Бала құқықтары туралы Конвенцияны ратификациялау туралы

Бала құқықтары туралы Конвенцияны ратификациялау туралы
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің 1994 жылғы 8 маусымдағы қаулысы.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңес қаулы етеді:
Нью-Йоркте 1994 жылғы 16 ақпанда қол қойылған 1989 жылғы 20 қарашадағы Бала
құқықтары туралы Конвенция ратификациялансын.
Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы
БАЛА ҚҰҚЫҚТАРЫ ТУРАЛЫ КОНВЕНЦИЯ
(Нью-Йорк, 20 қараша 1989 ж.)
Кіріспе
Осы Конвенцияға қатысушы мемлекеттер,
Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысында жария етілген қағидаттарға сәйкес 
қоғамның барлық мүшелеріне тән қадір-қасиетін, теңдей және ажырамас құқықтарын 
тану жер бетінде бостандықты, әділдікті және бейбітшілікті қамтамасыз етудің негізі 
болып табылады деп есептей отырып,
Біріккен Ұлттардың халықтары Жарғыда өздерінің адамның негізгі құқықтарына, 
жеке адам баласының қадір-қасиеті мен құндылығына деген сенімін қуаттағанын және 
кең ауқымды бостандықта әлеуметтік прогреске және өмір сүру жағдайларын 
жақсартуға жәрдемдесуге бекем бел буғанын назарға ала отырып,
Біріккен Ұлттар Ұйымы 
және Адам 
Жалпыға бірдей адам құқығы декларациясында
құқықтары туралы халықаралық пактілерде жария еткен құқықтар мен 
бостандықтардың бәріне және әрбір адамның нәсілі, түр-түсі, жынысы, тілі, діні, саяси 
немесе өзге де сенім-нанымдары, ұлттық немесе әлеуметтік шығу тегі, мүліктік 
жағдайы, туылуы сияқты белгілері немесе өзге де жағдайлары бойынша қандай да бір 
айырмасыз ие болуға тиіс екендігіне келіскендігін тани отырып,
Біріккен Ұлттар Ұйымының Жалпыға бірдей адам құқықтары декларациясында 
балалардың ерекше қамқорлық пен көмекке құқылы екендігін жариялағанын еске ала 
отырып,
отбасына қоғамның негізгі ұясы ретінде және оның барлық мүшелерінің, әсіресе 
балалардың өсіп-жетілуінің және игілігінің табиғи ортасы ретінде, қоғам шеңберінде өз
міндеттерін мойнына толық ала алатындай қажетті қорғау және жәрдем көрсетілуі тиіс 
екендігіне кәміл сене отырып,

баланың жеке басы толық және үйлесімді дамуы үшін оның отбасы аясында, бақыт, 
махаббат және түсінушілік ахуалында өсуі қажет екендігін тани отырып,
бала қоғамда өздігінше өмір сүруге толық дайын болуға және Біріккен Ұлттар 
Ұйымының Жарғысында жария етілген идеалдардың, әсіресе, бейбітшілік, қадір-қасиет
, төзімділік, еркіндік, теңдік және ынтымақтастық рухында тәрбиеленуге тиіс деп санай
отырып,
баланы осындай ерекше қорғауға деген қажеттіліктің 1924 жылғы Бала 
құқықтарының Женева декларациясында және 1959 жылғы 20 қарашадағы Бас 
Ассамблея қабылдаған Бала құқықтары декларациясында қамтылғанын және оның 
, 
Жалпыға бірдей адам құқықтарының декларациясында
Азаматтық және саяси 
(атап айтқанда, 23 және 24-баптарда),
құқықтар туралы халықаралық пактте
(атап 
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактте
айтқанда, 
), сондай-ақ балалардың игілігі мәселесімен айналысушы 
10-бапта
мамандандырылған мекемелер мен халықаралық ұйымдардың жарғыларында және 
тиісті құжаттарында танылғанын назарға ала отырып,
Бала құқықтарының декларациясында "бала туылғанға дейін, сондай-ақ туылған 
соң да тиісті құқықтық қорғауды қоса алғанда, оның тәні мен ақыл-есінің 
жетілмегендігіне байланысты арнайы қорғау мен қамқорлықты қажет етеді" деп 
көрсетілгенін назарға ала отырып,
балаларды қорғауға және олардың игілігіне қатысты, әсіресе балаларды ұлттық 
және халықаралық деңгейлерде тәрбиелеуге және асырап алуға беру кезінде, 
Әлеуметтік және құқықтық қағидаттар туралы декларацияның ережелеріне, Біріккен 
Ұлттар Ұйымының жасы кәмелетке толмағандарға қатысты әділ сот жүргізу жөніндегі 
(
) Минимальды қалыптық ережелеріне және Төтенше жағдайлар мен
"Пекин ережелері"
қарулы жанжалдар кезінде әйелдер мен балаларды қорғау туралы декларацияның 
ережелеріне сілтеме жасай отырып,
дүниежүзінің барлық елдерінде аса ауыр жағдайларда өмір сүріп жатқан балалар 
бар екенін және мұндай балалар ерекше көңіл бөлуді қажет ететіндігін мойындай 
отырып,
баланы қорғау және оның үйлесімді дамуы үшін әрбір халықтың дәстүрлері мен 
мәдени құндылықтарының маңыздылығын тиісті түрде ескере отырып,
әрбір елде, атап айтқанда, дамушы елдерде балалардың өмір сүру жағдайын 
жақсарту үшін халықаралық ынтымақтастықтың маңыздылығын тани отырып,
төмендегілер туралы келісті:
І БӨЛІМ
1-бап

Осы Конвенцияның мақсаттары үшін әрбір адам баласы 18 жасқа толғанға дейін, 
егер осы балаға қолданылатын заң бойынша ол кәмелеттік жасқа бұрынырақ толып 
қоймаса, бала болып саналады.
2-бап
1. Қатысушы мемлекеттер өздерінің юрисдикциясы шектерінде тұратын әрбір 
баланың осы Конвенциямен көзделген, оның ата-анасының немесе қамқоршысының 
қандай да бір кемсітушіліксіз нәсіліне, түр-түсіне, жынысына, тіліне, дініне, саяси 
немесе өзге де сенім-нанымдарына, ұлттық, этникалық немесе әлеуметтік шығу тегіне, 
мүліктік жағдайына, баланың денсаулығының және туылуының жай-күйіне немесе өзге
де жағдайларына қарамастан, барлық құқықтарын құрметтейді және қамтамасыз етеді.
2. Қатысушы мемлекеттер баланы кемсітушіліктің немесе баланың, оның 
ата-анасының, заңды қамқоршыларының немесе отбасының өзге де мүшелерінің 
мәртебесінің, қызметінің, көзқарасының немесе сенім-нанымдарының негізінде 
жазалаудың барлық нысандарынан қорғауды қамтамасыз ету үшін қажетті шаралардың
бәрін қабылдайды.
3-бап
1. Балаларға қатысты қолданылатын іс-әрекеттердің, оларды әлеуметтік 
қамсыздандыру мәселелерімен айналысатын мемлекеттік немесе жеке мекемелердің, 
соттардың, әкімшілік немесе заң шығарушы органдардың қабылдағанына қарамастан, 
бәрінде де ең бірінші кезекте баланың мүдделерін барынша толық қамтамасыз етуге 
көңіл бөлінеді.
2. Қатысушы мемлекеттер заң бойынша бала үшін жауапкершілікті мойнына алған 
оның ата-анасының, қамқоршыларының немесе басқа да адамдардың құқықтары мен 
міндеттерін назарға ала отырып, баланың игілігі үшін қажетті қорғау мен қамқорлықты
қамтамасыз етуге міндеттенеді және осы мақсатпен барлық тиісті заң шығару және 
әкімшілік шараларын қабылдайды.
3. Қатысушы мемлекеттер балалардың қамқорлығына немесе оларды қорғауға 
жауапты мекемелердің, қызмет көрсетуші орындар мен органдардың құзыретті 
органдар белгілеген нормаларға, атап айтқанда қауіпсіздік пен денсаулық сақтау 
саласында және олардың персоналының саны мен жарамдылығы, сондай-ақ құзыретті 
қадағалау тұрғысынан да сәйкес келуін қамтамасыз етеді.
4-бап
Қатысушы мемлекеттер осы Конвенцияда танылған құқықтарды жүзеге асыру үшін 
барлық қажетті заң шығарушы, әкімшілік және басқа да шараларды қабылдайды.

Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарға қатысты қатысушы 
мемлекеттер мұндай шараларды мүмкіндігінше өздерінде қолда бар ресурстарды 
пайдалана отырып, қажет болған жағдайда, халықаралық ынтымақтастық шеңберінде 
қабылдайды.
5-бап
Қатысушы мемлекеттер ата-аналардың және тиісті жағдайларда кеңейтілген отбасы 
немесе қауымдастық мүшелерінің, жергілікті салт-дәстүрімен көзделгендей, 
қамқоршылардың немесе баланың дамып келе жатқан қабілеттеріне сәйкес және осы 
Конвенциямен танылған құқықтарды жүзеге асыруда балаға тиісті түрде басшылық 
жасап және жетекшілік ететін, бала үшін заң бойынша жауапты басқа да адамдардың 
жауапкершілігін, құқықтары мен міндеттерін құрметтейді.
6-бап
1. Қатысушы мемлекеттер әрбір баланың өмір сүруге деген ажырамас құқығы бар 
екенін таниды.
2. Қатысушы мемлекеттер барынша мүмкін дәрежеде баланың тірі қалуын және 
денсаулығының мықты болып өсуін қамтамасыз етеді.
7-бап
1. Бала туылған бетте тіркеуге алынады және туылған сәттен бастап оның есімі 
қойылып, азаматтық алуға құқығы бар, сондай-ақ мүмкіндігінше өзінің ата-аналарын 
білуге және олардың қамқорлығына ие болуға құқылы.
2. Қатысушы мемлекеттер өздерінің ұлттық заңнамасына сәйкес осы құқықтардың 
жүзеге асуын және осы саладағы тиісті халықаралық құжаттарға сәйкес, атап айтқанда, 
егер өзгеше түрде баланың азаматтығы болмаған жағдайда, өздерінің міндеттерінің 
орындалуын қамтамасыз етеді.
8-бап
1. Қатысушы мемлекеттер заңмен көзделгеніндей, баланың жеке басының 
даралығын, бұған азаматтығын, есімін және отбасылық байланыстарын сақтау құқығын
қоса алғанда, оған заңсыз араласуға жол бермей, құрметтеуге міндеттенеді.
2. Егер бала заңсыз түрде өзінің жеке басының даралығының бір бөлігінен немесе 
барлық элементтерінен айырылса, қатысушы мемлекеттер оған оның жеке басының 
даралығын тез арада қалпына келтіру үшін қажетті көмек пен қорғауды қамтамасыз 
етеді.

9-бап
1. Қатысушы мемлекеттер сот шешіміне сәйкес құзыретті органдар қолданыстағы 
заңға және рәсімдерге сәйкес баланың ең қажетті мүдделері үшін оны ата-анасынан 
айыру қажет екендігін анықтаған жағдайларды қоспағанда, баланың өзінің 
ата-анасымен өздерінің тілегіне қарсы айырылыспауын қамтамасыз етеді. Мұндай 
анықтама сол немесе өзге бір нақты жағдайда, мысалы, ата-анасы балаға мейрімсіздік 
танытқан немесе оған қамқорлық жасамаған, не болмаса ата-анасы бөлек тұрып жатқан
және баланың тұрып жатқан жеріне қатысты шешім қабылдау қажет болғанда керек 
болуы мүмкін.
2. Осы баптың 1-тармағына сәйкес кез келген іс қарау барысында мүдделі 
тараптардың бәріне іс қарауға қатысу мүмкіндігі және өз көзқарастарын білдіруге 
мүмкіндік беріледі.
3. Қатысушы мемлекеттер ата-анасының біреуімен немесе екеуінен де 
айырылысқан баланың құқығын құрметтейді, тұрақты негізде оның ата-анасының 
екеуімен де жеке қарым-қатынастарын және тікелей байланыстарын, бұл баланың ең 
бір қажетті мүдделеріне қайшы келетін жағдайларды қоспағанда, қолдайды.
4. Бұлай айыру қатысушы мемлекет қабылдаған қандай да бір шешімнен 
туындайтын жағдайларда, мысалы, қамауға алынған, түрмеге жабылған, жер 
аударылған, депортацияланған немесе ата-анасының біреуінің не болмаса екеуінің де 
не баланың қайтыс болған кезінде (бұған осы адамның мемлекет қарауында болған 
кезіндегі кез келген себептен болған өлімді қоса алғанда) болғанда, мұндай қатысушы 
мемлекет ата-анаға, балаға немесе, егер қажет болса, отбасының басқа да мүшесіне 
олардың өтініші бойынша отбасы мүшесінің/мүшелерінің қай жерде жүргеніне 
қатысты қажетті ақпаратты, егер мұндай ақпарат беру баланың әл-ауқатына нұқсан 
келтірмейтін болса, беретін болады. Қатысушы мемлекеттер бұдан әрі осындай 
өтініштің өзі тиісті тұлға/тұлғаларға қатысты жағымсыз салдарларға әкеп соқпауын 
қамтамасыз етеді.
10-бап
1. Қатысушы мемлекеттердің 9-баптың 1-тармағы бойынша міндеттемелеріне 
сәйкес отбасымен қосылу мақсатында баланың немесе оның ата-анасының қатысушы 
мемлекетке келуі немесе одан кетуі туралы өтініштерін қатысушы мемлекеттер оң 
сипатта, адамгершілік тұрғыда және жедел түрде қарауға тиіс. Қатысушы мемлекеттер 
бұдан әрі осындай өтініш берудің өтініш берушілер мен олардың отбасы мүшелері 
үшін жағымсыз салдарларға әкеп соқпауын қамтамасыз етеді.
2. Ерекше бір жағдайларды қоспағанда, ата-анасы әртүрлі мемлекеттерде өмір сүріп
жатқан бала тұрақты негізде ата-анасының екеуімен де жеке қарым-қатынастар және 

тікелей байланыстар орнатуға құқылы. Осы мақсатта және 9-баптың 2-тармағы 
бойынша қатысушы мемлекеттердің міндеттемелеріне сәйкес қатысушы мемлекеттер 
баланың және оның ата-анасының кез келген елден қоныс аударуы, бұған өз елін қоса 
алғанда, және өз еліне қайта оралу құқығын құрметтейді. Кез келген елден қоныс 
аудару құқығына қатысты тек қана заңмен белгіленген және мемлекеттік қауіпсіздікті, 
қоғамдық тәртіпті (ordre publiс), халықтың денсаулығын немесе рухани ізгілігін не 
болмаса басқа да адамдардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін қажет және 
осы Конвенциямен танылған басқа да құқықтармен қатар қолданылатын әрі сәйкес 
келетін шектеулер ғана қолданыста болады.
11-бап
1. Қатысушы мемлекеттер балалардың шетелге заңсыз жөнелтілуіне және 
қайтарылмауына қарсы күрес үшін шаралар қабылдайды.
2. Осы мақсатта қатысушы мемлекеттер екі жақты немесе көп жақты келісімдердің 
жасалуына немесе қолданыстағы келісімдерге қосылуға жәрдемдеседі.
12-бап
1. Қатысушы мемлекеттер өз ой-пікірін жеткізуге қабілетті балаға оған қатысты 
барлық мәселелер бойынша осы ой-пікірлерді еркін білдіру құқығын қамтамасыз етеді, 
бұл ретте баланың жасына және өсіп-жетілуіне сәйкес баланың ой-пікіріне тиісті түрде 
назар аударылады.
2. Осы мақсатпен, атап айтқанда, балаға қатысты кез келген сот немесе әкімшілік іс 
қарау барысында не тікелей өзі не болмаса өкілі немесе тиісті орган арқылы ұлттық 
заңнаманың процессуалдық нормаларымен көзделген тәртіпте оны тыңдау мүмкіндігі 
беріледі.
13-бап
1. Бала өз пікірін еркін білдіруге құқылы; бұл құқыққа шекараларға қарамастан 
ауызша, жазбаша немесе басылым нысанында, көркемөнер шығармасы нысанында не 
болмаса баланың өз таңдауы бойынша басқа да құралдардың көмегімен әр түрлі 
ақпарат пен идеяларды іздеу, алу және беру еркіндігі кіреді.
2. Осы құқықты жүзеге асыру кейбір шектеулерге әкеп соғуы мүмкін, алайда, бұл 
шектеулер тек заңмен көзделген және:
а) басқа да адамдардың құқықтары мен абыройын құрметтеу үшін; немесе
ә) мемлекеттік қауіпсіздікті немесе қоғамдық тәртіпті (ordre
publiс) не болмаса халықтың рухани ізгілігін қорғау үшін
қажет шектеулер ғана болуы мүмкін.

14-бап
1. Қатысушы мемлекеттер баланың ойлау, ар-ұждан және дін бостандығына деген 
құқығын құрметтейді.
2. Қатысушы мемлекеттер ата-анасының және тиісті жағдайларда заңды 
қамқоршылардың баланың дамып келе жатқан қабілетіне сәйкес келетін әдісін жүзеге 
асырудағы балаға басшылық ету құқықтары мен міндеттерін құрметтейді.
3. Өз дінін немесе нанымын уағыздау бостандығы заңмен белгіленген және 
мемлекеттік қауіпсіздікті, қоғамдық тәртіпті, халықтың рухани ізгілігі мен 
денсаулығын қорғау немесе басқа да адамдардың негізгі құқықтары мен 
бостандықтарын қорғау үшін ғана қажетті шектеулерге әкеп соғуы мүмкін.
15-бап
1. Қатысушы мемлекеттер баланың қауымдастыққа бостандық және бейбіт 
жиналыстарға бостандық құқығын таниды.
2. Осы құқықты жүзеге асыруға қатысты заңға сәйкес және демократиялық қоғамда 
мемлекеттік қауіпсіздік немесе қоғамдық қауіпсіздік, қоғамдық тәртіп (ordre publiс) 
мүдделерінде қажетті, халықтың денсаулығы немесе рухани ізгілігін сақтау не болмаса 
басқа да адамдардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін қолданылатын 
шектеулерден басқа қандай да бір шектеулер қолданылмайды.
16-бап
1. Бірде бір бала оның жеке өміріне, отбасылық өміріне, баспанасына қол сұғылмау 
немесе хат жазысып-алысу құпиясына не болмаса оның ар-намысы мен абыройына 
заңсыз араласушылықты болдырмау құқығын жүзеге асыруда ерікті түрде немесе 
заңсыз араласу объектісі бола алмайды.
2. Бала осындай араласу немесе қол сұғушылықтан заңның қорғауына құқылы.
17-бап
Қатысушы мемлекеттер бұқаралық ақпарат құралдарының маңызды рөлін таниды 
және баланың әр түрлі ұлттық және халықаралық материалдар көзіне, әсіресе баланың 
әлеуметтік, рухани және моралдық тұрғыдағы рухани ізгілігіне, сондай-ақ тән және 
психикалық жағынан салауатты дамуына жәрдемдесуге бағытталған материал 
көздеріне деген бостандығын қамтамасыз етеді. Осы мақсатта қатысушы мемлекеттер:
а) бұқаралық ақпарат құралдарының бала үшін әлеуметтік және мәдени тұрғыда 
және 29-баптың рухында пайдалы ақпараттар мен материалдарды таратуын 
көтермелейді;

ә) әр түрлі мәдени, ұлттық және халықаралық ақпарат көздерінен алынған осындай 
ақпараттар мен материалдарды даярлау, алмасу және таратуда халықаралық 
ынтымақтастықты көтермелейді;
б) балалар әдебиетін басып шығаруды және таратуды көтермелейді;
в) бұқаралық ақпарат құралдарының қайсыбір азшылық тобына немесе жергілікті 
халыққа тиесілі баланың тілдік қажеттіліктеріне ерекше назар аударуын көтермелейді;
г) 13 және 18-баптардың ережелерін ескере отырып, баланың әл- ауқатына залал 
келтіретін ақпараттардан және материалдардан оны қорғаудың тиісті қағидаттарын 
әзірлеуді көтермелейді.
18-бап
1. Қатысушы мемлекеттер ата-анасының екеуінің де баланың тәрбиесі мен дамуы 
үшін ортақ және бірдей жауапкершілігін тану қағидаттарын қамтамасыз ету үшін 
барлық мүмкін күш-жігерлерді қабылдайды. Ата-анасы немесе тиісті жағдайларда 
заңды қамқоршылары баланың тәрбиесі мен дамуы үшін негізгі жауапкершілікті 
мойнына алады. Баланың ең қажет мүдделері олардың негізгі қамқорлығының мәні 
болып табылады.
2. Осы Конвенцияда баяндалған құқықтарды жүзеге асыруға кепілдік беру және 
жәрдемдесу мақсаттарында қатысушы мемлекеттер ата-аналарға және заңды 
қамқоршыларға балаларды тәрбиелеу жөніндегі олардың өз міндеттерін орындауына 
тиісті көмек көрсетеді және балалар мекемелерінің желісін дамытуды қамтамасыз етеді
.
3. Қатысушы мемлекеттер ата-анасы жұмыс істейтін балалардың оларға күтім 
жасайтын қызмет орындарын және мекемелерді пайдалану құқығын қамтамасыз ету 
үшін барлық қажетті шараларды қабылдайды.
19-бап
1. Қатысушы мемлекеттер баланың тәніне жасалатын немесе психологиялық 
түрдегі зорлық-зомбылықтың, қорлау немесе теріс қылықтардың барлық нысандарынан
, қамқорлықтың жоқ болуынан немесе немқұрайды қараудан, дөрекі қараудан не 
болмаса пайдаланудан, ата-анасының, заңды қамқоршыларының немесе балаға 
қамқорлық жасаушы басқа адамның нәпсіқұмарлық қиянатынан қорғау мақсатында 
барлық заңды, әкімшілік, әлеуметтік және ағартушы шараларын қабылдайды.
2. Мұндай қорғау шаралары, қажет болған жағдайда, балаға және оған қамқорлық 
жасаушы адамдарға қолдау көрсету мақсатында әлеуметтік бағдарламаларды жасау 
үшін, сондай-ақ жоғарыда аталғандай балаға мейрімсіздік жасалуына байланысты 
жағдайлардың алдын алу және анықтау, олар туралы хабарлау, істі қарау, тергеу 
жүргізу, емдеу және кейін қолданылатын шаралардан басқа да нысандарын жүзеге 

асыру үшін, сондай-ақ, қажет болған жағдайда, сот рәсімін қозғау үшін тиісті 
рәсімдерді қамтиды.
20-бап
1. Отбасы ортасынан уақытша немесе біржола айырылған немесе өзінің ең қажетті 
мүддесі үшін мұндай ортада қала алмаған бала, мемлекет тарапынан көрсетілетін 
ерекше қорғау мен көмекті пайдалануға құқылы.
2. Қатысушы мемлекеттер осындай баланың күтімін алмастыруды өздерінің ұлттық 
заңдарына сәйкес қамтамасыз етеді.
3. Бұл күтім, ішінара, баланы біреудің тәрбиесіне беруді, ислам заңы бойынша "
кафала", асырап алуды, немесе қажет болған жағдайда, балаларға күтім көрсететін 
тиісті мекемелерге орналастыруды қамтуы мүмкін. Күтімді алмастыру түрлерін 
қарастырған кезде баланың тәлім-тәрбие сабақтастығын қалауы және оның этникалық 
тегі, дінге, мәдениетке қатысы және ана тілі тиісті түрде ескерілуге тиіс.
21-бап
Бала асырап алу жүйесі болуын мойындайтын және/немесе оған рұқсат беретін 
қатысушы мемлекеттер баланың ең қажетті мүдделері бәрінен бұрын ескеріліп 
отыруын қамтамасыз етеді және олар:
а) бала асырап алудың – қолданылатын заңдар мен рәсімдерге сәйкес және баланың 
ата-анасы мен заңды қамқоршыларына қатысты мәртебесіне, сондай-ақ, егер қажет 
болса, мүдделі адамдар қажет болуы мүмкін болатындай консультациялар өткізу 
негізінде бала асырап алуға өздерінің саналы түрдегі келісімін беруіне байланысты 
барлық іске қатысты және сенімді ақпараттар негізінде бала асырап алу мүмкін 
болатынын анықтайтын құзыретті өкіметтің рұқсатымен ғана жүргізілуін қамтамасыз 
етеді;
ә) егер баланы туған елінде біреудің тәрбиесіне беру немесе оны тәрбиелеуді немесе
асырап алуды қамтамасыз ететін отбасына орналастыру және лайықты күтімді 
қамтамасыз ету мүмкін болмаған жағдайда, онда баланы басқа елге асырап алуға 
беруді-балаға күтім берудің баламалы тәсілі ретінде қабылдауға болады деп таниды;
б) өз еліндегі асырап алуға қатысты қолданылатын кепілдіктер мен нормалардың 
бала басқа елге асырап алуға берілген жағдайда да дәл солай қолданылуын қамтамасыз 
етеді;
в) бала өзге бір елде асырап алынған күнде, орналастыруға байланысты адамдардың
ақталмаған қаржылық пайда табуына әкеліп соқпауын қамтамасыз ету мақсатында 
барлық қажетті шаралар қолданылады;
г) қажетті жағдайларда, екі жақты және көп жақты уағдаластықтар мен келісімдер 
жасасу жолымен осы баптың мақсаттарына жетуге жәрдемдеседі және осының 

негізінде баланы басқа елге орналастыруды құзыретті өкіметтер немесе органдардың 
жүзеге асыруын қамтамасыз етуге ұмтылыс жасайды.
22-бап
1. Қатысушы мемлекеттер, босқын дәрежесіне ие болғысы келген немесе 
қолданылып жүрген халықаралық немесе ішкі құқық және рәсімдерге сәйкес босқын 
болып саналатын балаға, мейлі оны ата-анасы немесе кез келген басқа адам ертіп жүрсе
де, немесе оларсыз жүрсе де, осы Конвенцияда және адам құқығы жөніндегі 
халықаралық басқа да құжаттарда немесе гуманитарлық құжаттарда баян етілген 
құқықтарды пайдалануда осы құжаттарға қатысушы болып табылатын аталған 
мемлекеттер тиісті қорғау және гуманитарлық көмек көрсетуді қамтамасыз ететін 
қажетті шаралар қолданады.
2. Осы мақсатта қатысушы мемлекеттер, өздері қажет деп санаған жағдайда, 
Біріккен Ұлттар Ұйымының және Біріккен Ұлттар Ұйымымен ынтымақтас құзыретті 
үкіметаралық ұйымдар мен үкіметтік емес ұйымдардың, мұндай баланы қорғау 
жөніндегі, оның және кез келген босқын баланың ата-анасын немесе отбасының басқа 
мүшелерін іздеп табуына, сөйтіп өз отбасымен табысуы үшін қажетті ақпараттарды 
алуына жәрдемдесу жөніндегі кез келген күш-жігеріне жәрдем көрсетеді. Ата-анасы 
немесе отбасының басқа да мүшелері табылмаған жағдайда, бұл балаға да осы 
Конвенцияда қарастырылғандай, әлде бір себеппен өз отбасы ортасынан уақытша 
немесе біржола айырылған басқа балаларға көрсетілгендей қорғау көрсетіледі.
23-бап
1. Қатысушы мемлекеттер ақыл-есі немесе денсаулығына қатысты жарымжан бала 
оның қадір-қасиетін қамтамасыз етіп, өзіне деген сенімділігін арттырып және қоғамдық
өмірге белсене араласуына жәрдемдесетін жағдайларда толыққанды және лайықты өмір
сүруі қажет екенін мойындайды.
2. Қатысушы мемлекеттер жарымжан баланың ерекше қамқорлыққа құқылы екенін 
мойындап, жәрдем сұрап өтініш берген жағдайда және де, егер баланың денсаулығы 
мен ата-анасы немесе балаға қамқорлықты қамтамасыз ететін басқа адамдардың 
жағдайы өтінішке сәйкес болған күнде бала мен оның қамқоршысына ресурс 
мүмкіндіктеріне қарай, жәрдем беруді қолдап, қамтамасыз етеді.
3. Жарымжан баланың ерекше мұқтаждығы танылып, осы баптың 2-ші тармағына 
сәйкес, көмек ата-анасының немесе балаға қамқорлықты қамтамасыз ететін басқа 
адамдардың қаржылық ресурстары ескеріліп, мүмкін болғанынша, тегін беріледі және 
жарымжан баланың білім беру, кәсіби даярлық, медициналық қызмет, денсаулығын 
қалпына келтіру, еңбек етуге дайындау салаларындағы қызмет көрсетулерге қолы 
жетуін және баланы мүмкіндігінше, толық, әлеуметтік өмірге тартуға, рухани және 

мәдени дамуын қамти отырып, тұлғалық іріленуіне септігін тигізетіндей демалу 
құралдарына қолын жеткізуді мақсат етеді.
4. Қатысушы мемлекеттер халықаралық ынтымақтастық рухында профилактикалық
денсаулық сақтау және медицина саласында, жарымжан балаларды психологиялық 
және функционалды емдеу саласына қатысты ақпараттармен алмасуға, соның ішінде, 
қатысушы мемлекеттердің осы саладағы мүмкіндіктері мен білімін жақсартып, 
тәжірибесін кеңейту үшін реабилитация, жалпы білім беру және кәсіби даярлық 
тәсілдері жөніндегі ақпараттарды таратуға және оған қол жеткізуіне ықпал етеді. 
Осыған байланысты дамушы елдердің сұранысына ерекше көңіл аударылуға тиіс.
24-бап
1. Қатысушы мемлекеттер баланың неғұрлым жетілдірілген денсаулық сақтау 
жүйелері қызметімен, науқастарынан емдеу мен денсаулығын қалпына келтіру 
құралдарымен пайдалану құқығын мойындайды. Қатысушы мемлекеттер бірде-бір бала
медицина жүйесінің мұндай қызметіне қол жеткізу құқығынан айырылып қалмауын 
қамтамасыз етуге ұмтылыс жасайды.
2. Қатысушы мемлекеттер осы құқықтың толық жүзеге асуына қол жеткізуге күш 
салады, соның ішінде:
а) нәрестелердің шетінеуі мен бала өлімінің деңгейін төмендету;
ә) алғашқы медициналық-санитарлық көмекті дамытуға баса көңіл аудара отырып, 
қажетті медициналық жәрдем көрсетуді және барлық балалардың денсаулығын 
сақтауды қамтамасыз ету;
б) дертке және ашқұрсақтыққа қарсы күрес, соның ішінде алғашқы 
медициналық-санитарлық көмек шеңберінде, қоршаған ортаның ластану қаупі мен 
қатерін ескере отырып, оңай қол жететін технологияны пайдалану жолымен барынша 
құнарлы тағамдарымен және таза ас суымен қамтамасыз ету;
в) бала туғанға және босанғаннан кейінгі кезеңдерде аналардың денсаулығын 
сақтау жөнінде тиісті қызмет көрсету;
г) қоғамның барлық топтары, соның ішінде ата-аналар мен балалардың, баланың 
денсаулығы мен тамақтануы, баланы ана сүтімен емізіп асыраудың артықшылығы, 
баланы қоршаған ортаның гигиенасы мен тазалығы және келеңсіз оқиғалардан 
сақтандыру жайлы хабардар болуын, сондай-ақ білім алуға қол жеткізуін және осындай
білімді пайдалануына қолдау көрсетуді қамтамасыз ету;
д) профилактикалық медициналық көмек және отбасы мөлшерін жоспарлау 
саласындағы ағарту жұмыстары мен қызмет көрсетулерді дамыту.
3. Қатысушы мемлекеттер баланың денсаулығына теріс ықпал ететін дәстүрлі ем 
тәжірибесін жою мақсатында кез келген тиімді және қажетті шараларды қабылдайды.

4. Қатысушы мемлекеттер осы бапта танылған құқықты толық жүзеге асыруға 
бірте-бірте қол жеткізу мақсатында халықаралық ынтымақтастықты ынталандыруға 
және оны дамытуға міндеттенеді.
25-бап
Қатысушы мемлекеттер құзыретті органдар күтім жасау мақсатында біреудің 
қамқорлығына берген баланың құқығын мойындайды, оны қорғау немесе денсаулығы 
немесе психикалық емдеу, балаға берілетін кезендік емдеу бағасы, басқа да балаға 
қамқорлық жасауға байланысты шарттар туралы құқықты мойындайды.
26-бап
1. Қатысушы мемлекеттер әлеуметтік сақтандыруды қоса алғанда, әрбір баланың 
әлеуметтік қамтамасыз ету игіліктерін пайдалану құқығын таниды және бұл құқықты 
толық жүзеге асыруға қол жеткізу үшін ұлттық заңнамаға сәйкес қажетті шаралар 
қабылдайды.
2. Бұл игіліктер қажеттігіне қарай баланың және баланы бағуға жауапты 
адамдардың қолда бар ресурстары мен мүмкіндіктері, сондай-ақ баланың өзі немесе 
оның атынан игіліктерді алуға байланысты кез келген әрекеттің мүмкіндіктері ескеріліп
беріледі.
27-бап
1. Қатысушы мемлекеттер әр баланың дене бітімі, ақыл-есі, рухани, имандылық 
және әлеуметтік тұрғыдан қажетті өмір денгейіне құқығын мойындайды.
2. Баланы тәрбиелеуші ата-ана (лар) немесе басқа адамдар өздерінің қабілеттері 
және қаржылық мүмкіндіктері шегінде баланың дамуы үшін қажетті өмір сүру 
жағдайын қамтамасыз етуге негізгі жауапкершілікті алады.
3. Қатысушы мемлекеттер ұлттық жағдайларға және өз мүмкіндік шегінде баланы 
тәрбиелеп отырған ата-ана мен басқа да адамдарға осы құқықты жүзеге асыруға 
жәрдем көрсету жөнінде қажетті шаралар қабылдайды және қажет болған жағдайда, 
материалдық жәрдем көрсетіп, түрлі бағдарламаларды, әсіресе тамақтандыру, киім 
және баспанамен қамтамасыз ету жөніндегі бағдарламаларды қолдайды.
4. Қатысушы мемлекеттер – қатысушы мемлекеттің өз ішінде де, сондай-ақ шетелде
де, бала үшін қаржылық жауапкершілігі бар ата-ана немесе басқа адамдардың баланы 
бағуды қалпына келтіруін қамтамасыз етуі үшін қажетті шаралардың бәрін қолданады. 
Соның ішінде, егер бала үшін қаржылық жауапкершілігі бар адам мен бала әр 

мемлекетте тұрып жатса, қатысушы мемлекеттер халықаралық келісімдерге қосылуға 
немесе осындай келісімдерді жасасуға, сондай-ақ тиісті басқа да уағдаластықтарға қол 
жеткізуге ықпал етеді.
28-бап
1. Қатысушы мемлекеттер баланың білім алу құқығын мойындап, бұл құқықты 
жүзеге асыруға тең мүмкіндік негізінде біртіндеп қол жеткізу мақсатында, атап 
айтқанда:
а) тегін және міндетті бастауыш білім беруді енгізу;
ә) жалпы білім және кәсіби біліммен қатар орта білімнің барлық түрінің дамуын 
ынталандырып, оған барлық балалардың қолы жетерліктей болуын қамтамасыз етеді 
және тегін білім беруді енгізу мен қажет болған жағдайда, қаржылай көмек көрсету 
сияқты қажетті шараларды қабылдайды;
б) әркімнің қабілеті негізінде барлық қажетті құралдар арқылы жоғары білімге 
баршаның қолы жетерліктей болуын қамтамасыз етеді;
в) білім беру және кәсіби даярлық салаларына қатысты ақпараттар мен 
материалдарға барлық баланың қолы жетерліктей болуын қамтамасыз етеді;
г) оқушылардың мектепке тұрақты баруы мен мектепті тастап кетуші оқушылар 
санын азайту жөнінде шаралар қабылдайды.
2. Қатысушы мемлекеттер мектептегі тәртіп баланың адамдық қадір-қасиетін 
құрметтеуге бағытталған тәсілдер арқылы және осы Конвенцияға сәйкес 
орнықтырылуын қамтамасыз ететін шаралардың бәрін қолданады.
3. Қатысушы мемлекеттер білімге, соның ішінде бүкіл әлемдегі надандық пен 
сауатсыздықты жоюға және ғылыми техникалық білімге және қазіргі заманғы оқыту 
тәсілдеріне қол жеткізуді жеңілдету мақсатындағы мәселелер бойынша халықаралық 
ынтымақтастықты қуаттайды және дамытады.
29-бап
1. Қатысушы мемлекеттер білім беру баланың:
а) жеке тұлға ретінде дамуына, баланың бойындағы дарынын және ақыл-есін, дене 
бітімдік қабілеттерін барынша толық дамытуға;
ә) адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын, сондай-ақ Біріккен Ұлттар 
Ұйымының Жарғысында жария етілген қағидаттарды құрметтеуге;
б) ата-анасын, төл мәдениетінің құндылықтарын, тілін және құндылықтарын, өзі 
тұрып жатқан мемлекеттің және өзі туған елінің ұлттық құндылықтарын, сондай-ақ 
басқа өркениеттерді құрмет тұтуға;
в) баланы еркін қоғамдағы саналы өмірге түсіністік, бейбітшілік, шыдамдылық, 
әйел мен ер-азаматтардың құқықтық теңдігі және барлық халықтар, этникалық, ұлттық 

және діни топтар арасындағы достастық, сондай-ақ жергілікті халықтың өкілдерімен 
достықта болу рухында дайындауға;
г) қоршаған табиғатты аялауға бағыт беруге тиіс екендігімен келіседі.
2. Осы баптың немесе 28-ші баптың ешбір бөлімі, жеке адамдар мен органдардың, 
осы баптың 1-ші тармағында баян етілген қағидаттар тұрақты сақталған жағдайда, 
білім беру орындарын құру және басқару еркіндігін шектеу және мұндай оқу 
орындарында білім беру талаптары мемлекет тарапынан белгіленуге тиісті ең төменгі 
нормалардың талаптарымен сәйкес болуын орындамау деп пайымдалуы тиіс емес.
30-бап
Этникалық, діни немесе тілі жөнінен немесе жергілікті халық адамдары жөнінен 
азшылық болған мемлекеттерде, сондай-ақ азшылық топқа немесе жергілікті халыққа 
жататын бала өз тобының басқа мүшелерімен бірге өз мәдениетін пайдалану, өз дінін 
тұтынып, оның салт-жораларын ұстану және ана тілінде сөйлеу құқығынан 
айырылмауға тиіс.
31-бап
1. Қатысушы мемлекеттер баланың тынығуға және мәдени демалуға, өз жас 
мөлшеріне лайық түрлі ойындар мен көңіл көтеру шараларына қатысуға, мәдени өмірге
еркін араласып, өнер мен айналысуға құқығы бар екенін мойындайды.
2. Қатысушы мемлекеттер әр баланың мәдени және шығармашылық өмірге 
жан-жақты қатысу құқығын құрметтеп қолдайды және оның мәдени шығармашылық 
қызметімен айналасуына, тынығуына, мәдени демалуына тиесілі және тең дәрежелі 
мүмкіндік туғызуға жәрдемдеседі.
32-бап
1. Қатысушы мемлекеттер әр баланың экономикалық қанаудан, оның денсаулығына
қауіп төндіретін немесе білім алуына кедергі келтіретін немесе денсаулығына зиян, 
дене бітімінің, ақыл-есінің жетілуіне, рухани және моральдық, әлеуметтік жағынан 
дамуына нұқсан келтіретін кез келген жұмыстардан қорғалуға құқығы бар екенін 
мойындайды.
2. Қатысушы мемлекеттер осы бапты жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшін заң 
шығарушылық, әкімшілік және әлеуметтік шаралар, сондай-ақ білім беру саласында 
шаралар қолданады. Осы мақсатта басқа хаылқаралық құжаттардың тиісті ережелеріне 
сүйене отырып, қатысушы мемлекеттер ішінара:
а) жұмысқа қабылдаудың ең төменгі жас мөлшерін немесе ең төменгі жастары 
мөлшерін;

ә) жұмыс уақытының ұзақтығы мен еңбек ету жағдайына қажетті талаптарды 
анықтайды;
б) осы баптың тиімді түрде жүзеге асырылуын қамтамасыз ету үшін жазаның тиісті 
түрін немесе басқа да санкцияларды қарастырады.
33-бап
Қатысушы мемлекеттер балаларды тиісті халықаралық шарттарда белгіленгендей 
есірткі құралдары мен психотроптық заттарды заңсыз қабылдаудан қорғау, сондай-ақ 
осындай заңға қарсы заттарды өндіруге және олардың саудасына балаларды 
пайдалануға жол бермеу үшін тиісті заң шығарушылық, әкімшілік, әлеуметтік 
шараларды, сондай-ақ, білім беру саласындағы шараларды қоса алғанда, барлық 
қажетті шараларды қабылдайды.
34-бап
Қатысушы мемлекеттер баланы нәпсіқұмарлық қанаудың және нәпсіқұмарлық 
азғырудың барлық түрінен қорғауға міндеттенеді. Осы мақсатта қатысушы 
мемлекеттер, ішінара:
а) баланы кез келген нәпсіқұмарлық қатынастарға көндіруге немесе мәжбүр етуге;
ә) бала еңбегін жезөкшелік немесе басқа да заңсыз нәпсіқұмарлық тәжірибесіне 
қанап пайдалану мақсатына;
б) бала еңбегін порнография мен порнографиялық басылымдарда қанап пайдалану 
мақсаттарына жол бермеу үшін ұлттық, екі жақты және көп жақты деңгейде барлық 
қажетті шараларды қабылдайды.
35-бап
Қатысушы мемлекеттер балаларды ұрлау, бала саудасына немесе балаларды кез 
келген мақсатпен және кез келген түрде контрабандалау әрекеттеріне жол бермеу үшін 
ұлттық, екі жақты және көп жақты деңгейде шаралар қолданады.
36-бап
Қатысшы мемлекеттер бала әл-ауқаты аспектісіне залал келтіретін қанаудың басқа 
да барлық нысандарынан қорғайды.
37-бап
Қатысушы мемлекеттер:

а) ешбір баланың азапталмауын, немесе оның қадір-қасиетін қорлайтындай 
адамшылыққа жатпайтын қатыгездік жолмен жәбірленбеуін немесе жазаланбауын; 18 
жасқа толмаған қылмыс жасаған адамдарға өлім жазасы да, түрмеге өмірлік қамауға 
алу да, босату мүмкіндігін қарастырмайтын жазалар да тағайындалмауын қамтамасыз 
етеді;
ә) ешбір баланың бас бостандығынан заңсыз немесе еріксіз айырмалуын 
қамтамасыз етеді. Қамауға алу, ұстау немесе түрмеге жабу заңға сәйкес жүргізіледі 
және соңғы шара ретінде ғана, неғұрлым тиісті қысқа мерзім ішінде қолданылуды 
қамтамасыз етеді;
б) бас бостандығынан айырылған әр бала өз жасындағылардан талап етулері 
ескеріле отырып, өз жеке басының ажырамас қадір-қасиеті ретінде адамгершілікті 
көзқарасты және құрметтеуді пайдаланады. Соның ішінде, бас бостандығынан 
айырылған бала ересектерден бөлек ұсталуға тиіс, алайда, ішінара оның ең қажетті 
мүддесі ескеріліп, септігін тигізер деген ниетпен ғана ересектермен бірге ұсталуы 
мүмкін, сондай-ақ ерекше жағдай туындамаса өз отбасымен хат жазысу және жүздесу 
арқылы байланыс орнатуға құқығын қамтамасыз етеді;
в) бас бостандығынан айырылған баланың еш кідіріссіз құқықтық және басқа да 
тиісті көмекке қол жеткізуге, сондай-ақ сот немесе басқа да құзыретті, тәуелсіз және 
әділетті органдар алдында өз бас бостандығынан айырылу заңдығына дауласуға 
құқығын және де олар осындай кез келген іс жүргізу әрекеттерге қатысты шешімін 
кейінге қалдырмай қабылдауларын талап ету құқығын қамтамасыз етеді.
38-бап
1. Қатысушы мемлекеттер қарулы қақтығыс кезінде қолданылатын балаларға 
қатысты халықаралық гуманитарлық құқық нормаларын құрметтеп, олардың 
сақталуын қамтамасыз етуге міндеттенеді.
2. Қатысушы мемлекеттер жасы 15-ке толмаған балалардың соғыс қимылдарына 
тікелей қатыспауын қамтамасыз ету үшін қолдан келген шаралардың бәрін қабылдайды
.
3. Қатысушы мемлекеттер жасы 15-ке толмаған кез келген баланы өзінің қарулы 
күштер құрамына шақырмау негіздерін ұстанады. Жасы 15-ке толған, бірақ әлі 18-ге 
толмаған балаларды әскерге тарту кезінде, қатысушы мемлекеттер олардың ішінен 
көбіне ересектеулерін алуға тырысады.
4. Қатысушы мемлекеттер қарулы қақтығыс кезінде бұқара халыққа қорғау 
көрсетуге байланысты халықаралық гуманитарлық құқық бойынша өз 
міндеттемелеріне орай, қарулы қақтығысқа ұшыраған балаларды қорғау мақсатында 
оларға қамқорлық пен күтім көрсетудін барлық қажетті шараларын қабылдайды.

39-бап
Қатысушы мемлекеттер кез келген кемсітудің, қиянат көрсету мен қанаудың, 
азаптаудың немесе қадір-қасиетті қорлайтындай адамшылыққа жатпайтын қатыгездік 
жолмен жәбірлеудің немесе жазалаудың, сондай-ақ қарулы қақтығыстың құрбаны 
болған баланың жан-тәні мен психологиясын сауықтыруға, оның әлеуметтік 
реинтеграциялануына септігін тигізетін қажетті шаралардың бәрін қолданады. Мұндай 
сауықтыру мен реинтеграция баланың денсаулығын, өзіне деген құрметті, 
қадір-қасиетін қамтамасыз ететін жағдайда жүзеге асырылуға тиіс.
40-бап
1. Қатысушы мемлекеттер қылмыстық заңды бұзды деп саналған, заңды бұзғанына 
кінәлі деп айыпталған немесе танылған әрбір баланың жас шамасы, оның 
реинтеграциялануға және қоғамда пайдалы рөл атқаруға ниеті ескеріліп, жеке басының 
қадір-қасиеттілгі мен маңыздылығына сенім тудыратын, басқа адамдардың құқықтары 
мен негізгі бостандықтарына деген құрметті арттыратын қатынасқа құқығы бар 
екендігін мойындайды.
2. Осы мақсатта және тиісті халықаралық құжаттардың ережелерін назарға ала 
отырып, қатысушы мемлекеттер, ішінара:
а) жасаған іс-әрекет немесе әрекетсіздіктің негізінде, егер оларға қылмыс жасалған 
кезде ұлттық немесе халықаралық құқық бойынша тыйым салынбаған болса, онда 
ешбір баланың қылмыстық заңды бұзды деп саналмауын, заңды бұзғанына кінәлі деп 
айыпталмауын немесе танылмауын қамтамасыз етеді;
ә) қылмыстық заңды бұзды деп саналған немесе заңды бұзғанына кінәлі деп 
айыпталған әрбір балаға кем дегенде төмендегідей кепілдіктер берілуін қамтамасыз 
етеді:
i) кінәсі заң бойынша дәлелденгенге дейін кінәсіздік презумпциясы;
ii) оған қарсы тағылған айып жөнінде жедел түрде және тікелей өзі немесе қажет 
болған жағдайда ата-аналары не болмаса заңды қамқоршылары арқылы хабардар 
болуына және өзін қорғау жұмыстарына дайындық жүргізіп, оларды жүзеге асыру үшін
құқықтық және басқа да қажет көмекке ие болуы;
iii) қаралып жатқан мәселе бойынша құзыретті, тәуелсіз және әділ орган немесе сот 
органы, заңға сәйкес қорғаушының немесе басқа тиісті адамның, егер бұл баланың 
жағдайы мен жас мөлшері ескеріліп, баланың қажетті мүддесімен қарама-қайшы 
келмейтін болса, ата-анасы немесе заңды қамқоршыларының қатысуымен өткен тыңдау
кезінде кідіртпей шешім қабылдауы;
iv) куәгерлік жауаптар беруге немесе өзін-өзі кінәлі деп мойындауға мәжбүр 
етілмеу бостандығын; айыптаушы куәгердің берген жауаптарымен жеке өзі немесе 

басқа адамдардын көмегімен зерделеуі, қорғау куәгерлерінің тең дәрежеде қатысуы 
қамтамасыз етіліп, олар берген жауаптарды зерделеуі;
v) егер бала қылмыстық заңды бұзды деп саналған болса, осыған орай қабылданған 
тиісті шешім мен қолданған кез келген шараларды, заң бойынша бір саты жоғары 
тұрған құзыретті, тәуелсіз және әділ сот органының қайта қарауы;
vi) егер бала, сот жұмысын атқаруда пайдаланылатын тілді түсінбесе немесе сол 
тілде сөйлей алмаса тілмаштың көмегін ақысыз пайдалануы;
vii) сотта істі қараудың қай сатысында болса да оның жеке басының өміріне 
құрметпен қарау.
3. Қатысушы мемлекеттер қылмыстық заңды бұзды деп саналған немесе 
қылмыстық заңды бұзғанына кінәлі деп айыпталған немесе танылған балаларға тікелей 
қатысы бар заңдар мен рәсімдердің белгіленуіне, органдар мен мекемелердің 
құрылуына жәрдем көрсетуге тырысады, соның ішінде:
а) балалардың ең төменгі, қылмыстық заңды бұзуға қабілетсіз деп саналатын жас 
мөлшері белгіленуі;
ә) қажет болған және қалаған жағдайда, мұндай балалар жөнінде істі соттың 
қарауына жібермей, адам құқықтары мен құқықтық кепілдіктерді шартты түрде толық 
сақтай отырып, осындай балалардың өтініштері бойынша шаралар қолданылуы.
4. Балаға белгілі мекемелерде көрсетілетін күтімді ауыстыратын, әл-ауқатына 
жағдайы мен жасаған қылмысына сәйкес қарауды қамтамасыз ету – әр түрлі жұмыс 
жүргізіліп, шаралар қолданылуын, мысалы, күтім мен қамқорлық көрсету, қадағалау 
жүргізу жөнінде ережелердің, кеңес беру қызметінің болуын, сынау мерзімі 
тағайындалуын, тәрбиелеу жұмыстарының оқыту және кәсіби дайындық беру 
бағдарламаларының болуын қажет етеді.
41-бап
Осы Конвенциядағы ешнәрсе бала құқықтарының жүзеге асырылуына зор үлес 
қосатын кез келген ережелерді қозғамайды және олар:
а) қатысушы мемлекеттердің заңының; немесе
ә) осы мемлекетке қатысты атқарылып жатқан халықаралық құқық нормаларының 
құрамында бола алады.
ІІ БӨЛІМ
42-бап
Қатысушы мемлекеттер тиісті және пәрменді құралдарды пайдалана отырып, 
Конвенцияның қағидаттары мен ережелері жөнінде ересектерді, сондай-ақ балаларды 
да, кеңінен таныстырып, хабардар етіп отыруға міндеттенеді.

43-бап
1. Осы қабылданған Конвенцияға сәйкес қатысушы мемлекеттердің 
міндеттемелерін орындаудағы қол жеткен жетістіктерін қарау мақсатында Бала 
құқықтары жөніндегі комитет құрылып, ол төмендегі көзделетін функцияларды 
орындайды.
2. Комитет жоғары адамгершілік қасиеттерімен және осы Конвенция қамтитын 
саладағы біліктілігімен жұртқа танылған он сарапшыдан тұрады. Комитет мүшелерін 
қатысушы мемлекеттер өз азаматтары қатарынан сайлайды және жекелей түрде 
қатысады, сонымен қатар географиялық әділ бөлінуіне, сондай-ақ басты құқықтық 
жүйелерге көңіл бөлінеді.
3. Комитет мүшелері қатысушы мемлекеттер ұсынған адамдар тізіміне 
енгізілгендер қатарынан жасырын дауыспен сайланады. Әрбір қатысушы мемлекет өз 
азаматтары қатарынан бір адамды ұсына алады.
4. Комитеттің алғашқы сайлауы осы Конвенция күшіне ену күнінен алты айдан 
кешіктірмей өткізіледі, бұдан сон-екі жылда бір рет өтеді. Тіпті болмағанда, Біріккен 
Ұлттар Ұйымының Бас хатшысы әрбір сайлау күнінен төрт ай бұрын қатысушы 
мемлекеттерге екі ай ішінде өз кандидатураларын ұсыну жөнінде хат жолдайды. Бұдан 
соң Бас хатшы қатысушы мемлекеттерді көрсете отырып, олардың ұсынған адамдарын 
алфавиттік тәртіппен тізімдей отырып, бұл тізімді осы Конвенцияның қатысушы 
мемлекеттеріне тапсырады.
5. Сайлау Біріккен Ұлттар Ұйымының Орталық мекемелерінде Бас Хатшының 
шақыруымен болатын қатысушы мемлекеттердің отырыстарында жүргізіледі. 
Қатысушы мемлекеттердің үштен екісінің қатысуы кворум болып саналатын осындай 
отырыстарда, ең көп дауыс алған және қатысып отырғандар санының абсолюттік 
көпшілік дауысын және дауыс беруге қатыстырылған қатысушы мемлекеттер өкілдері 
санының басым көпшілік дауысын алған кандидат, Комитет құрамына сайланған болып
табылады.
6. Комитет мүшелері төртжылдық мерзімге сайланады. Кандидатуралары екінші рет
қайта ұсынылған жағдайда, олардың қайта сайлануға құқығы бар. Бірінші сайлауда 
сайланған бес мүшенің өкілеттік мерзімі екі жылдық кезеңнің аяғында аяқталады; осы 
бес мүшенің аты-жөнін бірінші сайлаудан кейін, дереу жеребе арқылы отырыстың 
Төрағасы анықтайды.
7. Комитеттің қайсыбір мүшесі қайтыс болған немесе жұмысты тастап демалысқа 
шыққан жағдайда, я болмаса ер немесе әйел адам қандай да бір өзге себеппен Комитет 
мүшесінің міндеттерін одан әрі орындай алмайтын болса, оны ұсынған қатысушы 
мемлекет қалған мерзімге Комитет құптаған жағдайында, өз азаматтарының ішінен, 
басқа сарапшыны тағайындайды.
8. Комитет өзінің меншікті рәсім ережелерін белгілейді.

9. Комитет өзінің лауазымды тұлғаларын екі жылдық мерзімге сайлайды.
10. Комитет сессиялары, әдетінше, Біріккен Ұлттар Ұйымының Орталық 
мекемелерінде, немесе Комитет белгілеген басқа ыңғайлы жерде өтеді. Әдетінше 
Комитет сессияларын жыл сайын өткізеді. Комитет сессиясының ұзақтығы анықталады
және ол қажет деп табылған жағдайда Конвенцияға қатысушы мемлекеттердің 
кеңесінде Бас Ассамблея құп көрсе қайта қаралады.
11. Комитет өз жұмысын осы Конвенцияға сәйкес тиімді түрде жүзеге асыруы үшін 
Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Хатшысы қажетті персонал бөліп, материалдық 
қаражат беріп отырады.
12. Осы Конвенцияға сай тағайындалған Комитет мүшелері, Біріккен Ұлттар 
Ұйымының Бас Ассамблеясы белгілеген ретпен және шарт бойынша, Біріккен Ұлттар 
Ұйымының қорынан берілетін, Бас Ассамблея бекіткен сыйақы алады.
44-бап
1. Қатысушы мемлекеттер Конвенцияда танылған құқықтардың бекітілуін 
қалыптастыру бойынша қадағаланған шаралары және осы құқықтарды жүзеге асыру 
барысында қол жеткізген прогресс туралы баяндамаларын Біріккен Ұлттар Ұйымының 
Бас Хатшысы арқылы Комитетке:
а) тиісті қатысушы мемлекет үшін осы Конвенция күшіне енгеннен кейін екі жыл 
бойы;
ә) бұдан кейінгі уақытта, әр бес жыл сайын тапсырып отыруға міндеттенеді.
2. Осы бапқа сәйкес тапсырылатын баяндамаларда осы Конвенция бойынша 
міндеттерін орындау дәрежесіне ықпал ететін, әрине егер де олар бар болса, факторлар 
мен қиындықтар сөз етіледі. Сондай-ақ баяндамаларда Комитет сол елде 
Конвенцияның іске асып жатқандығын толығымен түсіндіруді қамтамасыз ететін 
жеткілікті ақпарат болуы тиіс.
3. Жан-жақты ең алғашқы баяндамасын Комитетке тапсырған қатысушы 
мемлекетке осы баптың 1"ә" тармағы бойынша кейін тапсыратын баяндамаларында, 
ертерек сөз болған негізгі ақпаратты қайталаудың қажеті жоқ.
4. Комитет қатысушы мемлекеттерден осы Конвенцияның жүзеге асуына қатысты 
қосымша ақпаратты сұрата алады. Мәдениет мәселесі жөніндегі Біріккен Ұлттар 
Ұйымы (ЮНЕСКО) және ЮНИСЕФ, Комитет мәжілісіне қатысуға мүмкіндіктері бар. 
Олар "құзырлы" деп танылған кез келген басқа ұйымдармен, сондай-ақ БҰҰ жанында 
өзінің ақыл-кеңестік мәртебесі бар үкіметтік емес ұйымдармен (НПО) және олардың 
БҰҰ-ның босқындар жөніндегі Бас комиссары Басқармасы сияқты органдарымен 
қосыла отырып Комитетке қажетті мәліметтерді ұсынуы және өз кезегінде Комитеттен 
Конвенцияның тиімді орындалуына қатысты арнайы сұрау алуы мүмкін.

5. Комитеттің қызметі туралы баяндамалар екі жылда бір Экономикалық және 
Әлеуметтік Кеңес арқылы Бас Ассамблеяға тапсырылады.
6. Қатысушы мемлекеттер өз елдерінде баяндамаларының кеңінен жариялы болуын 
қамтамасыз етеді.
45-бап
Конвенцияның тиімді түрде жүзеге асуына жәрдем етіп және осы Конвенция 
қамтитын саладағы халықаралық ынтымақтастықты көтермелеу мақсатында:
а) мамандандырылған мекемелер, Біріккен Ұлттар Ұйымының Балалар қоры мен 
Біріккен Ұлттар Ұйымының басқа ұйымдары - өз өкілеттілігінің аясына кіретін, осы 
Конвенцияның ережелерін жүзеге асыру мәселесі қаралғанда оған қатысып отыруға 
хақысы бар. Комитет өзінің тиісті өкілеттілігі аясындағы салаларда ғана Конвенцияның
жүзеге асуына қатысты сарапшылардың қорытындысын өзі дұрыс деп тапқан жағдайда
, мамандандырылған мекемелерге, Біріккен Ұлттар Ұйымының Балалар қоры мен басқа
да құзыретті ұйымдарға бере алады. Комитет, мамандандырылған мекемелерге, 
Біріккен Ұлттар Ұйымының Балалар қоры мен басқа да БҰҰ ұйымдарын өзінің қызмет 
аясына кіретін салаларда Конвенцияның жүзеге асуы жайлы баяндамаларды бере алады
;
ә) Комитет, өзі дұрыс деп тапқан жағдайда, техникалық кеңес немесе көмек немесе 
осындай көмекке мұқтаждық бары көрсетілген, сондай-ақ осы сияқты өтініштер мен 
нұсқауларға қатысты Комитеттің ескертпелері мен ұсыныстары бар болса сол 
ескертпелері мен ұсыныстары енген қатысушы мемлекеттердің баяндамаларын 
мамандандырылған мекемелерге, Біріккен Ұлттар Ұйымының Балалар қоры мен басқа 
да құзыретті ұйымдарға жібереді.
б) Комитет, Бас Ассамблеяға, бала құқықтарына қатысты жеке мәселелер бойынша 
зерттеу жұмыстарын өзінің атынан Бас Хатшының жүргізуін сұрап ұсыныс жасай 
алады.
в) Комитет, осы Конвенцияның 44 және 45-баптарына сай алынатын ақпараттарға 
негізделген жалпы түрдегі ұсыныстар мен сипаттамалар бере алады. Осы сияқты 
жалпы түрдегі ұсыныстар мен сипаттамалар кез келген мүдделі қатысушы мемлекетке 
жіберіліп, егер бар бола қалған жағдайда қатысушы мемлекеттердің ескертпелерін оған
қоса Бас Ассамблеяға хабарлайды.
ІІІ БӨЛІМ
46-бап
Осы Конвенция барлық мемлекеттердің қол қою үшін ашық.

47-бап
Осы Конвенция ратификациялауға жатады. Ратификациялық грамоталар Біріккен 
Ұлттар Ұйымының Бас хатшысына сақталуға тапсырылады.
48-бап
Осы Конвенция кез келген мемлекеттің оған қосылуы үшін ашық. Қосылу туралы 
құжаттар Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас хатшысына сақталуға тапсырылады.
49-бап
1. Осы Конвенция, жиырмасыншы ратификациялық грамота немесе қосылу туралы 
құжат Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас хатшысына сақталуға тапсырылғаннан кейінгі 
отызыншы күні күшіне енеді.
2. Жиырмасыншы ратификациялық грамота немесе осы Конвенцияға қосылу 
туралы құжат сақталуға тапсырылғаннан кейін оны ратификациялайтын немесе оған 
қосылатын әрбір мемлекет үшін осы Конвенция олардың өздерінің ратификациялық 
грамотасы немесе қосылу туралы құжаты сақталуға тапсырылғаннан кейінгі отызыншы
күні күшіне енеді.
50-бап
1. Кез келген қатысушы мемлекет өзгерту ұсынып, оны Біріккен Ұлттар Ұйымының
Бас хатшысына тапсыра алады. Одан кейін Бас хатшы осы ұсыныстарды қарау және 
оларды дауысқа салу мақсатымен қатысушы мемлекеттердің конференциясын шақыру 
қажеттігі жөнінде көзқарастарын білдіруді өтіне отырып, ұсынылған түзетуді 
қатысушы мемлекеттерге жолдайды. Осы хабар тараған күннен бастап, төрт ай 
аралығында осындай конференцияның шақырылуын қатысушы мемлекеттердің ең кем 
дегенде үштен бірі қолдаса, Бас хатшы конференцияны Біріккен Ұлттар Ұйымының 
аясында өткізеді. Конференцияға қатысып, дауыс берген қатысушы мемлекеттердің 
көпшілігі қабылдаған кез келген түзету Бас Ассамблеяға бекітуге тапсырылады.
2. Осы баптың 1-тармағына сай қабылданған түзету, Біріккен Ұлттар Ұйымының 
Бас Ассамблеясы бекітуі бойынша қатысушы мемлекеттердің ең кем дегенде үштен 
екісінің көпшілігі қабылдағаннан кейін күшіне енеді.
3. Түзету, күшіне енгеннен кейін, оны қабылдаған мемлекеттер үшін міндетті 
болады, ал басқа қатысушы мемлекеттер үшін өздері бұрын қабылдаған кез келген 
түзетулер мен осы Конвенцияның ережелері міндетті болып қала береді.
51-бап

1. Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас хатшысы ратификациялау немесе қосылу кезінде
мемлекеттер жіберген ескертпелер мәтінін жинап, басқа барлық мемлекеттерге 
жібереді.
2. Осы Конвенцияның мақсаты мен міндеттеріне сәйкес келмейтін ескертпеге жол 
берілмейді.
3. Ескертпелер кез келген уақытта Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас хатшысының 
атына жіберілген тиісті хабарлама арқылы алынып тасталына алады. Бас хатшы бұл 
жөнінде кейін барлық мемлекеттерді хабардар етеді. Мұндай хабарлама, оны Бас 
хатшы алған күннен бастап күшіне енеді.
52-бап
Кез келген қатысушы мемлекет Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас хатшысының 
атына жіберген жазбаша хабарламасы арқылы осы Конвенцияның күшін жоя алады. 
Күшін жою Бас хатшының хабарламаны алғанынан кейін бір жыл өткен соң күшіне 
енеді.
53-бап
Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас хатшысы осы Конвенцияның депозитарийі болып 
тағайындалады.
54-бап
Ағылшын, араб, испан, қытай, орыс және француз тілдеріндегі мәтінінің мағынасы 
бірдей осы Конвенцияның түпнұсқасы Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас хатшысына 
сақталуға тапсырылады.
Осыны куәландыру үшін, төменде қолдарын қойған өкілетті өкілдер өздерінің тиісті
үкіметтері атынан қажетті түрде алған уәкілеттіктеріне сай осы Конвенцияға қолдарын 
қойды.
© 2012. Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің «Қазақстан Республикасының Заңнама және 
құқықтық ақпарат институты» ШЖҚ РМК