуліктің ішінде немесе прокурордың атына берілген шағымды қанағаттандырудан бас тартқаны туралы хабарлама алған күннен бастап немесе прокурорға шағым түсіргеннен кейін он бес тәулік ішінде оған жауап қайтармаса беріледі

Сотқа шағым-талап жазбаша түрде беріледі. Өтініште мыналар көрсетілуі керек:

1. 
   Сіз өтініш беріп жатқан соттың атауы;
   
2. 
   Сіздің толық аты-жөніңіз, тұрғылықты мекен-жайыңыз. Егер ұйым талапкер болса, онда тұрғылықты жері бойынша тіркелгендігі туралы куәлік немесе оның орналасқан жері, СТН және банктік реквизиттері. Егер өтінішті өкілдік беріп отырса, онда оның атауы мен мекен-жайы;
   
3. 
   Жауапкердің (ықтимал заң бұзушының) аты-жөні (егер ол жеке басын куәландыратын құжатта көрсетілсе), оның тұрғылықты немесе орналасқан жері, жұмыс орны және СТН (егер сот бұйрығын шығару туралы өтініште көрсетілсе). Егер жауапкер заңды тұлға болса, оның атауы, іс жүзіндегі тұрған орны немесе егер сізге белгілі болса, бірыңғай мемлекеттік тіркеу мәліметі, СТН және банктік реквизиттері;
   
4. 
   Сіздің құқығыңыздың, бостандықтарыңыздың немесе заңды мүдделеріңіздің бұзылуы немесе бұзылу қаупінің мәні және сіздің талап арызыңыз;
   
5. 
   Талабыңыз бен дәлелдемелеріңізді растауда негізге алып отырған жағдайлар;
   
6. 
   Егер талап бағалануға жататын болса, талап ету құны.
   

      Өтініште даудың шешілуіне әсерін тигізетін өзге де мәліметтер көрсетіліп, баяндалуына жол беріледі.

      Мемлекеттік немесе қоғамдық мүдделерді көздейтін прокурор ұсынған өтініште мемлекеттік немесе қоғамдық мүдделерге негіз болатын дәлелдер келтіруі, қандай құқық бұзылғаны көрсетілуі, сондай-ақ заңға немесе өзге де нормативтік-құқықтық актіге сілтеме жасалуы керек. Прокурор жеке азаматтың мүддесі үшін өтініш жасаған жағдайда талап-шағымда азаматтың өзі талап-шағым бере алмауының себебі негізделуі тиіс; өтінішке әрекет етуге қабілеті жоқ тұлғаның мүддесін қорғау үшін өтініш берілген жағдайлардан басқа, сотқа талап-шағым беруге азаматтың келісімін растайтын құжат қоса берілуі тиіс.

      Өтінішке талап етуші немесе талап-шағымға қол қоюға және шағымдануға құқығы бар оның өкілі қол қояды.

Талап-шағымға мынадар қоса беріледі:

1) жауапкер және үшінші тұлғалардың саны бойынша талап арыздың көшірмелері;

2) мемлекеттік салым төлегеніңізді растайтын құжат (мемлекеттік салым талап-шағымның сипатына байланысты есептеледі);

3) өкілдің өкілеттігін растайтын сенімхат немесе басқа құжат;

4) Талабыңызды растау жағдайында негізге алатын құжаттар, егер жауапкер және үшінші тұлғаларда болмаса, осы құжаттардың көшірмелері;

5) егер жоққа шығарған жағдайда нормативтік құқықтық актінің мәтіні;

6) егер талап арызда көрсетілмеген болса, сот ісін кейінге шегеру, сот шығындарын төлеуден босату немесе олардың мөлшерін төмендету, талапты қамтамасыз ету, дәлелдер және басқаларды талап ету туралы өтініш хаты.

1) Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексі;

2) Қазақстан Республикасының Азаматтық іс-жүргізу туралы Кодексі;

3) Қазақстан Республикасының қылмыстық іс-жүргізу Кодексі.

1)www.supcourt.kz/news/index.php?ELEMENT_ID=17170 - «Главная цель судебной реформы - обеспечить каждому заинтересованному лицу реализовать свое право на судебную защиту» мақаласы;

2) www.supcourt.kz/news/?ELEMENT_ID=18372 - «Право на судебную защиту» мақаласы;

3)www.supcourt.kz/system/info/index.php?SECTION_ID=878&ELEMENT_ID=2172 – Сотқа талап арыздардың және басқа да шағымдардың үлгілері

Қылмыстық іздестіру органы күдіктіні:

1) жетпіс екі сағаттан артық қамауда ұстауға;

2) бұлтартпау шараларын қолдану жөнінде қаулы жарияланған сәттен он тәуліктен артық бұлтартпау шарасын қолдануға (қамау, үйқамақ, тұрғылықты орнынан шықпау туралы қол хат алуға) құқы жоқ..

Күдіктінің қорғаушысы немесе заңды өкілінің болуы күдіктінің қандай да бір құқығын жоюға немесе шектеуге негіз бола алмайды.

4) қылмыстық процесті жүргізуші орган қабылдаған өзінің құқықтары мен заңды мүдделерін қозғайтын іс жүргізу шешімдерінен хабардар болу;

5) бұлтартпау шараларын қолдану туралы қаулының көшірмесін алу;

6) өзіне тағылған айып бойынша түсініктеме мен айғақ беру;

      7) айғақ беруден бас тарту;

      8) дәлелдер ұсыну;

      9) өтінішті, оның ішінде қауіпсіздік шараларын қолдану туралы өтінішті және қарсылықты мәлімдеу;

10) ана тілінде немесе өзі білетін тілде түсіктеме және айғақ беру;

      11) аудармашының тегін көмегін пайдалану;

      12) қорғаушы алу;

13) осы Кодексте көзделген жағдайдарда және тәртіппен, өзінен алғашқы жауап алуға дейінгі сәттен бастап қорғаушысымен оңаша және құпия жолығу;

14) айыпталушының не қорғаушының, болмаса оның заңды өкілінің өтінішімен, тергеушінің немесе жауап алушының рұқсатымен тергеу әрекетіне қатысу;

15) өз өтініші немесе қорғаушысының, заңды өкілінің өтініші бойынша жүргізілетін тергеу әрекеттерінің хаттамаларымен танысуға және оларға ескертулер жасау;

16) сараптама тағайындалып, жүргізілсе, сондай-ақ оған сарапшының қорытындысы ұсынылған кезде, осы Кодекстің 244, 254, 354 және 355-баптарында көзделген әрекеттерді жүзеге асыру;

17) тергеу аяқталғаннан кейін істің барлық материалдарымен танысуға және одан кез келген мәліметті кез келген көлемде көшіріп алуға;

18) айыптау тізімін қоспағанда, айыптау қорытындысының немесе сотқа дейінгі жеңілдетілген іс жүргізу хаттамасының және оның қосымшаларының көшірмелерін алуға;

19) тергеушінің, жауап алушының, прокурордың және соттың әрекеттері (әрекетсіздігі) мен шешімдеріне шағым беру;

20) қалпына келмейтін негіздер бойынша істі қысқартуға қарсылық білдіру;

Іске айыпталушының қорғаушысы немесе заңды өкілінің қатысуы айыпталушының қандай да бір құқығын алып тастауға немесе шектеуге негіз бола алмайды.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық атқару кодексі.

1) www.supcourt.kz/zakon/ - заң актілеріне сілтемелер;

2) www.kazpravda.kz/r/1279529672/2010-10-14 - «Без вины ареста не бывает. Эффективность судебной защиты прав граждан зависит от усилий государства и общества» мақаласы.

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «айыпты деп танылған азаматтардың құқықтары», «күдікті деп ұсталған азаматтардың құқықтары» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

79. Менің үйім - менің қорғаным. Тұрғын үйді қалай ұрылардан қорғауға болады?
Адамның бай-кедейлігіне қарамастан, оның үйінен ұрыларға қажет әйтеуір бір зат табылады. Темір есік орнатсаңыз болды, мүлкіңіз толық қауіпсіз болады деп пайымдауға болмайды.

Мүлікті қорғау ісінде ұсақ-түйек деген жоқ. Үй иесінің ең басты мақсаты – қымбат «қазынаға» деген ұрының жету жолын қиын ету. Ол үшін пәтерге кіру үшін де ұры біраз уақыт жұмсайтындай болуы керек. Мамандар тұтас металдан жасалған есіктердің ең жақсы екенін айтады. Сонымен қатар, есік ішке қарай ашылмауы керек (оны бұзу қиынырақ) және де есік пен есіктің қаңқасының арасында саңылау болмауы керек.

Құлыпты таңдаған кезде де мұқият болу керек. Тойтармалы бұранда құлып алыңыз. Кілттің айналмасы көп болған сайын, құлып та сенімді болады. Ең дұрысы 3-4 айналма болуы керек. Іштен жабылатын ілгек немесе бұрынғы темір бауды іліп қойған пайдалы. Егер сіз кедергілер санын көбейтіп іштен тағы бір есік қойып алсаңыз, тіпті жақсы болар еді.

Қазіргі таңда ұрылар көп жағдайда есіктен емес, терезеден кіреді. Оған қоса, пластик терезелерді ашу да қиын емес болып қалған. Қазір әйнектерді броньдау (сауыт қаптау) деген қызмет түрі бар. Пәтердің ішінен әйнекке бірнеше күннен кейін әйнекпен бірігіп кететін арнайы үлдір жабыстырылады. Ондай терезелерді таспен немесе балғамен сындыра алмайсың, тіпті жарылыс болса да, ол әйнектер сынбайды, тек формасы ғана өзгереді. Бұл арзан қызмет емес, бірақ сіз онымен қоса күннен және қызығушы көздерден қорғайтын сауыт қаптаманы таңдай аласыз. Сондай-ақ жылуды да жақсы сақтайды.

Әйнектерге бронь (сауыт қаптама) кигізуден басқа темір тор орнататын тағы бір ескі әдіс бар. Қауіпсіздік жағынан алып қарасақ, ең жақсысы – шыбықталып жасалған стационарлық тор. Оны аралап тастау, немесе жұлып тастау мүмкін емес, сондықтан да сіздің үйге шақырылмаған қонақтың келуіне жол жабылады. Алайда, өрт немесе басқа да тосын оқиға болып жатса, стационарлық тор кедергі болуы мүмкін. Егер пәтерден шығудың жалғыз жолы терезе болып қалса, онда сіз шарасыз жағдайда қаласыз.

Терезені қорғаудың тағы бір түрі – бұл терезе қақпасы. Сіз оны кешке қарай бутиктердің жабық терезелері мен есіктерінен көрген шығарсыз. Мұндай «жалюздер» саяжай мен жеке үйлер үшін ең дұрыс таңдау. Олар сырттан бұзып кіруден қорғаумен жабдықталған, алайда іштен тетік арқылы ашылып жабыла береді

Егер сіздің шамаңыз келсе, кәсіби дабылқаққышты орнатып алуыңызға болады. Үйіңізге біреу кірген жағдайда құлақ тұндыратын гуіл іске қосылады, сіз болмаған жағдайда, сіздің сақ көршілеріңіз, полиция шақыртады. Бұл әдістің артықшылығы – ұрылар үйіңізге түнде кіргенде сіздің өміріңізді сақтап қалуы мүмкін. Құлақ тұндырарлық айғайдан сіз оянып кетесіз, ал ұрылар қорқып қашып кетеді (көп жағдайда солай болады). Тағы бір жол – автономды GSM-сигнализациясы. Сіздің үйіңізге заңсыз бас сұққан кезде құрылғы үй иесінің телефонына (дыбыстық модуль жағдайында) сәлемдеме жібереді немесе қоңырау соғады, ал үй иесі полицияға хабарлайды.

Бейнебақылау орнату да сенімдірек болады. Алайда бұл өте қымбат, сондай-ақ күнделікті бейнебақылауда өмір сүруге көп адамдар шыдай бермейді. Алайда бейнетаспадағы жазба бойынша полиция ұрының кім екенін анықтай алады, бұл сіздің мүлкіңізді қайтаруға мүмкіндік береді.

Есіңізде болсын! Ұрылар бірнеше санатқа бөлінеді. Жоғарыдағы әдістер қарапайым ұрылардан (жасөспірімдер, нашақорлар және т.б.) қорғануға жақсы көмектеседі.

Кәсіби ұрыларды ұстау айтарлықтай қиын. Олар ұзақ уақыт мақсатты таңдайды, аңдиды, үй иесінің күн тәртібін жақсы біледі. Бұндай ұрыларды байқау оңай. Белгісіз адамдар аулада қайта-қайта пайда болады, сағаттап дәліздерде тұрады. Мысалы, түскі үзіліс уақытында үй иесінің үйде болғанын білу үшін, олар есіктің алдындағы кілемшенің астына крекер қояды. Егер крекер бүтін болса – пәтер бос деген сөз. Сонымен қатар, олар есікке қандай да бір белгі тастап кетеді, сынған сіріңке сынықтарын тастайды және т.с.с. Егер сіз осындай жағдайларды байқасаңыз – шара қолданыңыз. Ең алдымен көршілерге айтыңыз. Сақтансаң, сақтайды. Пәтеріңізді ұзақ уақытқа тастап кетпеңіз.

Өзіңіздің сатып алуларыңыз, табысыңыз және демалысқа деген жоспарыңыз туралы жария етпеңіз. Мұны құлағы шалып қалған адам (кезек күтіп тұрғанда немесе кеңседе) сіздің тұрғын үйіңізге қарай ұрыларға жол сілтеуі мүмкін.

Ұрыны үркітуге немесе алдап кетуге болады. Ол үшін не істеу керек? Қиял. Ең сенімдісі – күзетші жалдау. Көп жағдайда бұл көршілерін жақсы танитын және бөтен адамдарды мүлдем кіргізбейтін сол үйдің тұрғыны болады. Егер әр пәтерден ортаға ақша шығарса, сіз керемет «сигнализацияға» ие боласыз.

Домофон ұрылардың көмекшісі болып шықты. Ұрылар пәтердің нөмерін тереді де, жауап күтеді. Жауап болмаса, үй иесі де жоқ. Ал егер тұтқаны біреу көтерсе, пошташы немесе су тексеруші кызметкер болып өзін таныстырады. Кей жағдайда қайыр сұрайды.

Егер сіз демалысқа кетсеңіз, өзіңіздің бар екеніңіздің білдіретін көрініс қалдыруды ұмытпаңыз. Жарықты сөндірмей қалдырыңыз, балконға кір жайып қойыңыз, кіреберіске радионы қосып қалдырыңыз. Сенімді көршіңіз немесе туысқаныңызға поштаңызды алып тұруын сұраңыз.

Айтпақшы, есіктегі «нысана күзет бақылауында» жапсырмасы ұрыны жасқандыруы керек. Ол жапсырманы интернеттен оңай табуға болады. Жапсырманы басып шығарып, оны жоғарыға қарай іліп қою керек, осылай тұрса, оның жалған екенін ешкім айыра алмайды.

Пайдалы сілтемелер:

www.kp.ru/daily/24496/650610/ - «Как красноярцам сделать свой дом недоступной крепостью для воров» мақаласы.

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «тұрғын үйді ұрылардан қорғау», «тұрғын үй қауіпсіздігі» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

80. Егер Сіз сот шешімімен, үкімімен, анықтамасымен, қаулысымен келіспесеңіз, не істеу керек?
Егер Сіз соттың шешімімен, үкімімен, қаулысымен, анықтамасымен келіспеген жағдайда, әлі заңды күшіне енбей тұрып, апелляциялық, кассациялық тәртіпте шағымдануыңызға болады.

Егер Сіз сот шешімін дәлелсіз және заңсыз деп санасаңыз, бұрынғы шығарылған шешімнің заңдылығын тексеретін апелляциялық сотқа арыздануыңызға болады. Яғни барлық құжаттар қайта қаралып, іс қайта талқыланатын болады. Апелляциялық шағымда соттың бірінші сатысында қаралмаған жаңа талаптар білдіруге болмайтынын білу маңызды. Бұрынғы сотта белгілі бір дәлелді себептермен көрсетілмеген құжаттар болмаса, жаңа қағаздар мен құжаттарды беруге болмайды. Тексеру барысында сот шешімінің негізділігін, істің шынайы жағдайларына сәйкес келетіндігін талдап, шешім шығарады.

Шығарылған шешімнің заңдылығына ғана күдік болған жағдайда, кассациялық шағым беруге болады. Шешімнің заңдылығы дегеніміз – іс жүргізу құқығын немесе материалдық нормаларды пайдаланудың дұрыстығы. Сондықтан, «негізсіз шешім» деп көрсетілген кез келген шағым кассацияға қабылдана бермейді.

Үкімнің, қаулыға апелляциялық және кассациялық шағымдануға сотталған немесе ақталған, сондай-ақ олардың қорғаушысы, тараптардың өкілдері және заңды тараптардың өкілдері, жәбірленуші және оның тарабындағы өкілдері, заңды тараптардың өкілдерінің құқығы бар. Сонымен қатар соттың шешіміне шағым жасауға осы істе тараптарға жатпайтын, бірақ егер шешім олардың заңды құқықтары мен мүдделеріне қатысты тұлғалардың да құқығы бар.

Істі қайта қарау кезінде шығарылған үкімге де сіз осындай тәртіпен арыздана аласыз.

Арыз үкім (қаулы) жарияланған күннен бастап 15 тәулік ішінде берілу керек. Уақыты өтіп кеткеннен кейін берілген апелляциялық шағым қаралмайды.

Апелляциялық арыз мыналардан тұрады:

1) арыз жолданатын соттың аты;

2) арыз беруші туралы мәліметтер, оның ісін жүргізу жағдайын, тұрғылықты немесе тұратын жерін көрсету;

3) арыз берілген үкім немесе қаулы, осы шешімді қабылдаған соттың аты;

4) үкімнің қай бөлігіне арыз берілгені туралы көрсету;

5) үкімнің қаулының қай тұсының дұрыс емес екендігі туралы арыз берушінің ой-пікірі және оның өтінішінің мәні;

6) арыз берушінің талаптарын негіздейтін, оның ішінде, бірінші инстанцияда сот қарамаған дәлелдер;

7) арызға қоса берілген материалдар тізімі;

Сот отырысы басталғанға дейін арызыңызды өзгертуге немесе жаңа мәліметтермен толықтыруға құқығыңыз бар.

Жергілікті және басқа да соттардың заңды күшіне енген сот актісін істе қатысушы тұлғалардың және Қазақстан Республикасының Бас Прокурорының шағымы бойынша Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының бақылауы тәртібінде қайта қаралуы мүмкін.

Кассациялық арыздар үкім шығарған сот арқылы жеткізіледі. Тікелей кассациялық инстанцияға түскен кассациялық арыздар үкімді шығарған сотқа бағытталады.

Арыз үкім шығарылған күннен кейін он бес тәулік аралығында тапсырылуы керек.

Кассациялық арыз келесі ақпараттарды қамтуы керек:

1) арыз жолданатын соттың атауы;

2) арыз беруші туралы мәліметтер, оның ісін жүргізу жағдайын, тұрғылықты немесе тұратын жерін көрсету;

3) арыз берілген үкім немесе қаулы, осы шешімді қабылдаған соттың аты;

4) қылмыстық немесе қылмыстық-іс жүргізу заңын қолданудның бұрыстығы неде екендігі көрсетілген арыз берушінің дәлелдері және оның сот шешіміне қалай әсер еткендігі туралы ой пікірі, өтініштің негізгі мәні;

5) арызға қоса берілген материалдар тізімі;

6) арыз иесінің қолы.

Егер де сіздің тапсырған арызыңыз көрсетілген талаптарға сай болмаса, олар қабылданады, бірақ мерзімі көрсетіліп, қайта рәсімделу үшін қайтарылады. Егер де осы уақыт мерзімінде кассациялық арыз сотқа тапсырылмаса, ол қабылданбаған болып саналады.

Аппеляциялық тәртіпте қарастырылған істің сот үкіміне арыздану үшін кассациялық арызда бастапқы инстанциядағы соттың шешімі өзгертілген аппеляциялық инстанцияның шешімімен келісетіндігі не келіспейтіндігі жайлы дәлелдер көрсетілуі керек.

Пайдалы сілтемелер:

1) www.supcourt.kz/ - Жоғары Сот сайты (мәзірдің «Заңнама» бөлімі, ары қарай «Өзіңіздің құқыңыз жайлы көбірек біліңіз»);

2) www.base.spinform.ru/show.fwx?Regnom=1251/ - Қазақстан Республикасының Азаматтық іс-жүргізу Кодексі;

3) www.minjust.kz/en/node/916/ - Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу Кодексі.

Қазіргі заманда телефон жарылғыш заттардың жасырылғандығы, адамдар кепілге алынғандығы, күштеп қорқыту мен бопсалау туралы хабарламалық ақпараттар келіп түсетін негізгі құралға айналған.

Мысалы, сізге алаяқтар хабарласып, сіздің ұлыңыз есірткі партиясы бойынша ұсталды немесе жолды кесіп өткен жолаушыны қағып кетті немесе сіздің басқа да туыстарыңыз бен таныстарыңыз қиын жағдайға түсуіне байланысты хабар айтып, ақша көмегімен соны шешуге ұсыныс жасауы мүмкін.

Әдетте, аяқ астынан болған хабар әркімді де есеңгіретіп тастайды. Оның үстіне естіген хабарыңыздан, сіздің сол қоңырауға дұрыс баға беріп, қауіптің шынайылығына көз жеткізу үшін барынша көп мағлұмат алуды ойлауға шамаңыз да келмей қалуы мүмкін. Мұндай қоңыраулар тікелей сізге немесе сіздің отбасыңыздың бір мүшесіне келіп түседі. Егер сіздің телефоныңызға бұдан бұрын да мұндай қоңыраулар келген болса немесе сізге осындай қоңыраулардың болатынына негіз бар болса, онда телефонға автоматты нөмір анықтағыш (АНА) және дауыс жазу құралын орнату жолын қарастыру керек. АНА-ның көмегімен тез арада анықталған нөмірді оны жоғалтып алмас үшін қағазға жазып алу керек. Дауыс жазу құралы көмегімен сөйлесу жазылған таспаны шығарып, оның сақталуын қамтамасыз етіп, орнына басқа таспа салуды ұмытпау керек.

Егер дыбыс жазу құралы және АНА болмаған жағдайда, қылмыстың алдын алу мен қылмыскерлерді іздеу үшін құқық қорғау органдарына сіздің келесі қадамдарыңыз көмек болады:

1) сөйлесуді сөзбе-сөз жаттап алу және оны қағазға жазып алуға тырысу;

2) әңгіме барысында қоңырау соққан адамның жынысы мен оның жас мөлшерін, сөзді қолдану ерекшеліктерін, дауысын (қатты немесе ақырын), сөзінің қарқынын (жай немесе тез), сөйлеу мәнерін (анық, бұрмалап, кекештеніп, тілін шайнап немесе белгілі бір акцентпен, диалектімен) және сөз мәнерін (әдепсіз, келекелеп, болмаса былапыт сөздермен сөйлейтінін) біліп алу;

3) міндетті түрде дыбыстық шуды ескеріңіз (автокөлік немесе теміржол көлігінің шуы, теле-, радиоқұралдар шуы, дауыстар және т.б.);

4) қоңырау сипатын анықтаңыз (қалалық, қалааралық);

5) сөйлесудің дәл басталған уақыты мен оның ұзақтығын белгілеп алыңыз.

Егер мүмкіндік болса, сөйлесу барысында мынадай сұрақтарға жауап алып қалуға тырысу керек:

• 
  бұл адам кімге, қайда және қандай нөмір бойынша телефон соғып тұр?
  
• 
  қандай нақты талаптарды қойып отыр?
  
• 
  ол өз атынан немесе делдал ретінде біреудің немесе қандай да бір топ атынан сөйлеп тұр ма?
  
• 
  қандай жағдайда олар өз ойларынан бас тартуы мүмкін?
  
• 
  олармен қалай және қашан байланысуға болады?
  
• 
  бұл қоңырау туралы сіз кімге айтуға тиіссіз немесе айтуыңызға болады?
  

Мұндай фактілерді жасыру жағдайды біршама қиындатып, қылмыскерлердің жазадан құтылып кетуіне мүмкіндік береді. Телефон арқылы тікелей қорқытудан бөлек қылмыскерлер сізді құқық қорғау органдарына ақпаратты жеткізуші ретінде де пайдалануы мүмкін. Жоғарыда келтірілген кеңестер бойынша қадам жасаңыз да, білген ақпаратыңызды құқық қорғау органдарына жеткізіңіз.

Жұмыстан шығару кезінде жұмыс беруші төмендегідей заң бұзушылыққа бару оқиғасы көптеп кездеседі:

• 
  ҚР Еңбек Кодексінде қарастырылмаған себептер бойынша жұмыстан шығару;
  
• 
  шын мәнінде болмаған себептер бойынша жұмыстан шығару;
  
• 
  нақты болған себептің орнына басқа себепті көрсету;
  
• 
  теріс қылық пен еңбек міндеттемелерін өрескел бұзу жағдайын (жұмыстан қалу, мас күйінде жұмысқа келу, қауіпсіздік ережелерін бұзған жағдайда, ұрлау және т.б.) тиісті қағаз құжаттарға түсірмей жұмыстан шығару;
  
• 
  қызметкерлердің санын немесе штатты қысқарту деген желеумен нақты қысқарту жүргізбей жұмыстан шығару
  
• 
  ойдан шығарылған себептермен жұмыстан босатылған жұмысшыға жалақысы бойынша қарызын төлемеу;
  
• 
  жұмыс берушінің қызметін тоқтатуы мен таратуы, жұмысшылар саны мен штатын қысқарту туралы жұмысшыларды ескерту тәртібінің бұзылуы;
  
• 
  жұмыскерлерге тиісті аттестация өткізбестен атқаратын лауазымына сай келмеуі немесе біліктілігінің жетіспеушілігінен орындаған жұмысының сай келмегендігі себепті жұмыстан шығару;
  
• 
  тиісті медициналық куәландырусыз атқаратын қызметтің немесе орындаған жұмысының денсаулығымен сай келмеуі бойынша жұмыстан шығару.
  

Сотқа жүгінбес бұрын, сізге мұқият дайындық керек. Жұмысқа қабылдаған кезде сізбен еңбек келісімшартын жасасу керек еді. Жалақы мөлшері нақты көрсетілген еңбек келісімшартының болуы өте қажет. Жұмыс берушіден еңбек келісімшартын жасауды және оның бір данасын сізге алдын ала беруді талап етіңіз (еңбек шарты мерзімді немесе мерзімсіз болуы мүмкін екендігін ескеріңіз). Жұмыстан шығып жатқанда мұны істеу өте қиын болады. Сіздің еңбек кітапшаңызда (егер ол сізде бар болса) жұмысқа қабылдау мен жұмыстан шығару туралы жазбалар болуы тиіс.

Егер келісімшарттар сіздің қолыңызда жоқ болса, жұмыс берушіден жұмыс істеген кезеңдегі жалақыңыздың мөлшері туралы анықтама беруін талап етіңіз. Ол не үшін қажет? Бұл төленбеген жалақы мен жұмысқа қайта қабылданған кездегі жұмысқа келмеуге мәжбүр болған аралықтағы төлемнің өтеуін есептеу кезінде керек болады. Ал егер ол еш жерде көрсетілмесе, жұмыс берушінің есептерінде көрсетілген мәліметтер негізінде белгіленеді.

Егер жұмыс беруші сіздің қолыңызға ешқандай құжат бермесе, онда сотқа талап арызыңызда оларды міндетті түрде талап етуін өтінуіңізге болады.

Егер сіздің жұмысқа қабылданғаныңыз мүлдем рәсімделмеген болса, жұмыс беруші сіздің ешқашан онда жұмыс істемегеніңізді, тіпті сізді бірінші рет көріп тұрғанын айтуы да мүмкін. Бұл жұмысқа қабылданғаныңыз бен жалақы мөлшерін растайтын құжаттарыңызды алдын ала дайындап қою керектігін көрсетеді. Мұндай жағдайда жұмыс берушінің орналасқан жері бойынша Әлеуметтік қорғау мен бақылау департаментіне жұмыс берушінің жіберген барлық заң бұзушылығын көрсетіп (еңбек келісім-шартының болмауы, заңсыз жұмыстан шығару, еңбекақыны төлемеу және т.б.) шағымданыңыз.

Шағымды жазу үшін ең алдымен жұмыс берушіге қояр талаптарыңызды анықтап алуыңыз қажет: жұмысқа қайта қабылдану, жұмысқа бармауға мәжбүр болған күндердің өтемі, еңбекақы бойынша қарызды төлеу, еңбек кітапшасындағы жазбаны өзгерту, моральдық залалды қайтару.

ҚР Еңбек Кодексінің 172 бабына сәйкес, дербес еңбек дауларын қарайтын органға жұмыскердің шағымдануына келесідей мерзім беріледі:

1) жұмысқа тұруды қайта қалпына келтіру дауы бойынша: еңбек келісім шартын бұзу жөніндегі акт көшірмесін жұмыс беруші берген күннен бастап - үш ай.

2) басқа еңбек даулары бойынша: жұмыскер немесе жұмыс беруші өз құқығының бұзылғанын білген немесе білуі тиіс болған күннен бастап - бір жыл.

Жалпы ережелер бойынша талап-арыз жауап берушінің, яғни жұмыс берушінің орналасқан жеріндегі аудандық (қалалық) сотқа беріледі. Алайда еңбек істері жөніндегі талап-арыз талап етушінің тұрғылықты жері бойынша да беріле береді.

Өтініштің дәлелі ретінде жеке еңбек келісім-шартын, еңбек кітапшасын, жұмыс берушінің жұмысқа қабылдау, жұмыстан шығару және жұмысшыға тәртіптік жаза қолдану бұйрықтарын (өкімдерін), еңбекақы туралы анықтаманы және басқа да сіздің жұмыс істегеніңізді, жұмыстан шыққаныңызды және еңбекақыңызды дәлелдейтін құжаттарды қоса тіркеу қажет.

Талап-арыздың үлгісімен аудандық немесе қалалық сотта таныса аласыз. Ең дұрысы, әрине, қорғаушы жалдау, алайда оны жалдауға кеткен шығындар тек сот шешімі сіздің пайдаңызға шешілгенде ғана өтелуі мүмкін.

Қызметкерді заңсыз жұмыстан шығарған жағдайда оның бұрынғы қызметіне қайта орналасуы немесе жұмыстан шығаруды заңсыз деп мойындаған кезде жұмыстан шығару тұжырымдамасын өзгертуі мүмкін.

1) www.enbek.gov.kz/ - Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің сайты («Еңбекті қорғау» бөлімі);

• 
  кешкі уақытта, мүмкіндігінше, өз туғандарыңызды күтіп, шығарып салыңыз;
  
• 
  көшеде ақша айырбастауға өтінген бейтаныс адамдарға сенбеңіз, олар осы әдісі арқылы сіздің әмияныңызда қанша ақша жатқанын тексергісі келген болуы мүмкін;
  
• 
  егер артыңызға біреудің түскенін сезсеңіз, жалт бұрылыңыз. Сөмкеңізді ұрлап, қашқысы келген ұры, қашқан уақытта «құрбаны» оның тек арқасын ғана көреді деп жоспарлайды;
  
• 
  егер алдыңызда күдік туғызған адамдар тобын көрсеңіз, онда көшенің келесі жағына өтіңіз немесе жүру бағытыңызды өзгертіп, адамдар көп жүретін жерге ауысып кетіңіз;
  
• 
  егер сізге осындай қауіп төніп тұрса, уақытыңызды босқа жібермей, полицияға хабарласыңыз. Кеш жасалған телефон хабарламасы тонаушыларды ұстау мен ұрланған заттардың қайтарылу мүмкіндігін төмендетеді.
  

1) www.protections.narod.ru/part/ograblkvart.html - «Ограбление квартиры» мақаласы;

2) www.ast.dvd.mvd.kz/ru/5.php?advice=1 - «Романтики» с большой дороги» мақаласы;

3) www.shkolazhizni.ru/archive/0/n-26583/ - «Как вести себя при уличном ограблении?» мақаласы.

• 
  тазалық жағдайы сақталмаған, осы мақсатқа арналмаған орында өндірілген және сатылған азық-түлік;
  
• 
  суыту жабдығы жоқ жерде (тоңазытқыш, мұздатқыш) сатылатын лезде бұзылатын азық-түлік;
  
• 
  сақтау және жарамдылық мерзімі өтіп кеткен, заттаңбасы жоқ азық-түлік;
  
• 
  орамасы зақымданған, көк татитын, жағымсыз иісі бар азық-түлік;
  
• 
  үй жағдайында дайындалған азық-түлік (оның ішінде консервіленген азық-түлік);
  
• 
  лас не зақымданған орамасы мен түбінде тұнбасы бар, бөтелкедегі су мен алкогольсіз сусындар;
  
• 
  Қазақстан Республикасында тіркелмеген және сертификаты жоқ дәрі-дәрмектер;
  
• 
  бояуы мардымсыз, өткір иісті, өткір не кескіш қыры бар, сәйкестік сертификаты және/немесе санитарлық-эпидемиологиялық қорытындысы жоқ балалар ойыншықтары;
  
• 
  өкшесі, ұлтарағы жоқ және өткір иісті балалар аяқ киімі.
  

Төмендегі жағдайда дәрі-дәрмектерді сатып алғанда да, Сіз қауіп-қатерден сақтана алмайсыз:

• 
  арнайы орындардан тыс, қолдан (кездейсоқ сатушылардан) алғанда;
  
• 
  мемлекеттік лицензияның көшірмесі мен қосымша түріндегі ақпараты жоқ, анықтамалық фармацевтикалық қызметтің телефон нөмірлері мен фармацевтикалық бақылау басқармаларының (бөлімдері) телефондары мен мекен-жайы жоқ дәріханада;
  
• 
  сәйкестік сертификаты жоқ;
  
• 
  жарамдылық мерзімі өтіп кеткен;
  
• 
  тауар сипаты мен өндірушісі көрсетілген заттаңбасы жоқ немесе заттаңбадағы ақпаратты оқу мүмкіндігі болмағанда;
  
• 
  зақымданған орамасы бар немесе тауардың өзі зақымданған немесе формасы өзгеше болған жағдайда;
  
• 
  әсіресе, дәрі-дәрмектердің қолдану және сақтау туралы нұсқаулығы жоқ болса;
  
• 
  емдеу-профилактика мекемелері дәрігерінен, стационарлы емдеудегі ауру адамдардан алғанда.
  

Тауарды сатып алғанда:

• 
  есеп-шот чегін талап етіңіз және сақтаңыз;
  
• 
  тауар орамасын не тауардың бір бөлігін сақтап қойыңыз.
  

Егер сіз тауарды сатып алғаннан кейін, оның қауіпті екендігін қолданудан кейін білсеңіз, онда өз таңдауыңызбен сатушы немесе өндірушіге шағымдану арқылы, тауардың сату бағасын төмендетуді, тауар кемшіліктерін тегін түрде жою немесе алмастыруды талап етуге құқылысыз.

Егер Сіздің заңды талаптарыңыз орындалмаса, онда сотқа жүгініңіз.

Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы талаптар тұрып жатқан мекен-жай бойынша жасалады. Немесе жазбаша өтінішпен, есеп-шот чегі, тауар орамасын қоса тіркеп, аудандық/қалалық/облыстық санитарлық-эпидемиологиялық бақылау органдарына шағымдана аласыз немесе жергілікті Техникалық реттеу және метрология комитеті басқармасынан шара қолдануды талап ете аласыз.

Сапасы төмен дәрі-дәрмек алған жағдайда, облыстық Фармацевтикалық бақылау басқармасына шағымдана аласыз.

Сондай-ақ, ішкі істер органдарына, қаржы полициясына шағымдана аласыз. Қолыңызда денсаулық пен өмірге қауіп төндіретін сапасыз тауарды сатқан жауапты тұлғаларды жауапкершілікке тарту жөніндегі өтінішіңіз болу керек.

Азық-түлік өнімі, не дәрі-дәрмекті қабылдаған кезде, денсаулығыңыз нашарлап кетсе, онда «103» телефоны арқылы жедел медициналық жәрдем көрсету қызметін шақырыңыз.

Туғандарыңызға тауар орамасын, тауарды, және чекті тапсырып, мәселені қарастырып, жауапты сатушы не өндірушіні жауапқа тарту үшін аталған органдарға өтінішпен шағымдануын сұраңыз.

Білген жөн (оқып шығыңыз):

«Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы» Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 4 мамырдағы 274-IV Заңы.

1) www.potrebitel.kz – Қазақстан тұтынушыларының Ұлттық Лигасының сайты;

2) www.erazamat.ucoz.kz/news/2008-12-24-289 - «Азбука потребителя. «Товар возврату и обмену не подлежит» мақаласы.

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «тауардың сапасы төмен болса», «сапасы төмен тауар сатып алсаңыз» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

85. Егер Сіз ұлтқа, жынысқа, дінге бөлушіліктің құрбаны болсаңыз не істеу керек?
Қазақстан Республикасы өзін демократиялы, зайырлы, құқықты және әлеуметтік мемлекет деп біледі, оның ең басты құндылығы – адам, оның өмірі, құқығы және еркіндіктері. ҚР азаматының конституциялық және басқа да құқықтары мен еркіндіктеріне қарсы қылмыс жасау заң алдындағы жауапкершілікпен қарастырылған.

Егер кімде-кім тура немесе жанама түрде шыққан тегіңіз, әлеуметтік, лауазымдық немесе материалдық жағдайыңыз, жынысыңыз, тегіңіз, ұлтыңыз, тіліңіз, дінге қатысыңыз, сеніміңіз, тұрғылықты жеріңіз, қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығыңыз жағынан немесе т.б жағдайға байланысты сіздің құқығыңыз бен еркіндігіңізді шектесе, ҚР қылмыстық Кодексі бойынша ондай тұлғаға екіжүзден бір мыңға дейінгі айлық есеп көрсеткіші бойынша айыппұл салынады (01.01.2011 жылдан 1 АЕК 1512 теңге) немесе сотталушы 2-5 айлық жалақысы немесе басқа да табысы көлемінде айыппұл төлейді немесе 3 айға қамауға алынады немесе 1 жылға бас бостандығынан айырылады.

Егер Сізге қысым көрсетуші тұлға өзінің қызметтік жағдайын пайдаланып жасаса, немесе мұны қоғамдық бірлестік басшысы істесе – ол үшін бес жүзден екі жүз мыңға дейінгі айлық есеп көрсеткіші немесе 5-8 айлық жалақысы не басқа да табысы бойынша айыппұл төлейді немесе 6 айға дейін қамауға алынады немесе 2 жылға бас бостандығынан айырылады, бұл жағдайда 3 жылға дейін ондай лауазымды атқаруға немесе ондай іспен айналысуға тыйым салынады немесе ол жаза қолданылмауы да мүмкін.

Қысым көрсетушіліктен қорғанудың негізгі тәсілі – сотқа жүгіну. Талап арызда сіздің құқығыңыздың бұзылуы немесе шектелуі туралы анық жазу керек. Сіз талап арызда өзіңіздің моралдық және физикалық зәбір көруіңізді көрсете отырып, моралдық зиян келтіру жөнінде өтемақы да талап ете аласыз.

Арызыңызда болған оқиғаның барлық деректері анық әрі ретімен жазылып көрсетілуі тиіс: уақыты, қылмыс болған орын, зәбір көрсетушінің әрекеті, оның сөздері мен пиғылы. Барлық дәлелдер мен дәйектемелерді түсінікті етіп жазуға тырысыңыз. Сіздің ісіңіз бойынша сізден немесе сіздің отбасыңыздың мүшелерінен не болып жатқанын естіген куәлар (жанама болса да) болса, тіпті дұрыс болады. Сіз полицияға – 101 телефоны арқылы, ал өз қалаңыздың ІІБ сенім телефонына (анықтама қызметінен біліп) хабарласа аласыз.

Пайдалы сілтемелер:

1) www.zonakz.net/blogs-respect.php - «Освещай, но не разжигай» мақаласы;

2)www.perspectiva-group.kz/docum/zakon/index.php?ELEMENT_ID=18 - «Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы» Заңға сілтеме;

3)www.gfss.kz/ru/zakon/element.php?ELEMENT_ID=355 – Қазақстан Республикасының Конституциясына сілтеме.

Тұрмыстық зорлық-зомбылық - мемлекеттің даму деңгейі мен мәдени хал-ахуалына қарамастан, әлемнің барлық елдерінде кездесетін мәселе. Қазақстанда да осындай мәселе орын алған. Жыл сайын елімізде тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қатысты, тіпті өлтіру бойынша он мыңдаған оқиғалар тіркеледі.

Егер сіз тұрмыстық зорлық-зомбылықтың құрбаны болсаңыз, немесе ондай қауіп басыңызға төніп тұрғанын сезсеңіз, онда құқық қорғау органдарының көмегіне жүгініңіз.

Қолданыстағы заңдар арқасында тұрмыстық зорлық-зомбылықты алғашқы кезеңінде, тіпті қол жұмсау әрекетінің алдын-алуға болады.

Заң бұзушылықтардың негізгі жағдайларын жинақтап, сіздің және полиция әрекетін көрсетуге тырысайық:

Бірінші жағдай. Адам сізге байланысты әкімшілік заң бұзушылық пен қылмыс жасаған жоқ. Алайда өзінің әрекеттерін сіздің еркіңізге қарсы жүзеге асырады, сол арқылы өміріңізді қиындатады – сіздің рұқсатыңсыз жұмысыңызға келеді, жиі телефон арқылы хабарласып, мазаңызды алады, егер бөлек тұрсаңыз, қорқытып, соныңыздан жүріп, психологиялық әсер етеді және т.б.

Егер осылай болса, онда сіз полиция органдарының көмегіне жүгінуге құқылысыз. Оұқыңы органдарының көмегіне жүгіне аласыз. ы, іздің _________________________________________________________________________

Осындай жағдайда полицейлер құқық бұзушымен профилактикалық әңгіме жүргізеді.

Егер бұл жеткіліксіз болса, онда ол адамды полицияға жеткізіп, оған қорғалу туралы нұсқама жазылады. Ол не? Қорғалу туралы нұсқаманың арқасында оған тұрмыстық зорлық-зомбылық жасауға, жәбірленушінің еркіне қарсы оны іздеуге, соңына түсуге, келуге, ауызша және телефон арқылы әңгімені жүргізуге, басқа да амалдарды қолданып байланыс жасауға тыйым салынады. Қорғалу нұсқамасының 10 күндік мерзімі бар. Мерзімі біткеннен кейін, сіздің шағымыңызға сәйкес, прокуратура оны 30 тәулікке дейін ұзарта алады. Осы шараларды полицейлер өздері жасайды. Сізден тек өтініш қана талап етіледі.

Қорғалу нұсқамасын бұзғаны үшін адам әкімшілік жауапкершілікке тартылады (әкімшілік айыппұл, сот тарапынан заң бұзушы тәртібіне негізгі талаптар қою – оны іздеу, соңына түсу, жәбірленушіге келу, онымен ауызша және телефон арқылы әңгімелерді жүргізуге, басқа амалдарды қолданып, байланысқа түсуге, суық қаруды алу, оны сақтауға, өзімен бірге алып жүру мен қолдануға тыйым салынған). Мұндай тыйым бір жылдық мерзімге белгіленуі мүмкін.

Егер қорғалу нұсқамасы қайта бұзылатын болса, онда қатал әкімшілік жаза қолданылады (10 АЕК көлеміндегі әкімшілік айыппұл, немесе 10 тәулікке дейін қамауға алу, сонымен қатар, заң бұзушы тәртібіне негізгі талаптар қою).

Ал егер осы нұсқаманы бұзуға әрекеттер тыйылмаса, онда адам қылмыстық жазаға тартылады (200 АЕК көлеміндегі әкімшілік айыппұл, 120-180 сағатқа қоғамдық жұмыстарға тартылу немесе 4 айға қамауға алыну).

Екінші жағдай. Жәбірлеуші әкімшілік құқық бұзушылық жасады. Ол күш көрсету, балағат сөздер айту, қорлау, кемсіту, үй шаруашылығындағы құралдарға зақым келтіру, басқа да азаматтарды, бірге отбасылық-тұрмыстық жағдайда өмір сүріп келе жатқан адамдарды сыйламау, қылмыстық жазалаушы әрекеттерін көрсетпей, белгілі бір пәтер не үй тұрғындарын мазалау арқылы көрініс табады.

Сіздің полицияға шағымыңыздан кейін, құқық бұзушы ішкі істер органдарына жеткізіледі, онда әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама жасалады. Егер сізге қауіп төніп тұрса, онда жәбірлеушіге қорғалу туралы нұсқама ұсынылады, оның жеткіліксіз негізін ескере отырып, жәбірленуші қауіпсіздігі үшін құқық бұзушы 48 сағатқа қамауға алынады (оны толықтай оқшаулау). Одан кейін оған әкімшілік жаза қолданылады (әкімшілік айыппұл, әкімшілік қамау, құқық бұзушы тәртібіне негізгі талаптар қою).

Бұл жағдайда, сіздің полицияға шағымыңыздан кейін, қылмыстық іс қозғалу керек. Заңға сәйкес күдіктіні 72 сағатқа қамауға алады. Жәбірленушінің қауіпсіздігі үшін күдіктіге бұлтартпау шарасы қолданылады (жол жүрмеу және тәртібі туралы қолхат, қамау, т.б.), ал егер қажет болса, қылмыс үдерісіне қатысқан тұлға қауіпсіздігі бойынша іс жүргізу шаралары қолданылады. Жазықты деп танылған тұлғаға сот шешімімен жаза қолданылады.

Егер жәбірленушіге қауіп төніп тұрса, ал қылмыстық жаза қолдану үшін біраз уақыт керек болса, онда ішкі істер органдары тарапынан қорғалу туралы нұсқама беріледі.

Төртінші жағдай. Азаматтық сот өндірісі шеңберінде жәбірленуші өз күшімен жәбірлеуші әрекеттерін тыюға тырысады. Ол нені білдіреді? Егер отбасы мүшесі сізге байланысты тұрмыстық зорлық-зомбылық көрсететін болса, онда сіз тікелей сотқа шағымдану арқылы оның сізге деген әрекеттерін тыя аласыз.

Есіңізге сала кетейік, әр тұлға (жәбірленуші, тұрмыстық зорлық-зомбылық жасаған тұлға, отбасылық-тұрмыстық қатынастағы басқа адамдар, сонымен қатар, тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алатын адамдар) жоғары мемлекеттік орган (қызметтік тұлға), прокуратура органдары мен сотқа бекітілген заңнамаға сәйкес жоғарыда аталған шаралар туралы шешім бойынша шағымдана алады.

1) Қазақстан Республикасының Қылмыстық-іс жүргізу кодексі (144 бап);

2) Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі (86-1және 355-1 баптары);

3) «Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың профилактикасы туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;

4) «Құқық бұзушылықтың профилактикасы туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;

5) «Арнайы әлеуметтік қызмет туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;

6) 2009 жылдың 14 наурыз № 330 «Арнайы әлеуметтік қызметтердің кепілдендірілген көлем тізбесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы;

7) «Тұрғындарды әлеуметтік қорғау саласындағы арнайы әлеуметтік қызмет стандартын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің 2009 жылғы 26 қаңтардағы № 26-б бұйрығы (ҚР Әділет Министрлігінде 2009 жылғы 25 ақпанда № 5566 тіркелген);

8) «Казахстанская правда» газетінің 2010 жылғы 5 мамырында жарық көрген нөміріндегі «Тұрмыстық зорлық-зомбылық - жеке бастың мәселесі емес» мақаласы - www.kazpravda.kz/c/1273028497/2010-05-05.

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «тұрмыстық зорлық-зомбылық», «тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбаны болсаңыз» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

87. Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің тарапынан жапа шеккендер не істеуі тиіс?
Құқық қорғау органдарының негізгі қызметі заң мен тәртіптің сақталуын қадағалау, қылмыспен күресу, азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қорғау болып табылады. Дегенмен, азаматтардың құқық қорғау органдары қызметкерлерінен жапа шегетін жағдайлары да кездесіп жататыны белгілі жағдай.

Көптеген азаматтардың басында, әсіресе көп кездесетін жағдай қылмыс туралы арызды тіркеуден заңсыз бас тарту болып табылады. Әрі осы бас тартумен бірге жапа шеккен адам құқық қорғау органдары қызметкерлерінің тарапынан да қысысм көреді. Сондай-ақ қылмыстық іс қозғаудан заңсыз бас тарту және іс жүргізгенде кедергілер жасау жағдайлары да көп орын алады. Полиция қызметкерлерінің күдіктілерді немесе қылмыскерлерді ұстап алған кездерінде соққыға жығуы, жауап алу кезінде ғана емес, «жедел әңгімелесуде» де көрсетілетін психологиялық қысым және дене жарақаты сияқты жағайлар қалыпты оқиға болып кеткелі қашан. Осындай қысымды тек күдіктілер ғана емес, жапа шеккендер де, куәгерлерде көреді. Жалған дәлелдер келтіру және басқа да өрескел процессуалдық кемшіліктердің орын алуы да полицияның әдеттегі ісі болып кеткені жасырын емес.

Полициядан зардап шегетін азаматтардың санатын анықтап бөліп айту қиынға соғады. Өкінішке қарай, кез келген азамат – күдікті, куәгер, зардап шегуші, құқық қорғау органы қызметкерінің көзіне түсіп қалған кез келген өз жолымен кетіп бара жатқан адам өзіне қатысты осындай іс-әрекеттерге тап болуы мүмкін. Көбіне зардап шеккізу, соққыға жығу, қорлау фактілерін жапа шеккендердің өздері жазып жатады. Медициналық мекемелер дене жарақаты фактілерін жазып алады, дегенмен, зардап шегушіге кімнің дене жарақатын салғанын жасырып қалуға тырысады. Әрі азаматтардың көптеген бөлігі құқық қорғау органдарының қызметкерлерінен көрген құқайын жасырып қалуға тырысады, өйткені құқық қорғау жүйесінің қайта маңынан жүргісі келмейді. Азаматтар өзін жан-жақты қорғалған тұлға ретінде сезіне алмайды және әділдікке жету мүмкіндігіне сенімін жоғалтады. Кінәлілерді жазалап, шеккен зиянының есесін қайтарып, әділдікке жететін адамдар ілуде біреу ғана кездеседі. Солай десек те, құқық қорғау органдарында істейтін кінәлілерді жауапқа тарту мүмкіндігі өте жоғары. Ол үшін жапа шеккен адамның әділдікке жетуге деген нық сенімі мен құқық қорғаушылар ұсынатын тиісті құқықтық көмек керек. Ынта мен құқықтық қолдау болса, кінәлілердің белсенді қарсы әрекетіне қарамастан құқық қорғау органдары қызметкерлерін жауапкершілікке тарту өте тиімді болуы әбден мүмкін.

Егер құқық қорғау органдарының қызметкерлері, соның ішінде прокуратура қызметкерлері сізге қатысты қандай да бір қылмыс жасаса немесе Сіздің арызыңыз бойынша шара қолданудан бас тартқан болса, өз құқығыңызды қорғау туралы өтінішіңізді ішкі істер органдарына, қаржы полициясына, ұлттық қауіпсіздік комитетіне, прокурорға немесе сотқа тапсыруыңыз керек.

Егер Сіз іс бойынша қабылданған процессуалдық шешіммен келіспейтін болсаңыз немесе егер сіздің жеке бас құқықтарыңыз бен бостандықтарыңызға прокурор, тергеу және жауап алу органдарының әрекеті (әрекетсіздігі) және шешімі тікелей зиянын тигізген болса, сотқа шағымдануға құқылысыз.

Арыз-талапты қылмыстық істі жүргізген орган орналасқан аудандық сотқа Сіз келіспейтін шешіммен танысқан сәттен бастап он бес тәулік ішінде немесе прокурордың өтінішті қанағаттандырудан бас тартуы туралы хабарламасын алған соң осындай мерзім ішінде немесе прокурорға берілген өтініш бойынша жауап келмегеніне он бес тәулік толған сәттен бастап бере аласыз.

1) www.mvd.kz/ - ҚР Ішкі істер министрлігінің сайты;

2) www.supcourt.kz/ – ҚР Жоғарғы сотының сайты;

3) www.minjust.kz/ru/node/15899/ - «Құқық қорғау органдары туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сілтеме.

Алайда, көп жағдайда азаматтардың өзі лауазымды қызметкерлердің осындай қадамға баруына себепші болады. Сондықтан да, заң бойынша «алушыға» ғана емес, «берушіге» де жауапкершілік артылған.

• 
  Басқа мемлекеттік органдар, мекемелердің жұмысына заңсыз жолмен араласу;
  
• 
  Қызметтік лауазымды пайдалана отырып, жеке басының не туыстарының материалдық қызығушылықтарын қанағаттандыруға байланысты мәселелерді шешу;
  
• 
  Мемлекеттік қызметке заңда белгіленбеген басымдықтарға ие болып өту және өсу;
  
• 
  Шешімді дайындау мен қабылдау барысында біреуге заңсыз жолмен басымдық беру;
  
• 
  Кәсіпкерлік қызметті не басқа табыс әкелетін саланы жүзеге асыруда заңда белгіленбеген кез келген әрекетпен көмек көрсету;
  
• 
  Мемлекеттік қызметті жүзеге асыру барысында алынған ресми жариялануға жатпайтын ақпаратты жеке мүддеге пайдалану;
  
• 
  Заңда жариялауға рұқсат етілген деп бекітілген ақпаратты беруден бас тарту, оны кешіктіру, жалған не толық емес ақпарат беру, заңда жариялауға тиістігі бекітілмеген ақпаратты жеке және заңды тұлғалардан талап ету;
  
• 
  Жоғары тұрған ресми тұлғаларға қызметтік емес ілтипат көрсету не сый жасау (әдепті және қонақжайлылық бойынша жалпы қабылданған нормаларға сәйкес символикалық ықылас көрсету, символикалық кәдесыйлар тарту, сонымен қатар, ресми және хаттамалық шараларды өткізуді қоспағанда);
  
• 
  Жеке және заңды тұлғалардың құқықтары мен заңдық мүдделерін қанағаттандыруға тосқауыл болу;
  
• 
  Мемлекеттік немесе осыған теңестірліген қызметі үшін жеке тұлғалар мен мекемелерден ақшалай, қызметтік және басқа формада сый алу.
  

• 
  егер сіз жемқорлық заң бұзушылық фактісі бойынша хабарлассаңыз немесе жемқорлықпен күресте жәрдемдессеңіз – онда мемлекет қорғауында боласыз;
  
• 
  егер сіз жемқорлықпен күресте жәрдемдессеңіз, онда сіз туралы жеке ақпарат мемлекеттік құпия болып есептеледі, тек прокуратура, ұлттық қауіпсіздік, ішкі істер органдары, салық, кеден қызметі, шекара полициясы мен соттың сұрау салуы бойынша ғана жария етіледі. Бұл ақпарат жария етілсе, заңда бекітілген жауапкершілікке тартылады;
  
• 
  егер Сіз жемқорлықпен күресте жәрдемдессеңіз, қажет жағдайда, жемқорлықпен күресті жүргізіп жатқан органдар сіздің жеке қауіпсіздігіңізді қамтамасыз етуі керек.
  

Жасалған жемқорлық заңбұзушылық жөнінде сіз Экономикалық қылмыстар мен жемқорлықпен күрес Департаментінің сенім телефоны - 144, сонымен қатар, әр мемлекеттік органдардағы сенім телефондары арқылы хабарласа аласыз.

Жоғарыда аталған кепілдіктер жалған ақпарат берген тұлғаларға көрсетілмейді.

Мұны білген жөн (оқып шығыңыз):

«Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» Қазақстан Республикасының Заңы.

1) www.zholpolice.kz/kk/corruption/responsibility/ - «Пара берушілердің жауапкершілігі» мақаласы;

2) www.finpol.kz – Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігінің сайты.

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «сыбайлас жемқорлық», «жемқорлықпен күрес» және т.б. кілт сөздерді теру керек.
89. Егер полиция сіздің құқық бұзушылық туралы өтінішіңізді қабылдаудан бас тартса не істеу керек?
Сіздің үйіңіздің кіреберісіне үнемі кіріп жүретін «нашақорға» болмаса өзінің музыкасымен Сіздің еркін демалуыңызға кедергі келтіретін көршіңізге арызданғыңыз келді. Сіз полицияға арызыңызбен келгенде, олар оны қарағысы келмеді. Бұл жағдайда не істеу керек?

Қылмыстық іздестіру органдары, оның ішінде полиция да кез келген жасалған немесе дайындалып жатқан қылмыс (заң бұзушылық) жайындағы хабарламаны немесе арызды қабылдап, тіркеп және қарастыруға міндетті. Яғни, егер сіз полиция қызметкеріне арыз немесе хабарлама тапсырсаңыз, ол оны қабылдап қарастыруға міндетті.

Арыз қабылдануы үшін оны дұрыс рәсімдеу қажет, дәлірек айтқанда: тегіңізді, атыңызды, әкеңіздің атын, мекен жайыңызды, байланыс құралыңызды көрсетіп, арызданып жатқан жағдайдың мән-жайын баяндауыңыз қажет.

Арызды өткізгеннен кейін, қолыңызда арыздың тіркелгендігінің дәлелі қалуы қажет. Бұл туралы өтініштерді есепке алу кітабындағы тіркеу нөмірі бар талон немесе сіздің қолыңызда қалған өтініштің көшірмесіне қабылдаған адамның қойған қолы куәландырады.

Полицияның өтінішіңізді қабылдаудан бас тартуға құқығы жоқ. Егер өтінішіңізді қабылдаудан бас тартқан жағдайда, ішкі істер органдарының қызметкерінің әрекетіне арыздануыңызға сөзсіз негіз бола алады. Қалалық, аудандық ішкі істер органдарының (полицияның) бөлімшелерінде «прокурор кабинетінде» деген атаумен прокуратура қызметкелерінің кезекшілігі ұйымдастырылады. Олардың міндеті қылмысы жасырудың алдын алу. Полиция қызметкерлерінің әрекетіне байланысты арызбен сонда барыңыз.

Сіз одан да жоғары прокуротураға немесе сотқа бара аласыз. Қандай жағдайда да заң сіздің жағыңызда, сондықтан өз мүддеңізді қорғауға қорықпаңыз!

1) www.mvd.kz/_ - Ішкі істер министрлігінің сайты;

2) www.forum.zakon.kz/lofiversion/index.php/t1779.html - Қазақстандық құқықтық форум;

3) www.info-tses.kz/red/article.php?article=12323 – «Инфо-Цес» газетіндегі «Как достать полицейских своим заявлением?» мақаласы.

Егер Сіздің басыңызға дәл осындай жағдай тап келсе, яғни ЖКО-ға ұшырасаңыз:

1. 
   Тез арада көлікті тоқтатыңыз (тұрған орныңыздан қозғалмаңыз).
   
2. 
   Апаттық жарық дабылқаққышты қосып, апаттық тоқтау белгісін қойыңыз (жанып-өшіп тұратын қызыл фонарь).
   
3. 
   Жәбірленушілерге дәрігер келгенге дейінгі медициналық көмек көрсету шараларының мүмкіндігін қарастырыңыз.
   
4. 
   Жедел-жәрдем шақырыңыз (шұғыл жағдайда жәбірленушіні жолдағы көлікке салып жіберіңіз, егер мүмкіндік болса, өз көлігіңізбен жақын маңдағы емдеу мекемесіне апарыңыз, өз тегіңізді, көлік нөмірін жаздырып, жеке куәлігіңізді көрсетіп, оқиға орнына қайта оралыңыз)
   
5. 
   Ішкі істер органына хабарлаңыз (немесе ұялы телефоныңыздан 112 нөміріне хабар беріңіз)
   
6. 
   Оқиғаға куә болғандардың аты-жөндері мен мекен-жайларын жазып алып, ішкі істер органының қызметкерлерінің келуін күтіңіз.
   
7. 
   Егер басқа көліктердің қозғалуына мүмкіндік болмса, жүретін жолды босатыңыз.
   
8. 
   Жүретін жолды босату және жәбірленген адамды өз көлігіңізбен ауруханаға жеткізу қажет болған жағдайда, алдын ала куәлардың қатысуымен машинаның жағдайын, орналасуын, жол көлік оқиғасына қатысты заттарды белгілеп алыңыз. Олардың сақталуы үшін барлық мүмкіндікті қолдануыңызға тура келеді, сондықтан да оқиға орын алған жерді айналып өтуді қамтамасыз етуіңіз керек.
   
9. 
   Егер ЖКО барысында жәбір көрген адамдар болмаса, жүргізушілер өзара келісім нәтижесінде түсіністік тапса, алдын ала оқиға сызбасын құрастырып, жақын маңдағы жол полиция бекетіне не болмаса ішкі істер бөлімшесіне барып, оқиғаны рәсімдеп, қол қояды.
   

Бұдан кейін, куәлардың координаттарын, апат орнын суретке (ең болмағанда ұялы телефонға) түсіру керек және жол полициясы қызметкерлерін күтіңіз. Олармен ақырын, асықпай сөйлесу керек. Бос қағаздарға, толтырылмаған хаттамаларға ешуақытта қол қоюға болмайды.

1) www.emer.kz/survival/methods/index.php/ - төтенше жағдайлар кезінде аман қалу әрекеттері бойынша әдістемелер мен нұсқаулықтар;

2) www.beregiavto.kz/forum/topic_28 - «Что делать при ДТП?» мақаласы.

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «жол-көлік оқиғасы», «жол-көлік оқиғасы орын алса» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

91. Кәмелеттік жасқа толмаған бала жоғалып кетсе не істеу керек?
Жазғы демалыс басталысымен ауылға ата-әжесіне жол тарпаған балалар қалада қалып, таңнан қара кешке дейін далада жүреді. Балаңызға жақсы көретіндігіңіз бен ол кешіксе уайымдайтыныңызды алдын ала түсіндіріп, айтып қойыңыз. Бала кешігіп жатса әрі одан хабар болмаса, сіз тынымсыз терезеден қайта-қайта қарап, балаңызды іздейсіз. Алайда уақыт өтіп жатыр, дала қараңғыланғана бастағанда ғана, сіз балам қайда екен деген сұраққа жауап іздеу әрекетін бастайсыз. Алдымен сіз оған «қазір, осыдан келсінші» деп ыза боласыз. Сосын «ең бастысы үйге аман-есен оралса екен» деп тілеп, оны кешіруге дайын боласыз.

Алайда баланы іздеуді бірден бастау керек. Бір сағатқа кешіксе болды, іздеуді кешіктірмеу керек. Үйіне баруы мүмкін таныстарыңыз бен туыстарыңызға хабарласуыңыз керек. Алайда өз үй телефоныңыз арқылы емес, көршінің телефонынан хабарласыңыз, өйткені үй телефонына баланың өзі хабарласуы не қайғылы оқиға хабарлануы мүмкін. Үй телефонының қасында біреуді қалдырып кетіңіз.

Алдымен сізге таныс орындарда балаңыздың бар-жоғын анықтаңыз. Мәйітхана, аурухана, тағы басқа осындай орындарға хабарласуға асықпаңыз: сізді адамдар түсінбей қалуы да мүмкін.

Мысалы, Астанада қайғылы оқиғаларды тіркеу Бюросына хабарласа аласыз (телефон нөмірін анықтама қызметі немесе ІІД сайтындағы телефонға хабарласып біле аласыз – http://www.ast.dvd.mvd.kz/). Бұл бөлімше қала бойынша жедел түрде ақпарат жинап, жоғалып кеткен туыстарын іздеп жүрген азаматтарға жауап беру үшін арнайы құрылған. Бюрода ақпарат үнемі жаңарып отырады, сондықтан күніне 2-3 рет хабарласу керек.

Ал балаңыз әлі де үйге оралмаса және барлық телефон шалуларыңыз нәтижесіз болса, үй телефонына бір кісіні кезекшелікке қойып, өзіңіз баланың жоғалуы жөніндегі өтінішіңізбен полицияға барыңыз. Өтінішке оның жоғалғанға дейінгі ең жақын уақытта түсірілген фотосын жабыстырып, бойы, салмағы, негізгі белгілері туралы ақпарат беріңіз.

Есте сақтаңыз! Осы шаралар бала жоғалып кеткен алғашқы сағаттарда жасалу керек.

Егер әлі де болса бала оралмаса, онда ресми іздестіруге қоса өзіңіздің іздестіруіңізді жасаңыз. Ол үшін балаңыздың бет-әлпеті толық көрінетін фотосы, жоғалып кеткен киімінің сипаттамасы бар хабарландыруларды жоғалған балаңыз жүруі мүмкін жерлерге жабыстырып шығыңыз. Хабарландыруларды неғұрлым көп жасасаңыз, онда соғұрлым оны адамдардың көру мүмкіндігі артады, Сонымен қатар, хабарландыруды интернетке де орналастырыңыз.

Одан кейін сіз балаңыздың фас, профиль, 3/4 бұрылып тұрған, толық бойымен түскен (оның мінезіне тән кейіпте), сонымен қатар жоғалған бала киген киімнің фотолары немесе суретінің (түрлі-түсті болғаны жақсы), жинағын жасаңыз. Егер фотолар ескі болса, онда фотограф көмегіне жүгініңіз. Осы фотоларға қоса баланы көрген азаматтарға немесе ұрыларға арналған мәтінді (орталық не кабельдік) телеарнаға апарыңыз. Фотосуреттер мен киім бейнесі не үшін керек? Егер арада үш тәулік өткенін ескерсек, сіздің балаңызды көрген адам түрлі фотоларға қарап, өзі мән берген киімдеріне көре отырып, есіне тез түсіре алады (зерттеушілердің айтуынша, бесінші тәуліктен соң адам ақпараттың 25% ғана есте сақтайды екен).

Уақыт өтіп жатыр, ал полициядан «іздеп жатырмыз» деген сөзден басқа нәтиже жоқ болса, және олардың іздестіру ісімен толық айналыспай жатқандығына сенімді болсаңыз, онда жоғары тұрған мекемеге шағым-өтініш жазып, істі бақылауға алуды талап ете аласыз. Және міндетті түрде, не істелмегенін, ненің жеткілікті дәрежеде жасалмағанын ашып көрсетіңіз.

1) www.detki.kz/kids/karapuz/poterya/ - «Ребенок потерялся» мақаласы;

2) www.dulat.kz/book_shkola_vyjivaniya.shtml - «Школа выживания, или 56 способов защитить ребенка от преступления» мақаласы;

3)www.ug.zanmedia.kz/index.php?option=com_content&view=article&id=1886:2010-08-25-05-15-32&catid=61:1&Itemid=5 – «Алгоритм поиска» мақаласы.

Шу ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Біріншісіне музыкалық құралдар, тұрмыстық музыкалық аппаратура, адам мен жануарлардың дауысы жатады. Ал сыртқы шуға автокөліктің гуілі мен дыбыстық белгілер, мекемеден тыс жұмыс жасап жатқан агрегаттар дауысы мен тағы басқалар жатады.

Шулы көршілерді сабасына түсіру оңай емес, алайда олармен сөйлесіп көруге болады.

Тыныштық орнату бойынша жұмыс мына кезеңдерден тұрады.

1. Егер көршіңіз түнде шулап, ұйқы бермесе, шулауды тоқтатуын (телефон арқылы) өтіну, куәгерлердің (көршілер) көзінше жағдайды түсіндіру.

2. Егер нәтиже болмаса, онда жергілікті полиция бөлімшесіне (телефоны сізде міндетті түрде керек) хабарлама жіберу.

3. Полиция жасағы айналадағы адамдарды сыйлау керектігі жөнінде түсіндіру шараларын өткізеді. Тұрғын үй орын-жайларды пайдалану ережелерін сақтамау бойынша хаттама жасалады, одан соң хаттама әкімшілік комиссияға жолданады.

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекске сәйкес жеке тұлғалардың қалыпты демалысы мен тыныштығына кедергi келтiретiн, түнгi уақытта (сағат 23-тен таңғы 6-ға дейiн) тыныштықты бұзу, оның iшiнде тұрғын үй-жайларда және олардың сыртында шұғыл қажеттiлік жоқ шу шығаратын жұмыстарды жүргiзу - ескерту жасауға немесе жеке тұлғаларға - екі, лауазымды адамдарға, жеке кәсiпкерлерге, шағын немесе орта кәсiпкерлiк субъектiлерi немесе коммерциялық емес ұйымдарға - он, iрi кәсiпкерлiк субъектiлерi болып табылатын заңды тұлғаларға қырық айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде айыппұл салуға әкеп соғады (333-бап. Тыныштықты бұзу).

4. Алайда, полиция жасағы кеткеннен кейін де, өз дегендерін жасайтын көршілер музыкаға қайта басады. Полиция келетін күні тынышталып, ал олар кеткенде, жағдай қайтадан қайталанып отыратын оқиғалар көп. Осындай жағдайда көршілердің әрекеті ұсақ бұзақылық деп танылады. Ондай жағдайда қоғамдық тәртіпті бұзу мен азаматтардың тыныштығы туралы акт жасалады. Аталған құжатқа көршілес пәтер тұрғындары қол қояды. 2 пәтер тұрғынының қолы жеткілікті.

5. Акт құрастырумен қатар, қоғамнық тәртіп бұзушылықтың уақыты мен орны жазылған арыз дайындау керек.

6. Арыз бен актіні шақыртумен келген полиция жасағына тапсыру.

7. Полиция қызметкерлері өз кезегінде, қоғамдық тәртіп бұзушылық туралы хаттаманы толтыруы керек.

8. Егер көршіңіздің «өш» алу ниетінен қорықсаңыз, полицияға өтінішіңізді жеткізе аласыз. Ондай жағдайда көршіңізге қорғау ұйғарымы шығарылады. Ол не? Ол арқылы көршіңізге сіздің өз еркіңізден тыс қарсы кездесу, қудалау, іздеу, ауызша және телефон арқылы сөйлесуге тыйым салынады. Қорғау ұйғарымы он күнге жасалады. Осы уақыттан кейін сіздің өтінішіңіз бойынша прокурор рұқсатымен оны тағы 30 тәулікке ұзартуға болады. Оның бәрін полицейлер өздері жасайды. Сізден тек өтініш қана қажет.

9. Балама шаралар ретінде дыбыстық оқшаулау шарасын ұйымдастыру керек.

«Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы» Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 30 қаңтар N 155 Кодексі (330 бап «Ұсақ бұзақылық», 333 бап «Тыныштықты бұзу»).

Көпшілігіміз осындай бір сәтті өмірімізде бастан өткерген шығармыз. Алайда осындай жағдайда ұялы телефонды қайтару үшін не істеу керек екендігін бәрі бірдей білмейді. Дабыра етпесеңіз (паника), оны қайтару мүмкін екен.

Егер сіз сыртқы қоңырауларға шектеу жасасаңыз, онда өзіңіздің есепшотыңыздың сол күйінде қалатынына сенімді боласыз. Сосын өз нөміріңізге хабарласуыңыз керек.

Алайда әр үш минут сайын хабарласу ыңғайсыздық тудырады, сондықтан, осындай шаралар қолдану керек.

1) ұялы телефоны бар танысыңызды тауып алыңыз;

2) оның телефонында SMS-хабарландыруларды жеткізу жөнінде есеп беру қызметінің бар-жоғын анықтаңыз;

3) танысыңыздан нөміріңізге хабарландыру жіберуін және хабарландыру жеткізу туралы есеп беру қызметін қолдануды сұраңыз.

4) Сіздің телефоныңыз қосылған кезде танысыңыздың телефонында хабарламаның жеткізілуі туралы мәлімет шығады. Одан кейін ол сізге хабарласып, телефоныңыздың жұмыс істеп тұрғанын хабарлайды;

5) одан кейін хабарласып телефоннан жауап беруін күтіңіз.

Адамдар телефонды жоғалтып алу менің басыма келмейді деп ойлауы мүмкін, ал ондай жағдай бола қалса, адырап қалатынымыз шындық. Сондықтан сіздің назарыңызға келесі ұсыныстарды ұсынамыз.

• 
  Күдік тудыратын жерлерден және құжатсыз (криминалды болуы мүмкін) телефондарды алмаңыз. Осылайша сіз қылмыстық жолмен табылған заттың өтуіне жәрдемдесесіз. Ондай зат сізден бәрібір тәркіленеді, сонымен қатар, сізге оны алу фактісі бойынша түсініктеме беруге тура келеді. Ақшалай өтемақының да болмайтыны түсінікті.
  
• 
  Ұялы телефон алғанда, қорабы мен құжаттарын сақтап қойыңыз. Ал қорапта бірегей IMEI-кодтың болуын ескеріңіз.
  
• 
  Құжаттағы IMEI-кодты шын мәніндегісімен салыстырыңыз. Ол үшін телефоныңызда *#06# теріңіз, дисплейіңізде IMEI-код шығып тұрады. Бұл код кепілдік талоны мен телефон қорабындағы кодпен сәйкестігін тексеріңіз.
  
• 
  Егер телефоныңызда сәлемдемені редакторлау мүмкіндігі (телефонның қосқанда шығатын бетті өзгертудің мүмкіндігі) болса, онда «Егер сіз осы телефонды тауып алсаңыз, онда мына телефонға хабарласыңыз (Сіздің байланыс телефоныңыз), сыйақы беріледі» немесе – «Менің телефоным - XXX-XX-XX"деген жазуды жазып қойыңыз. Ондай жазуды телефон ішіндегі батарея астына орналастыруға болады.
  
• 
  Далада тауып алған телефонды қайтару-қайтармау сіздің моральдік-этикалық қасиеттеріңізге байланысты. Алайда ұрланған телефонды сатып алғандағыдай, мұнда да мәселелер туындау мүмкін.
  
• 
  Егер сіздің телефоныңызда керекті ақпарат сақталса, онда компьютер не ноутбукта оның резервтік көшірмесін жасаңыз. Телефонда құпия ақпаратты сақтамаңыз немесе барынша қауіпсіздік сақтау шараларын қолданыңыз.
  
• 
  Ең бастысы - ұрлау қаупі бар жерлерде, әсіресе адам көп жүретін көлікте, кезекте абай болыңыз.
  

Мұз құрсаулары мен тау өзендерінің сағасынан шығуы кезінде ғана су тасқыны бір мезетте өтуі мүмкін. Ал басқа жағдайларда су басу қаупінің алдын алуға немесе дер кезінде қауіпсіздік шараларын қолдануға мүмкіндік бар.

Тұрғылықты жерлердегі су тасқыны қауіпсіздігін қамтамасыз ету, көбінесе, оның алдын алу шараларына байланысты болады. Жергілікті жер жағдайын, күн райының ерекшеліктерін және тарихын білген жағдайда су басу қаупін, оның қандай жерлерге дейін жететінін дәл тауып болжау қиын емес. Сонымен қатар гидрологиялық болжамдарға даүнемі назар аударып отыру қажет.

Егер сіз өзіңізді жекелеген қаупсіздік шараларымен қамтамасыз еткіңіз келсе:

• 
  Су толқынының бірінші соққысында-ақ құлап қалмайтын, мықты баспаналар мен жайлар тұрғызуыңыз;
  
• 
  Барлық отбасы мүшелерін жүзуге үйретуіңіз;
  
• 
  Жеке қайығыңыздың болуы (дұрысы екеу: біреуі-кәдімгі, ал екіншісі-үрлемелі);
  
• 
  Жақын маңдағы ең биік нүктемен таныс болуыңыз;
  
• 
  Жақындап келе жатқан апат жөнінде хабар беру жолдары мен тәсілдерін білуіңіз керек.
  

• 
  Үйдегі газ, электр көздерін және суды өшіру; жанып тұрған пешті сөндіру;
  
• 
  Үйдегі қымбат әрі бағалы заттар мен бұйымдарды жоғарғы қабатқа немесе шатырға шығару;
  
• 
  Терезелер сынбау үшін және үйге қалқып жүрген қоқыстар кірмеу үшін бірінші қабаттағы терезелер мен есіктерді тақтаймен немесе фанермен мықтап шегелеп жабу;
  
• 
  Үй жануарлары тұрған қоралардың есігіндегі ілгектерді ашып қою керек.
  

Су тасқыны басылған соң үзілген немесе салбырап тұрған электр сымдарынан, бүлінген газ құбырларынан сақтану керек. Үйге кірмес бұрын оның су екпінінен кейін қандай жағдайда екенін білу қажет, құлауға шақ тұрған үйге кіру-қауіпті. Тасқын судан тауып алынған тамақтарды және сол судың өзін де пайдалануға болмайды.

Сел тасқынының биіктігі 10-20 метрге дейін барады. (жекелеген жағдайларда 40-50 метрге дейін жетеді), жылдамдығы тау өзендерінің жылдамдығына жақын (3-5 м/с артық). Сел тасқынынан аман қалу мүмкін емес, сондықтан сел қаупінің алдын алу шараларына үлкен мән беріледі.

• 
  Сел қаупі басым аймақта нөсер жаңбырдың жиі жаууы;
  
• 
  Ауа температурасының тез әрі ұзақ уақыт жылы болуының салдарынан таудағы көлдердін суға толып, сел қаупі бар өзендердің тасуы;
  
• 
  Көлдегі су деңгейінің тез төмендеуі немесе оның бетінде өзен дамбысын бұзатын қуыстың (воронка) пайда болуы.
  
• 
  Көл дамбысын бұзуға әкеліп соғатын жер сілкінуі.
  

• 
  Теңіз-мұздақты кешендерде су жиналуын дәлелдейтін, сел қаупі бар арналарда судың тоқтап қалуы немесе бірден азаюы;
  
• 
  Сел қаупі бар арналардың жоғарғы жағында селге тән дауыс- гуілдің пайда болуы;
  
• 
  Селмен бірге төмен құлдилаған тастардың әсерінен жердің дірілдеуі;
  
• 
  Селдің алғашқы толқынынан пайда болған лас шаңнан тұратын бұлт пайда болуы;
  
• 
  Сел алдында жауатын таза емес, лай жауын.
  

• 
  бұқаралық ақпарат құралдарының таудағы жағдай туралы хабарламаларын үнемі тыңдап отыру;
  
• 
  сел қаупі бар аймақтың жоғарғы бассейнінде үздіксіз нөсер жаңбыр жауса, қауіпті аймақтан кету;
  
• 
  жылжып келе жатқан сел ағынына 50-70 м-ден жақын бармау;
  
• 
  жартастар мен тік жарлардың жанына жақын тұрмау, сел жүру кезіндегі жердің дірілінен тас немесе жартас құлауы мүмкін;
  
• 
  сел қаупі бар арналарда жүргенде адамдардың арасы 20-30 м. аралықтың болуы;
  
• 
  сел қаупі бар арналарға жақын жерлерге, өзен дамбыларына немесе олардың астына дем алуға, шатырлық лагерлер орнатуға болмайды;
  
• 
  сел басу белгілерін байқаған жағдайда тез арада қауіпті жерден аулаққа, биік тау қатпарларына кету;
  
• 
  сел жүріп кеткен соң оның арнасына түспеу, артынан тағы бір сел толқыны болуы мүмкін;
  
• 
  сел жүріп өткен арнаға түскенде және онымен жүріп келе жатқанда аса сақ болу, әсіресе сел жырып кеткен жерлер өте қауіпті;
  
• 
  теңіз-мұздақты кешендерге сел қаупі жоқ кезде ғана, дұрысы жылдың ең суық кезінде барып, оның үстінде жүрген дұрыс;
  
• 
  көлдегі дамбылармен, мұз кесектерімен немесе қар көшкінінің бетімен, келесі бетке өтуге талпынбау.
  

Көп жұмыс істеуге болмайды. Көп адамның демалысты жазда алатыны бекер емес. Өйткені ыстықта жұмыс жасау ыңғайсыз. Ауа температурасының 26 градустан әрі қарай әр градусқа жоғарылауы адамның жұмыс жасау қабілетін шамамен 10 пайызға төмендететіні дәлелденген.

Егер Сіз автокөлік жүргізушісі болсаңыз. Жолға өзіңізбен бірге салқындатылған сусындар алып жүру керек. Дене ысып, өзіңізді нашар сезінсеңіз, онда көлеңкеге тоқтап, демалып алыңыз.

Автокөліктен шығып, далада жүре тұрыңыз, сол уақытта көлігіңіздің барлық терезелерін ашып қойыңыз. Өзіңізді жақсы сезінгеннен кейін ғана көлік айдауды жалғастырыңыз. Балаларды ешқашан жабық көлікте қалдырмаңыз.

Жолда қолайсыз жағдайларға тап болмайын десеңіз, мынадай кеңестерді есте сақтаңыз: көлікте салқындатқыш немесе климат-бақылау болса, оны ағзаңызға суық тигізбейтіндей ысырапсыз пайдаланыңыз, саяжайға немесе қала сыртына демалуға шығыңыз, аптап ыстықта мойынға дымқыл орамал тағып алуға да болады, ысып кетсеңіз онда су алдына тоқтап, қолыңызды шынтағыңызға дейін салқын сумен жуыңыз, жеңілденесіз, көлікті көлеңкеге қойыңыз, қозғалтқыштың салқындауын қадағалаңыз, ең бастысы – таза радиатор; антифриздің температурасы термометр сызығының қызыл сызығынан аспауын үнемі қадағалаңыз.

1) www.emer.kz/survival/behaviour/zasuha.php/ - «Засуха и сильная жара» мақаласы;

2) www.lookinfo.net/2007/06/10/kak_pravilno_vesti_sebja_v_zharu.html - «Как правильно вести себя в жару» мақаласы;

3) www.live4speed.ru/intresting/post/36 - «Как правильно вести себя в жару в автомобиле» мақаласы.

Алғашқы медициналық көмектің негізгі мақсаты – адам өмірін құтқару.  Ең бастысы – алғашқы секундтарда дұрыс әрекет етуге үйрену, дәрігерлер келгенше апатқа ұшыраған адамның өмірін сақтап қалу. Келесі кеңестер өзіңізге, жолдасыңызға басқа да көмекті қажет ететін кез келген адамға алғашқы көмекті дұрыс көрсете алуға септігін тигізеді.

Ең алдымен адамды қайғылы жағдай болған жерден алып шығыңыз, оның өміріне қауіпті жағдайды (талып қалу, бастырылып немесе қысылып қалу, қан тоқтамау) жойыңыз; жарақатының қандай дәрежеде екенін, көлікпен немесе жаяу тасымалдауға келетін-келмейтінін көріңіз; қауіпсіз, медициналық көмек көрсетуге қолайлы жерге апарыңыз; алғашқы медициналық көмек көрсетіңіз.

Көз қарашығының жарық сезгіштігін анықтау тәртібі. Бас бармақпен үстіңгі қабақты көтеріп, қарашыққа қараңыз. Егер қарашық жарық түскеннен кейін де үлкен күйінде қалса, онда ол жарықты сезбейді деген сөз. Қараңғы кездерде қарашықтың жарық сезгіштігін электр қолшамының көмегімен байқауға болады.

Ұйқы артериясындағы тамыр соғысын байқау тәртібі. Төрт саусағыңызды жарақаттанған адамның мойнына қойыңыз. Саусақтарыңызды кеңірдек пен мойын бұлшық етінің ортасына қойып, тамыр соғысын байқау үшін аздап батырыңқыраңыз.

Қолдан немесе аяқтан қан ағатын (капилярлық немесе тамырлық) болса, зақымданған жерді таза дәкемен қаттырақ байлаңыз (бастырып байлау) немесе лейкопластырьдың көмегімен мақта-дәкеден бірнеше қабат етіп жасалған тампон қойыңыз. Алайда жарақатты өте қатты байлап тастауға да болмайды (қан жүрмей, мүше көгеріп қалуы да мүмкін). Бастырып байлау кішірек артериялардың қанауын тоқтатады.

Артериялық қанау кезінде артерияны қолмен басып тұрады, қан тоқтатушы жгут көмегімен немесе қолды не аяқты бүгу арқылы тоқтатады. Артерияны қолмен немесе жұдырықпен басқан кезде қан бірден шамамен 10-15 минутқа тоқтап қалады, содан соң қол шаршап, қысым әлсірей бастайды. Сондықтан артериядағы қан тоқтай салысымен қан тоқтатушы жгутты пайдаланыңыз. Жгутты жалаңаш денеге байлауға болмайды. Адам терісі қатпарланбай, тегіс болуы керек, жгут байланатын жерді орамалмен немесе дәкемен ораңыз. Жгутты аяқ немесе қолдың астынан алып, үстіне қарай байлаңыз, алғашқы екі байламды қатты етіп, үшіншісін тартпай сәл ғана байлаңыз. Егер қан тоқтамаса, жгутты алып, қайтадан одан да жоғарырақ жерден байлаңыз. Байлауыңыздың қаттылығы қанды тоқтатуға болатындай, бірақ мүлдем қан жүргізбей тастамайтындай болуы керек. Жгутты байлап болған соң жгут салынған уақыт, құтқарушының аты-жөні, лауазымы жазылған қағаз қыстырып қоюды ұмытпаңыз. Жгут әдетте 1,5 - 2 сағатқа ғана, ал суық күндері 0,5 - 1 сағатқа қойылады. Ал әрбір 30 - 60 минут сайын жгутты босатып отыру керек, яғни бірнеше минутқа босатып, сол кезде жгуттың жоғарғы жағынан саусақпен басып отыру керек, жгут тұрған жердегі ізге ақырын ғана массаж жасау керек. Жгутты 2 сағаттан артық ұстауға болмайды.

Фабрикалық жгут болмаған жағдайда оны қолда бар нәрсемен (резина түтік, галстук, белдік, белбеу, орамал, бинт және т.б.) алмастыруға болады, тек сым темірді қолданбаңыз.

1) Оң қолыңызбен аурудың иегінен, саусақтарыңыз оның жағын ашатындай астыңғы ернін төмен тартып ұстаңыз;

2) Сол қолыңызбен мұрнын қысып, аурудың басын артқа қарай шалқайта ұстаңыз және осы қалыпта дем жібергенше ұстаңыз;

3) Еріндеріңізді аурудың ерніне қатты басып, оның ішіне қарай қатты дем шығарып, үрлеңіз. Үрлеу жиілігі минутына 18-20 рет.

Екінші рет үрлегеніңіз нәтижесіз болса, бірден жүректің тұсына массаж жасауға кірісу керек.

Жүрек тұсына массаж жасау. Жасанды демалдырудың алдында басты артқа шалқайту арқылы жоғарғы тыныс жолдарының өткізгіштігін қамтамасыз ету керек.

1. 
   Иықтың астына орама қою (киімдерден оралған);
   
2. 
   Саусақты матамен орап алып, аурудың аузын ұйыған қан, сілекей және басқа да заттардан (сынған тіс, тіс протездері) тазартыңыз. Алақаныңызды бас бармағыңыз аурудың иегіне немесе ішіне қарап тұратындай етіп орналастырыңыз;
   
3. 
   Салмағыңыз кеудеге түсетіндей етіп орналасыңыз да қолыңызды тік ұстап, жүрек тұсына массаж жасауды бастаңыз; аурудың кеудесін 3-4 см-ге дейін салмағыңызбен басып, көтеріңіз, минутына 80–100 рет жиілікте жасай беріңіз;
   
4. 
   Әрбір келесі басуды тек кеуде қуысы орнына келген соң ғана жүзеге асыру қажет.
   

1) www.emer.kz/survival/methods/index.php/ - төтенше жағдайлар кезінде аман қалу әрекеттері бойынша әдістемелер мен нұсқаулықтар;

2) www.1st-aid.ru - «Правила оказания первой медицинской помощи» мақаласы.

Интернет арқылы іздеу. Сіз интернет арқылы бұл тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «алғашқы медициналық көмек», «алғашқы медициналық көмек көрсету» және т.б. кілт сөзді сөздерді теру керек.

97. Қар көшкіні кезінде өзін-өзі құтқару жолдары
Қыс мезгілінде жолға шығар алдында ауа-райы болжаушылардың хабарын тыңдап, ауа-райы өзгерістерін ескеріңіз. Жолға шығар алдында ауа-райын біліп алыңыз. Боран адамдардың өміріне өте қауіпті.

Қарлы бұрқасынға автокөлікпен тап болған кезде көлікті тоқтатыңыз, тоқтаған жеріңізді ашық түсті матамен белгілеңіз. Автокөліктің жалюзиін толығымен жауып қойыңыз, қозғалтқышты радиатор жағынан жабыңыз. Көлікті желге қаратып орналастырыңыз. Жанармайды үнемдеңіз, пешті үздіксіз қоспаңыз. Автокөліктің қар астында қалу қаупі туындағанда сіздің салон ішінде қамалып қоймауыңыз үшін есіктердің бірін белгілі бір уақыт сайын ашып, жиналған қарды итеріп тұрыңыз. Қар астында қалған автокөлікте қатты жаурасаңыз да қозғалтқышты қоспаңыз. Қозғалтқыштың жұмысы кезінде бөлініп шығатын газдар автокөліктің салонына жиналады, ол сіздің өміріңізге ең сұрапыл аяздан да қауіпті.

Кез келген жүргізушіге қыста қажет болатын заттар мыналар: терезе жууға арналған қатпайтын сұйықтық – бұл сұйықтықты қысқы дөңгелекке ауысқаннан бастап өзіңізбен бірге алып жүру керек; шынжырлар сізге қалың қардан шығуыңызға көмектеседі. Қалың қардан шыққаннан кейін оларды алып тастаған дұрыс, өйтпеген жағдайда дөңгелекке зақым келтіруі мүмкін; шығыр немесе сапер күрекшесі – екеуі де сіздің қардан шығуыңызға көмектеседі; жылы көрпе, аяқ киім және басқа да киімдер жылынуыңызға септігін тигізеді.

Егер жылынғыңыз келсе сыртқа шығып, түтін шығатын түтікшенің алдын газ көліктің астына емес ауаға тарап кететіндей етіп қардан тазартыңыз. Шығар алдында беліңізді жіппен байлап алыңыз. Өйткені, адам өзінің үйінен немесе көлігінен шыққанда қарлы боранның салдарынан бағытынан адасып, сенделіп мерт болған оқиғалар көптеп кездеседі.

Егер Сіздің көлігіңіз жолда өшіп қалса, саспаңыз, бағытыңызды, тұрған орныңызды, елдімекенге дейінгі қашықтықты және сол сияқты жайларды байқаңыз. Егер сіз көмек күтпек болып шешсеңіз ұйықтамауға тырысыңыз. Одан әрі жүруге шешім қабылдасаңыз жолдың жиегімен жүріп отырыңыз, өйткені онда қар аз болады және бағытты ұстауға көмектеседі.

Тәжірибе көрсеткендей бірінші адамның беті, қолы, аяғы үсиді. Санаулы минуттар ішінде қатты үсік шалуы мүмкін. Көбіне үсу байқалмай қалады. Сондықтан құлақтың, мұрынның, иек, бет ұштарының аяқ астынан ағара бастағанын байқасаңыз жаныңыздағы адамдарға бұл туралы айтыңыз.

Егер сіз қатты боранда жаяу қалсаңыз, қар басқан айдалада қардан қорғаныш жасауға еш мүмкіндік болмаған жағдайда, биік, мықты тұрған заттың ығына тығылып, қарды тоқтаусыз жан-жаққа лақтырып, аяқ астындағы қарды таптап тұру керек. Осылай біртіндеп бораннан жіңішке ор- қорғаныш пайда болады.

Қиын жағдайда құрғақ қардың астына түгелдей кіруге болады, ол үшін жылы киімдерді киіп, арқаңызды желге қаратып, полиэтилен пленканы немесе ұйықтайтын қапшықты жамылып, қолыңызға ұзын таяқ алып өзіңізді қардың жабуына мүмкіндік беру керек. Бұл жағдайда, кез-келген уақытта қардың құрсауынан шығып кету үшін қармен толтырылған ауа кіретін тесікті таяқпен үлкейтіп отыру керек.