Бас редактор Байжуманов М. К
жүктеу/скачать 9,41 Mb. Pdf көрінісі
|
pub2 167
| Мәдинәтул-Фадилә) атты еңбегінде бақытты «Адамның жаны материалдық қажеттілікке
мұқтаж болмай, құзіреттілікке жету» деп анықтама береді. Яғни бақытты адам рухани мықты адам дейді. Атақты ғалым «Бақытқа жол сілтеу» (Рисалату әт-Тәнбих ала Сәбили ас-Саъада) деп аталатын еңбегінде өмірдегі әр адамның басты мақсаты ‒ бақыт [6] деп, оған жан-жақты түсінік береді. Ойшылдың айтуынша, адамдар нағыз бақыттың қандай болатынын, оның анықтамасын айтқанда қателеседі дейді. Яғни кейде байлық, кейде басқа нәрсені бақыт ретінде көріп, шатасады деп ой топшылайды. Оның мағынасына, түбіне терең бойлап, басты мақсатты нақтылап анықтап алуға шақырады. Әл-Фараби Құран аяттарын жақсы білді және олардың мәнін толық түсінді. Осы түсінудің нәтижесінде жүйенің барлық аспектілері исламның негізгі қағидаларына барып тірелетінін түсінді, оны басқаларға түсіндіруге тырысқан. Осы арқылы әл-Фараби жүйесі адамзат баласын артта қалушылық пен қарабайырлықтан босатып, адамгершілік қасиетке ие болғандардың бақытқа қол жеткізуіне, ғылыми жетістіктеріне жол ашты[9]. Бақыт адам өміріндегі ең маңызды мәселе десек те әлі күнге дейін бақыт жайындағы түсініктер сан-түрлі болып келеді. Адамдар бақытты әрқалай түсінеді, бақыт ‒ байлық, мансап, күш және т.б. да бола алады. Аталған факторлар бақыт деген мағынаны бергенімен, бақыт бұлармен ғана шектелмейді. Ислам діні өз кезегінде бақыттың аталған факторлардың ешқайсысынан туындамайтынын ғалымдар да алға тартады[1]. Бақытты болу дегеніміз ‒ адамдар үнемі ұмтылатын және ешқашан одан бас тартпайтын адамдық бейімділік [18]. Ғалымдардың пікірінше, адамзат тарихында бақытқа жету үшін ең маңызды нәрсе мақсат пен күш-жігердің жұмсалуы болып саналады. Тарихта пайда болған ой жүйелерінің барлығы дерлік бақыт туралы пікір білдірген. Бақыттың табиғаты мен оған жетудің жолдарын анықтауға да тырысқан.Бақыт ұғымын өздерінің философиялық түсінігіне қарай зерттеп, ой айтқан. Мысалы, моральдық философияны, әсіресе, бақыт концепциясын ежелгі грек философтары да кеңінен қарастырып зерттеген [19]. Философтардың әртүрлі жолмен қабылдаған бақыт ұғымы грек- моральдық философиясының басты мәселесі және грек философиясындағы моральдың «эудаимонистік» сипатқа ие екендігін көрсетеді. Ертедегі грек философтарынан Демокритке (Б.з.д. IVғ.) дейін қабылданған және бақытты адам мінез-құлқының соңғы мақсаты деп санаған түсінік философия тарихында әртүрлі формада пайда болған. Осы түрлі формаларда бақыт туралы түсінік кейде гедонизм формасына енеді, кейде ол ізгілікте мен анықталады, кейде прагматикалық сипатқа ие болады, ал кейде тәжірибе мен эксперименттер арқылы жүзеге асады [8]. Ежелгі грек философтарының ішінде Платон мен Аристотельдің моралдық түсінігі жағынан ислам философтарын азды-көпті бұрмалаған. Бұл әсер олардың моральдық түсінігін ашып қана қоймай, оны бақыт пен табиғатқа деген көзқарастарын да айқын көрсеткен. Бірінші ислам философы ретінде саналатын Юсуф ибн Исхақ әл-Киндидің пікірі бойынша, «Ізгілікке барар жол – нәпсі мен қалауларды тыю арқылы жүзеге асады. Себебі, әр нәрсені қалай беру жақсылыққа алып бармайды». Әл-Кинди жағымсыз деп саналатын заттар мен біздің сезімдерімізге ұнамды талғамдардың ақылдың қолдануға кедергі келтіретінін айтқан [әл-Кинди 1994,71б]. ISSN 1607-2774 Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің хабаршысы № 4(92)2020 330 Адамның мақсаты ‒ ең жоғарғы бақытқа жету болғандықтан, адамға бақыттың не екенін білу және оған жету үшін не істеу керектігі туралы нұсқаулық қажет. Ибрахим бин Хамд әл- Қаъид өзінің «Бақытқа жетудің жеке нұсқаулығы» атты еңбегінде: «Бақыт» дегеніміз - Алла тағала жаратқан рахаттану, қанағаттану сезімдерінің психологиялық жағдайы және адам өмір бойы жалғасып жүретін Раббысымен қарым-қатынасының көрсеткіші болып саналады» [Ибрахим 2015, 37б] дейді. Мысырлық жазушы, лингвист Мухаммад Ахмад Жад әл-Маулә өзінің «әл-Халқ әл- Камил» атты еңбегінде: «Бақыт» дегеніміз – жан тыныштығы, яғни жүректің тазалылығы мен ар-ұжданның тірі болуы» деп айтады. Және дәл сол еңбегінде: «Бақыт − қанағат, ал қанағат − бұл бақыт» [Мухаммад 2014, 229б] деп бақыттың бір кілті қанағат екенін ашып көрсетеді. Парсы философы Абу Али Ахмед Ибн Мискауайһ бақытты «барлық нәрселерден ең тәтті, ең жоғары, ең қымбат және айқын» деп сипаттаған. Бұл өте қарапайым сезім және ол жануарлар ләззаттарынан ерекшеленеді. Ол өзінің ақыл-парасатынан жоғары, білім және даналықпен ғана қол жеткізуге болатындығын және ең жоғары бақытқа Жаратушыға өліммен жету арқылы қол жеткізуге болатындығын алға тартты [Чаърыжы 2011]. Газалидің пікірінше, мақсат жақсы болуы үшін оның хош иісі мен сұлулығымен қатар пайдасы да болуы керек. Егер әрекет оның үшеуін қамтыса, абсолютті бақыт болмайды. Екінші жағынан, барлық игі істердің түпкі мақсаты және оған барлық игіліктерге бағытталған ең үлкен бірлік ‒ бұл ақыреттегі бақыт дейді. Ғаззали, басқа ислам философтары сияқты, ғылым мен даналық барлық басқа ләззаттардан жоғары деп тұжырымдады. Оның айтуынша, ақыл ләззаты ең үлкен бақытқа әкеледі дейді. Ең басты бақыт ‒ бұл рухани бақыт [Алтынташ 1999]. Мұндай бақытқа тек илаһи ақиқат арқылы жетуге болады. Мақалада ислам дініндегі «бақыт» ұғымына ғылыми тұрғыдан жан-жақты талдау жасалынады. Исламдағы «бақыт» ұғымының негіздерін және теориялық маңыздылығын талдау барысында ғылыми инструмент ретінде салыстырмалы теориялық зерттеу әдістері қолданылады. Сонымен қатар зерттеу жасау кезінде шетелдік және отандық зерттеуші авторлардың еңбектеріндегі тақырыпқа байланысты жазған ой пікірлерін ғылыми негіз және дереккөз ретінде ұсынылады. Мәтіндерге герменевтикалық және компаративистік, стилистикалық зерттеу әдістері арқылы талдау жасалынады. Біздің әлемдегі және ақиреттегі бақыт бір-бірімен тығыз байланысы бар. Шынында да барлық самауи діндер осы дүниені және ақыретті қамтамасыз ету үшін жіберілген деген сенім қасиетті кітаптарда көрсетілген. Сонымен қоса, бұл мәселені діндердің жақтаушылары насихаттап, екі өмірде де бақыт арасындағы тығыз байланысты арттырады. Бұл өмірде адам алатын ләззат, философтардың айтуы бойынша «салыстырмалы бақыт». Егер абсолютті және салыстырмалы деп аталатын бақыт әлемі ақырет бақытына жетелемесе, ол салыстырмалы бақытты алдамшы және уақытша түріне жатқызылады [Al- İsfahani 1983]. Ақыретте бақыт әкелетін сипаты болса, онда бақыт оның абсолютті атағына айналады. Және бұл бізге бақыттың дүние мен ақыретті қоршап тұратын сипаты бар екенін көрсетеді. Дүниелік өмірден кейін басталатын және мәңгілікке жалғасатын екінші өмір деген мағынаны білдіретін ақырет, Құранда әр түрлі формада 110 астам жерде келеді. Мүміндер дүниелік өмірінен кейін басталатын жаңа өмірге сенеді. Бұл мәңгілік өмір болғандықтан, олар шынайы өмір тек ақыретте ғана болатынына сенімді. Себебі, мәңгілік жан мәңгілік бақыттың дәмін татумен ғана бақытты. Материалдық бақыт жанды бақытты ете алмайды, өйткені олар уақытша болудан алыс емес. Құран Кәрім ғаламның жаратылуына және адамның жер бетіне жіберілуіне дүние тіршілігі уақытша және бір емтихан екенін хабарлайды. Адамдар осы өмірде бекер жаратылмаған, олар дұрыс жолды тауып, мәңгілік бақытқа жету үшін пайғамбарлар арқылы жіберілген илаһи хабарларға жүгінеді. Илаһи хабарлар адамға өзінің таза табиғатына сай әрекет етуге және кейде тұра жолдан алыстап кетпеуге көмектеседі. Ақыретте көрінетін дүние өмірінде жасалынған істердің балансында ақыретте бақыттың немесе бақытсыздықтың жалғыз себебі болады. Ақыретте бақытқа қол жеткізудің маңызды мәселесі − бұл әлем өмірінде жасалған жұмыстардың нәтижесі. Осы себепті «білім», яғни болмыс туралы ақпарат ақыретке жетуде бірінші орын алады. Осыған қатысты Абу Хамид әл-Ғазали «Күллі адамдар бұрыннан қалаған нәрсе ол бақыт, білім және іс- әрекет» дейді. Демек ойшыл бақытқа жету барысында ғылымның басымдылығын айқын көрсетеді [Чамбиби 1983]. ISSN 1607-2774 Вестник Государственного университета имени Шакарима города Семей № 4(92) 2020 331 Ақырет бақытына, білімді іс амалға байланыстыру арқылы ғана жету мүмкін. Іс-әрекет ғылымның тәжірибесі болғандықтан, практикасы ғылымнан бір қадам алда. Алайда ғылым істің алғашқы қадамы екенін ұмытпаған жөн. Ғылым − бұл бақыт теориясы, ал іс − бұл оның тәжірибесі. Қызығушылық пен ойлану арқылы алынған білім адамдарға бақытқа апаратын жолды және оны тудыратын мүмкіндікті көрсетеді, сонымен қатар ол практикада жетекші фактор ретінде әрекет етеді [Мискауейх 1983]. Бұл дүниеде және ақыретте бақытқа қол жеткізе алатын жалғыз тіршілік иесі көркем мінез-құлқы бар адам [әл-Исфахани 1983]. Дәл осы қасиетіне байланысты оған әлемге де, ақыретте де «хасанат» (жақсылық) беруін сұрап дұға жасау ұсынылады. Дүниелік өмірде жасалынған амалдар өте маңызды. Жәннатқа кіріп бақытқа жету үшін, шариғатпен харам етілген үлкен күнәлардан аулақ болуымыз керек. Кейбір үлкен күнәларды тізіп айтатын болсақ, ұрлық жасау, ата-анаға қарсы келу, зина жасау, пара алу, ғайбаттау, пайызға ақша алу және беру. Аталған үлкен күнәлар осы өмірде жасалынатын болса, ақыретте бақытсыздыққа ұшырап, жәннат бақшаларына кіре алмайды. Нәтижесінде, ислам дінінде Құран аяттарында келгендей, мұсылман адам осы өмірде білім алып, оған амал етумен қатар, ақыретте «саъадатул-қусуа» шексіз бақытқа қол жеткізу үшін үміттеніп, Жаратушы Алладан дұға етіп сұрау керек. Бақытты болудың жалғыз факторы ‒ адамның өмірі мен тәжірибесі, адамның өзі ‒ бақыттың қайнар көзі. Әдебиеттер 1. Абдел Насир Юсуф Абде & Кахри Салих. ‘The literature of Happiness “with reference of the Philosophy of Happiness in Islam”’. Journal of Islamic Studies and Culture. Vol.3, − No.2 − 2015. − pp.179-194. 2. Әл-Исфахани Р,. ‘Мутлулуун казанылмасы’, ауд. Лутфи Доган, Бахар баспасы. Стамбул, 1983. − 59 б. 3. Әл-Исфахани Р., ‘Мутлулуун казанылмасы’, ауд. Лутфи Доган, Бахар баспасы. Стамбул, 1983. − 109-110 бб. 4. Алтынташ Х. ‘Ислам Ахлакы, Акчаг баспасы Ankara, 1999. − 340 б. 5. Абу Жүсіп әл-Кинди. ‘Фелсефи Рисалелер’ ауд. Махмут Кайя, Із баспасы үйі Стамбул, 1994. − 71 б. 6. Әбу Наср Мухаммад әл-Фараби. ‘Рисалатут − Танбиһ әла Сәбилис-Саъада’, Маншуратуль-Жамиъа әл-Урдуния. Амман, 1987. − 177 б. 7. Әл-Маъани cөздігі. ‘Бақыт сөзінің синонимдері’ [электрондық ресурс] URL https://uuu.almaany.com/ar/thes/ar-ar/ةدﺎﻌﺳ/ 8. Бедиа A., ‘Ахлақ Ойретлери’, Стамбул, 1970. − 21 б. 9. Бурхан Улутан. ‘Фараби Фелсефеси’, Стамбул, 2000. − 32 б. 10. Жад әл-Маулә М. А., ‘Әл-Халқу әл-Камил’,. Муассасату ар-Рисаля –Бейрут, Дар Қутайба – Дамаск, 1-том, 2014. − 229 б. 11. Зәхәби Әбу Абдулла Мухаммед бин Ахмед ‘Мизан әл-Иътидәл’, Дәр әл-Кутуб әл-ъилмия,Бейрут, 2- том, 1995. − 496 б. 12. Зәхәби Әбу Абдулла Мухаммед бин Ахмед, ‘Әл-Кашиф фи маърифати мән ләху Риуаятун фи әл- кутуб әс-ситтә’, Дәр әл-Қиблә, Джидда, 2-том, 1992. − 166 б. 13. Әбу Мухаммед б. Иса, ‘Сунән Тирмизи, ‘Кадар’, Чаъры баспасы, Стамбул, 1992. − 15 б. 14. Ибн Манзур, ‘Лисан әл-Араб’. 3-том. Бейрут, 2008. − 214 б. 15. Ибрахим б. Х. әл-Қаъид. ‘Далилука аш-шахси илә ас-саъада’, 2015. − 37 б. 16. Ибн Мәжа, ‘Әдеп’, 57. ‘Мисбах аз-Зажаж ала Сунән ибн Мәжа’, Дар ал-Арабия, Бейрут, 4-том, 1983. − 134 б. 17. Ибн Хажар әл-Асқалани, Фәтх әл-бари Бухари, ‘Білім’, 33, ‘Риқақ’,51; Ахмад, Муснәд, 2-том, 2008. − 373 б. 18. Кадемоглу М. Р., ‘Саадет’, Шамиль Ислам Ансиклопедиси, Стамбул, 1992. − 297 б. 19. Кылыч Р., ‘Ахлакын Дини Темели’, Түркияның діни қоры баспасы, Анкара, 1992. − 2 б. 20. Мискауех A.A., ‘Ахлакын Олгулаштырылмасы’, ауд. Кайяоглу И., Мәдениет министрлігі баспасы, Анкара, 1983. − 72 б. 21. Халифа А. ‘Құран Кәрім қазақша мағына және түсінігі’. Алматы, 2000, − 476 б. 22. Хасан И. ‘Куранда мутлулук (Магистрлік диссертация)’ Анкара, 1997. − 5 б. 23. Хасан И. ‘Куранда мутлулук (Магистрлік диссертация)’ Анкара, 1997. − 141 б. 24. Хамдан, A. ‘A case study of a Muslim client: Incorporating religious beliefs and practices’, Journal of Multicultural counseling and development, 35(2), 2007. − 92-100 бб. 25. Чаърыжы М, “Саадет”, Исламдық діни энциклопедиясы, 35/321; Зия Кескин, Ибн Мискавейхин мутлулук анлайышы, (Магистрлік диссертация, Эрджиес университеті, Әлеуметтік ғылымдар институты, Кайсери) 2011. − 105-107 бб. 26. Чамбиби H.M., ‘Шахсиет Тербиесі ме Газали’, Стамбул, 1983. − 236 б. ISSN 1607-2774 Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің хабаршысы № 4(92)2020 332 КОНЦЕПТ «СЧАСТЬЯ» В РЕЛИГИИ ИСЛАМ К.Ж. Касымбаев жүктеу/скачать 9,41 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|