Ббк 84 (5К;аз) б к азыбек Би Келд1бек лы

Атасызга ата бол,
Батасызга бата бол,
Арып-ашцан царттщ,
Жел жагына жота бол,
Панасызга пана бол,
Кек сацтамас бала бол,
Дос суйтт, цас сыйлар,
Асу бермес дана бол, -
деп батасын 6epin, аттандырып салыпты.
* * *
Казактан келген слип Hi сынау ушш Конто ж i карапайым кшнш, 
белш жшпсн буынып, тусше icopiл1 к ец 6epin, жотасына бестек- 
еркеш енгсрш Казыбсктср тускен уйге келед1. Эцпмеден энпме 
туып, бара-бара сурак-жауап додасына айналып кстсдк
- Эуел1нде не бар? Ортасында не бар? Акырында не бар? -
деп, oyivip кейшндеп Конто ж i Казыбсккс шаншыла карайды.
- Арга мшэжат етшсе, барга канагат етшсе, эуел1нде ынтымак. 
ортасында береке, артында шуюрлш турмас па, - деп Казыбек 6ip 
туш п койыпты.
- Аспан мен жердщ арасы каншалык жол? - деп «буюр» 
Контожi тагы кадалыпты.
- Bip-ак шакырым жол гана. Олай дейпш м, еш и м аспан 
мен жердщ арасын кулаштап елшеген жок, кадамдап баскан жок. 
Кун курюреп жауганда, ел д у р л т п сасатын, кулактарын баса- 
тын. Сонда кун KypKipi шакырым жерден жететш. Кемшркосак 
курылып, аспан мен жерд1 табыстырып кететш. Догаланган 
nini шакырымдай-ак кун ш ш к жер гана. Олай дейпш м, азанда 
шыгыстан аткан кун ымыртта батыска шаршап батады. К унш ш к 
жер журш ет1п, уясында калжырап жатады. Ал, кереметп кезбен 
керген, шыгыс пен батыстыц арасында зымыраган кунге ерген 
адамзатты сст1гсн емесшн, - деп соцгы рет кееш тускенде, Ко нто ж i 
ун-тунсгз шыгып журе 6epinri.
Содан кеп кеппкпей келюсез басталыпты, дейщ ел.
126

Каз дауысты Казыбектщ калмакка тагы да 6ip елш ш кке бар- 
ганын moK'ipc былай деп эцпмелейд1.
«Куба ка л мак» Конто ж i айтады екен:
- Сен Казыбек би, каршадай кушнде айткан сез1щц eciin
«1Шркш-ай, мынадан 6ip тукым алып калсам едЬ>, - деп ед1м. 
Содан барып Казымбеттей улынды алдырттым. Bipaic сен келш 
-«Ер1мнщ ез1 кайтпай турып, б т м етпеймш», - дед in. Содан кешн 
6ip келт1ру уппн мен артта калган ел1щц шаптырып алдым. Ендш
сездщ турасы - сешмен достасуга кумармын. «Даудьщ артын кыз 
биейди судьщ артын шым б1тейдЬ> деген соз бар. Сондыктан не 
кыз ал, не кыз бер, - депп.
Казыбек ханга:
- Саган беретш кызым жок, кыз берсец алайын, - дейд1.
Хан Казыбектен:
- ¥л ьщ нешеу сдГ- - деп сурайды.
Казыбек:
- Bip жарым улым бар, - деп жауап бередк
Хан буган танданып:
- Bip жарымы калай? Сенщ бес ульщ бар деп естш сд1м. -
дейд1 екен.
Казыбек оган:
- Мешц елге ие болатын улым 6ipey, аты Бекболат, соны бутшге 
сссптсд1м. Ал мал мен катын багатын калганын есепке алганым 
жок депп.
Осы сапарда Конто ж i ез кызын 6epin, оны Казыбек Бекболатка 
косыпты. Сонымен казак-калмак шапкыншылыгы токталган сдк 
дсссдк
* * *
К азы бек бидщ казак-о р ы с ар ак аты н асы н д агы ецбеН
XVIII гасырдагы казак когамында озара жэне баска журтпен 
хат аркылы niKip алысу, Typ.ii байланыс жасау мэдениет1 сол заман- 
га лайьщ децгейде дамыган. Казак елш щ когамдьщ тарш ш гш
уйымдастырушы, баскарушы мшдетш аткарган хандар, билер,
127

батырлар Ресей губернаторларымен, Орта Азия ханы, бектер1, 
Жоцгар контайшыларымсн жер жэне турл1 саяси мэселелерге бай- 
ланысты ылги хат алысып турган. Осы максатта олар арнайы хат- 
шы устаган. Хатшы м1ндетш татар, Букар. Хиуа, сондай-ак казак 
когамыныц езшен шьщкан, араб жазуынан сауаты бар адамдар 
ащарган. Жазылганхатты бслгЫ 6ip icicire жетюзу м1ндет1 непзш ен 
батырларга жуктелген. Бул арада батыр жай хат тасушы тана емес, 
хатта айтылмаган кептеген ж эйтп туицщ рш жетюзупп, баскаша 
айтканда, елпп де болган. Мысалы, орыс эю м ш ш п мен казак 
билеушшер1 арасындагы байланыста осындай \пндстп Хангелди 
Сатай, Богенбай, Жэшбек сынды бслгЫ саяси кайраткер-батырлар 
аткарган. XVIII гасырга тэн мурагат кужаттарымен таныса оты- 
рып, бул п ш р д щ дурыстыгына коз жетюзу киын емес.
Каз дауысты Казыбек Анна Иоанкызыныц (1730-1740) патшальщ 
курган кезшде казак елшщ Ресейдщ кол астына ируше Аргын руыныц 
атынан патшага сешм бшд1рген (Казахско-русские отношения..., 647, 
648 бб.; Абылай Хан. ©Mipi мен кызмстшс катысты кужаттар мен 
материалдардыц жинагы. Петропавл, 2005, 352, 353 бб.).
Осы псйЫ нсн кайтпаган кореген би 1741ж. Елизавета 
Петркызыныц патша тагына отыруына байланысты Ор (Орск) 
беюнййндеп купия кенесцп, сенатор Неплюевке ант беруге бар- 
ган Орта Жуздщ ханы Эбшмэмбет пен Абылай султанга озше 
карайтын ел агаларын косып, жазган хатында Аргын руыныц аты­
нан ант беруге дайын екендш н б1лд1рген (Казахско-русские отно­
шения..., 6486.; «Абылай хан...» Корсет, жинак. 352-353 б.).
Ресей императоры тагына Екатерина Алексейкызыныц отыру­
ына байланысты Казыбек би кыс айыныц катты болуымен жэне 
озшщ жасыныц (96) улгайгандыгына байланысты ант беруге бара 
алмаган. Омбы бекшюше жлберген озшщ баласы Сырымбет би мен 
немере imci Отарбай бастаган Каракесек елш щ корнекп он адамы 
Казыбек би уппн, баска да ел агалары уппн 1762 ж. желтоксанныц 
15-22 кундер1 Слб1рдщ генерал-губернаторы мшдетш аткарушы 
Фрауендорфка ант берген.
Осы жолы Фрауендорф Казыбек биге: «Казыбек б ид in Ресей 
мемлекетше адалдьщ керсетш, ыкыласпен ант бергеш патшамыз-
128

дьщ назарынан тыс калмайды....» - деп хат жазган (...«Абылай 
хан...,» 351-353 б.).
Бар eMipiH ез халкынын с р ю н д т мен т э у е л а зд т н е арнаган Каз 
дауысты Казыбек Ресей эю м ш ш пм ен каты наста белсендшк таны- 
тып, туракты байланыста болуга кызмст стт1. Оны 1744-1745 жылда­
ры Орынбор олкесшщ сол кездеп билсуцпа И.И. Неплюевке жазган 
ею хаты дэлелдейдо (Мэмбет Койгелдиев. Каз дауысты Казыбектщ 
ею хаты Казак эдсбисти 1 кантар 1989 жыл; Казактьщ ата зандары. 
Кужаттар, деректер жэне зерттеулер. 10 томдьщ. 1-т. Алматы: Ж ел 
Жаргы, 2004; //Мэмбет Койгелдиев. Каз дауысты Казыбектьщ гене­
рал-губернатор И.И. Неплюевке жазган хаттары. 419-424 б.).
Бул ею хаттьщ 
C K C v i 
де казак елш щ саяси OMipiHe Т
1
келей 
катысты ксneci мэселелерге байланысты жазылган.
BipiHnii 
хатта елдеп ел билеушшершщ бас косып, 
innci 
жэне 
сырткы саяси жагдайларга байланысты кажетт1 шеппм кабылдау 
ушш шакырылган кецес туралы хабар бершген.
« Б i з д i н тусшшм1зше, - дещц осы хаттарды алгашкы зерттеупп 
профессор Мэмбет Койгелдиев, - бидщ бул окига туралы 
Орынборга хабар берудеп тупю максаты орыс эю м ш ш гш е елде 
болып жаткан iргелi жацальщтарды, кснсстщ н е п зп шеппмдер1 ту­
ралы баяндап кана коймай, сол аркылы, мумющцк болса, Жоцгар 
агрессиясымен куреске Ресейдщ колдауын алу болган» (Казактьщ 
ата Зандары..., 422 б.).
1745 жылгы еюнпп хат казак-жоцгар катынастарыньщ тагы 
да шиелешсе тусуше байланысты елдщ кобалжуынан хабар бер- 
гендей сипатта жазылган. Онда Казакстанньщ оцтустш ндеп са­
яси жагдай, соган байланысты казак когамы мен Ресейдщ ара 
катынасы айтылган. Хаттьщ мазмунын озшщ ой елегшен отюзген 
зерттеуш1 М.Койгелдиев ею кунды шюрге токталган.
Оныц б1ршипсшдс: «... Ipi саяси кайратксрдщ (Казыбек би) 
ею елдщ ара катынасына байланысты усынган позициясында ею 
жактыльщ жок, кайта ол озара катынастыц мацызын жэне бола- 
шагын терец тусшген мемлекетаралык дипломатиялык байланыс- 
тыц сырларынан хабардар тэж1рибел1 адамныц сыцайын таныта- 
ды», - десе, еюнпп тю рш дс: «Казыбек б ид in когамдык кызмстш
129

терещрек тусшугс кемектесетш бул ете сирек кездесетш кужаттыц 
хальщ арасында сакталып келген дерекпк материалдардан алшак 
емес, кайта олардьщ 
6ipiH -6ipi 
ете орынды толыктыратус1рет1ндт. 
Мэселен, хальщ арасында ауызею жэне жазба турiндс сакталып 
келген деректер Казыбек б ид in казак - жонгар катынасында да 
белсещц рел аткарып, жоцгар хандыгына ел ш ш к сапармен барып 
кайткандыгын айтады», - деп корытынды жасайды (Сонда, 423 б.).
XVIII гасырдыц 40-шы жылдарыныц басында жоцгарлардыц 
Орта Жуз бен Kinii жуз жерле pi не басып юруше байланысты Ресей 
пмперпясы сенаты алкасыныц 1742 ж. 20-мамырында кабылданган 
«Жонгар шащыншылыгынан казак халкын коргау шаралары ту­
ралы» деген жарлыгыныц непз1нде Орынбор компссиясыныц бас- 
шысы И.Неплюев майор Карл Миллердщ баскаруында 10 адамнан 
туратын елш ш к тобын курган. Осы елш ш к аркылы 1742 ж. 2-nii 
кыркуйекте осы шапкыншылыкка байланысты Калдан Серенге 
наразылык хат жолдап («Казахско-русские отношения в XVI-XVIII 
вв...», 228-229 б.), оны Калдан Сереннщ езше табыс ету тапсырылган.
Хатта Kimi Жуз бен Орта Жуз казактарыныц Ресей мемлекет1 
курамына ресми турде косылгандыгы баяндалып, Калдан Серенге 
туткындалган Орта Ж узд in султаны Абылайды жанындагы адам- 
дарымен 6ipre босатылуын жэне казактарга алым-сальщ салу мен 
аманатка адамдар алу саясатыныц токтатылуы талап етшген.
Сол жылы караша айыныц 16-куш ойрат калмак шекарасына 
келш жеткен бул ел ш ш к патша еюметшщ тапсырмасын орын- 
дай алмай, 
Kepi 
кайтуга мэжбур болган. Калдан Серен е л ш ш к п
К.Миллерд1 де кабылдамаган. Атап айтканда, К. Миллер баскарган 
елш ш ктщ ез1не тапсырылган м1ндетп орындай алмай келгенд1г1 
туралы дерек Ресейдщ сырткы 

жүктеу/скачать 5,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: