Бауыржанова А. З., Асенова Б. К., Тері және былғары өнімдерін өңдеу технологиясы Оқу құралы мазмұНЫ


V ТАРАУ КҮЛДЕН АРЫЛТУ ЖӘНЕ ЖАРҒАҚТЫ ЖҰМСАРТУ



бет8/19
Дата15.09.2017
өлшемі1,48 Mb.
#33277
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   19

V ТАРАУ

КҮЛДЕН АРЫЛТУ ЖӘНЕ ЖАРҒАҚТЫ ЖҰМСАРТУ

1. Жарғақты күлден арылту және жұмсарту


Жүннен арылтқаннан кейінгі алынатын жартылай фабрикат күлденген жарғақ деп аталады. Оның бойында ұсақ бөлшектер немесе ерітінді түрінде әк кездеседі. Әк біртіндеп коллагендік талшықтарға сіңеді. Күлденген жарғақ өзеңнің суланған кездегі ісінуіндей жағдайда болады.

Жартылай фабрикат күлдеуден кейін жоғары сілтілікке ие болады. Оған кальций гидроксидінің жарғақпен химиялық байланысқан және капиллярлы сіңген мөлшері мен натрий сульфиді себепші болады.

Келесі үрдістерді дұрыс жүргізу үшін жарғақты күлден арылту керек, яғни артық сілтілікті бейтараптап, ісінуді жою қажет. Жарғақты жүннен арылту үшін былғары өндірісі тәжірибесінде көбінесе аммоний тұздарын қолданады, әдетте аммоний сульфатын, сонымен қатар басқа да реагенттерді қолдануға болады (органикалық және минералды қышқылдар, натрий гидросульфиті және натрий гидросулфаты, т.б.).

Аммоний сульфатын күлден арылтуға қолдану, бұл қосылыстың гидролиз үрдісі кезінде бейтараптауға әсерін тигізетін, күкірт қышқылының түзілуіне негізделген.


(NH4)SO4 + 2 H2O = 2NH4OH + H2SO4
Сонымен қатар, түзілетін аммоний гидроксиді жарғақтың ісінуін туғызбайды және жұмсақтығын сақтайды, кейіннен аммоний гидроксиді оңай ұшып кетеді. Бұл жүйе теңдікте болғандықтан күкірт қышқылы сілтілерді бейтараптауға қанша кетсе, сонша түзіледі, сөйтіп үрдіс автоматты түрде реттеледі.

Жұмсақ, иілгіш, тегіс және беті нәзік болып келетін былғарылық жартылай фабрикаттар күлден арылтудан кейін жібітіледі. Жібіту үрдісі күлден арылту үрдісімен бірге жүргізіледі және онымен тығыз байланысқан. Жұмсарту жүннен арылған жарғақты қысқа уақытта ферментті препараттармен өңдеу арқылы жүргізіледі. Соның нәтижесінде жарғақтың беткі қабаты және былғары жұмсақ, иілгіш және тегіс болады. Сонымен қатар, ақуыздың шіріген қалдықтарын (гнейст) және коллаген өнімдерінің ыдырау заттары келтіріледі. Ферментті препараттар ретінде ірі қара малдың асқазан асты бездерінен алынған протеолитикалық ферменттер (мысалы панкреатин) және микробтан шыққан препараттар қолданылады.

Күлден арылтуды бақылаудың негізі - жарғақ тіліктерінің рH-ын тексеру. Күлден арылғаннан кейінгі жарғақ бейтарапқа жақын болуы керек. Тәжірибе жүзінде күлден арылту үрдісінің аяқталғанын фенолфталейн көмегімен анықтайды (0,1 % спирттегі ерітіндісі). Әдетте тіліктерді жарғақтың сауыр жағынан алады. Ауыр шикізаттардан алынған жартылай фабрикат үшін тіліктің ортасы барлық қалдықтың 30% дейін сынақ кезінде фенолфталейнмен қызыл түске боялуы керек. Бұл кезде терінің қалың жағы толық күлден арылуы керек, яғни тіліктің барлық қалыңдығы түссіз болуы керек.

Майда шикізаттардан тұратын жартылай фабрикаттар үшін тілік толық түссіз, яғни толық күлден арылған болу керек. Ферментті препараттардың шығыны олардың белсенділігіне байланысты, перапараттардың белсенділігі қаншалықты жоғары болса, оның шығыны соншалықты аз болады және керісінше. Сондықтан өндіріс әдістемелерінде ферментті препараттардың концентрациясы оның белсенділігіне байланысты берілген. Айта кететін жағдай, жұмсартқыштың концентрациясы мен белсенділігінің арасында тікелей байланыс жоқ. Жұмсарту ұқыпты түрде бақылануы керек, әсіресе оның ұзақтығы және босаңсытқыш сұйықтықтың белсенділігіне айрықша көңіл аудару керек. Жұмсартқыш сұйықтықтың өте жоғары белсенділігі былғарының бос және ақауы болуына әкеліп соғады.

Жұмсарту үрдісінде жартылай фабрикаттарды бақылау органолептикалық түрде жүргізіледі. Жұмсартудан кейін жарғақтың беткі қабаты біркелкі және майда болуы керек, жарғақтың беткі қабатын саусақпен басқанда ізі қалуы керек. Майда жартылай фабрикаттар үшін жұмсарту үрдісінің аяқталғандығын «желқабы» сынауы арқылы тексереді, яғни ауа өткізгіштігіне байланысты жарғақты қап ретінде бүктеп, содан соң ауа жібермей қысады. Дұрыс жұмсарған жарғақтың бетінен ауа көпіршіктері шығуы керек.


VI ТАРАУ

ЖАРҒАҚТЫ ИЛЕУ ҮРДІСІ. ЖАЛПЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ ЖІКТЕЛУ

1. Илеу үрдісінің мақсаты мен маңызы


Илеу - былғары мен үлбір өндірудегі ең мағызды үрдістердің бірі болып табылады. Былғары өндірісінде бұл үрдіс өзеңнің қасиетін түбегейлі өзгертеді, оны иленген былғарыға айналдырады, ал үлбір өндірісінде өзеңнің қасиетімен бірге, ішінара түкті де өзгертеді.

Илеу үрдісі деп - шикі теріден алынған жарғақтың былғарыға айналуын айтады.

Пикелденбеген жарғақ, тері сияқты, жылы немесе ылғалды жерлерде сақтау кезінде шіриді, кептіру кезінде қатты болып қалады. Пикелденген жарғақ, шірімесе де және кептіру кезінде мүйіз тәріздес болмаса да, судың әсер етуінен ісінеді және пикелденіп кетуі мүмкін. Көрсетілген кемшіліктер илеу арқылы жойылады.

Былғарыға қажетті сыртқы түр мен кейбір физикалық қасиеттер берген өңдеуден кейін одан аяқ киім, киім, галантереялық, техникалық, ер-тұрмандық бұйымдар және т.б. дайындауға болады.

Көрсетілген жарғақ қасиетін өзгертетін заттар илегіш заттар деп аталады, ал жарғақты былғарыға айналдыру мақсатында жарғақты илегіш заттар ерітіндісімен өңдеуден құрылған операция илеу деп аталады.

Илеу кезінде адсорбция үлкен роль атқарады, ол ерітіндідегі қандай да бір заттың басқа бір заттың беттік қабатында концентрацисының өзгеруін көрсетеді. Бетінде ерігіш зат концентрленетін дене адсорбент деп аталады.

Адсорбенттің бетінде концентрация жоғарыласа, онда адсорбция оң болғанын көрсетеді, ал кері адсорбцияда керісінше адсорбенттің бетінде концентрация шамасы төмендейді. Адсорбенттің беті оның салмағына қарағанда үлкен болса, соғұрлым онда ерітіндідегі адсорбцияланатын зат көп тұнып қалады. Ұнтақтар (мысалы, топырақ), ұсақ тесіктіі заттар (көмір), ақуыздар және т.б. адсорбциялық қабілетке ие. Сонымен қатар, оң адсорбциялық қабілеті жоғары малдардың тері тіні, олардың талшық беті өте жақсы дамыған. Коллоидті заттар кристалды заттарға қарағанда жеңіл адсорбцияланады. Қышқылдар тұздарға қарағанда жақсы адсорцияланады, ал электролиттер электролит еместерге қарағанда әлсіз.

Адсорбцияланатын заттың мөлшері оның ерітіндідегі концентрациясына байланысты болады. Концентрленген ерітіндіге қарағанда сұйылтылған ерітіндінің адсорбент бетінде салыстырмалы түрде көп мөлшерде еріген зат тұнып қалады.

Осылайша, адсорбция жылдамдығы ерітінді концентрациясына, адсорбент түріне және оның салмағына (адсорбент салмағы көп болған сайын, неғұрлым адсорбция жоғары болады), ерітіндідегі заттың дисперстілігіне (ұсақтығына), ерітіндідегі басқа заттардың мөлшеріне, ерітіндіге механикалық әсер етуге (араластыру, шайқау, сілку) тәуелді болады.

Әдетте, адсорбция өте жедел жүреді (бірнеше минут ішінде), алайда илеу үрдісінде ерітіндіден илегіш заттардың адсорбциясы жарғақтың қалыңдығының үлкен болғандығынан және оның талшықтарының тоқылуындағы құрылымының күрделі болғандығынан баяу жүреді.

Илеу ерітіндісінен құрымандағы заттар ақырындап жарғақ өзеңінің барлық қалыңдығына енеді, оны илегіш заттар түсіне бояйды. Жоғарыда көрсетілгендей, жарғақ фибриллдан құралған өзара тоқылған талшықтар шоғырынан тұрады. Осындай құрылымды болғандықтың арқасында жарғақтың беті үлкен болады, мұнда оң адсорбция әсер еткен кезде илегіш заттар тұнып қалады. Илегіш заттар тұнған адсорбциялық үрдістен басқа, жарғақта жарғақтың талшықты құрылымдары және илегіш заттар арасында өзара химиялық әсерлесу жүреді.

Осылайша, илеу үрдісі екі кезеңнен тұрады - физикалық және химиялық.

Физикалық кезеңде илегіш заттар адсорбцияның әсер етуінен жарғақтың талшықты құрылымының қалыңдығына енеді, яғни талшықтың бетіне жиналады және олардың арасындағы бос кеңістікті толтырады. Химиялық кезеңде жарғақтағы коллаген, берік қосылыс түзе отырып, илегіш заттармен әсерлеседі.

Илеу кезінде жарғақ салмағы мен қалыңдығы бойынша ұлғаяды да, ал ауданы бойынша кішірейеді.

Илеу жарғақты сорғытумен бірге жүреді. Илеу үрдісі жарғақтың кейбір талшықты құрылымының әлсіреуін тудырады, сондықтан өзі өңделген жарғаққа қарағанда иленген былғары, әдетте, жыртылуға қарсы беріктігі аз болады. Илеу кезіндегі жарғақтың беріктігінің төмендеу дәрежесі қолданылған илегіш заттарға байланысты болады.

Көптеген бейорганикалық және органикалық қосылыстар илегіш қасиетке ие. Бейорганикалық илегіш заттар ретінде хром, цирконий, титан, алюминийдің қосылыстары немесе қосылыстарының комплексін пайдалануға болады. Органикалық илегіш заттар ретінде өсімдікті таннидтер, әртүрлі синтетикалық илегіштер, формальдегид, жоғары қанықпаған майлар және т.б. қолданылады.

Әртүрлі илегіштер былғарыға әртүрлі қасиет береді, мысал ретінде төмендегі кесте келтірілген.

Илеудің нәтижесінде өзеңнің өзгерісі

1 кесте


Өзең

Пісу температурасы, °С

Кебу кезіндегі отыру, %

Созу кезіндегі беріктік шегі, шартты бірлік

Ісіну дәрежесі, %

сулы

құрғақ

Илеуге дейін

60-65

70

100

40

200

Илеуден кейін:
















Таннидтермен

70-90

0

124

100

40

Хром тұздарымен

90-140

40-50

124

120

100-130

Синтетикалық илегіштермен

65-75

30-60

-

-

60-100

Формальдегидпен

85-90

60-70

97

96

150




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   19




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет