Бұхарбаев Ермұханбет Бүркітұлы Биология пәнінің мұғалімі
«М.Орынбасаров атындағы орта мектебі»мм
Қаздар тұқымдас тармағы (Апsегіпае). Бұл тұқымдас тармағына нағыз қаздар жатады. Олардьщ мойыны денесімен салыстырғанда қысқарақ келеді, ал мойын омыртқаларының саны 21-ден артпайды. Жыныстық айырымы болмай-ды. Қаздар, әсіресе тундраға көбірек тараған. Бізде 11 түрі бар. Көбірек тараған түрі сұрқаз (Апsег апsег). Осы Кездегі қолда өсірілетін қаздардың көпшілігі, сұрқаздан келіп шыққан. Қы-тайда және шығыс Сибирьдің оңтүстігін мекендейтін құрғақ мұрын (Суgпорsіs суgпоіdез) деген түрі кездеседі. Осы кездегі Қытайдың қазы деп аталатын үй қаздарының тегі осы кұрғақ мұрын қаздардан шыққан. Арктикада қараша қаздар (Вгаntа) және гуменниктер (Апsег fаЬаІіs) көп тараған. Біздің қаздардың барлығы да — жыл құстар, ұяларын адам сирек кездесетін су қоймалары көп, батбақты және тоғайлы жерлерге салады. Қаздар суға қарағанда, құрғақ жерді көбірек мекендейтінін естен шығармау керек. Қаздар қоректерін жерден теріп жейді, ал су олар үшін ішуге, түлеу кезеңін өткізуге және тынығуға қажет. Қаздардың барлығы да жақсы жүзеді, нашар сүңгиді.
Қаздар тұқымдас тармағы (Апsегіпае). Бұл тұқымдас тармағына нағыз қаздар жатады. Олардьщ мойыны денесімен салыстырғанда қысқарақ келеді, ал мойын омыртқаларының саны 21-ден артпайды. Жыныстық айырымы болмай-ды. Қаздар, әсіресе тундраға көбірек тараған. Бізде 11 түрі бар. Көбірек тараған түрі сұрқаз (Апsег апsег). Осы Кездегі қолда өсірілетін қаздардың көпшілігі, сұрқаздан келіп шыққан. Қы-тайда және шығыс Сибирьдің оңтүстігін мекендейтін құрғақ мұрын (Суgпорsіs суgпоіdез) деген түрі кездеседі. Осы кездегі Қытайдың қазы деп аталатын үй қаздарының тегі осы кұрғақ мұрын қаздардан шыққан. Арктикада қараша қаздар (Вгаntа) және гуменниктер (Апsег fаЬаІіs) көп тараған. Біздің қаздардың барлығы да — жыл құстар, ұяларын адам сирек кездесетін су қоймалары көп, батбақты және тоғайлы жерлерге салады. Қаздар суға қарағанда, құрғақ жерді көбірек мекендейтінін естен шығармау керек. Қаздар қоректерін жерден теріп жейді, ал су олар үшін ішуге, түлеу кезеңін өткізуге және тынығуға қажет. Қаздардың барлығы да жақсы жүзеді, нашар сүңгиді.
Аққу- қорғауға алынған, мойыны ұзын, сұлу жыл құсы. Наурыздың басы мен сәуірдің аяғында оралып, қазан айында ұшып кетеді. Қазақстанда дыбыс шығару ерекшілігіне байланысты сұңқылдақ, сыбырлық деген екі түрі кездеседі.
Аққу- қорғауға алынған, мойыны ұзын, сұлу жыл құсы. Наурыздың басы мен сәуірдің аяғында оралып, қазан айында ұшып кетеді. Қазақстанда дыбыс шығару ерекшілігіне байланысты сұңқылдақ, сыбырлық деген екі түрі кездеседі.
Тұмсығының жиегінде үлкенді-кішілі тісшелері болғандықтан тұмсығы жалпақ әрі сүзгі қызметін атқарады. Негізінен, су өсімдігінің жапырағымен, тамырымен, кейде ұсақ жәндіктермен де қоректенеді. Аққу ұясын жұптасып қамысы нулы, суы таза, тұшы көл жағасына салады. 3-7 жұмыртқаны 35-40 күн басып шығарады. Балапандары ширақ келеді. Ал аталығы ұясын, балапандарын қорғайды. Бір ерекшелігі жұптарын өлгенше жазбайды. Халқымыз жас жұбайларды қос аққуға осы себептен теңеген.
Құстарды қорғау – біздің міндетіміз.
Аққулар 3-7 жұмыртқа салады, оны енесі 35-40 күн басып, балапан өргізеді. Осы кезде еркегі ұя төңірегінен шықпай, балапандарын қорғап жүреді. Олар ұрпақтарымен күзге дейін бірге болып, оларды қорғаштайды. Шілде-тамыз айларында мамырлайды. Осы кезде аққулар көлдің адам бара алмайтын жерін таңдап алады. Күзде жылы жаққа кетер алдында 7-10-нан топтасады. Аққулар су өсімдіктерінің жапырықтары мен тамырларын қорек етеді. Ұсақ жәндіктерді де жеітіндігін мамандар анықтап отыр.
Аққулар 3-7 жұмыртқа салады, оны енесі 35-40 күн басып, балапан өргізеді. Осы кезде еркегі ұя төңірегінен шықпай, балапандарын қорғап жүреді. Олар ұрпақтарымен күзге дейін бірге болып, оларды қорғаштайды. Шілде-тамыз айларында мамырлайды. Осы кезде аққулар көлдің адам бара алмайтын жерін таңдап алады. Күзде жылы жаққа кетер алдында 7-10-нан топтасады. Аққулар су өсімдіктерінің жапырықтары мен тамырларын қорек етеді. Ұсақ жәндіктерді де жеітіндігін мамандар анықтап отыр.
Аққулар суда жақсы жүзеді. Бірақ сүңги алмайды. Ұшқанда су бетінен ауыр көтеріледі. Екі аяғымен суда артқа қарай итере желге қарсы ұшады. Өте сақ та, батыл да, күшті құс. Ол туралы халық аузында көптеген аңыз-әңгімелер бар. Оның бірі былай дейді: Бір табиғат әуесқойы «Аққу» әнін жазып алмақ болып, ертемен оны ұя салған көліне келеді. Қамыс арасында тығылып отырып, аққулардың келуін күтеді. Бір уақытта кербез сұлу құстар шалқар көлдің айдынына қона бергенде, «мерген» оның біреуін атып та үлгереді. Біреуін қанатынан жарақаттайды. Қанатынан отырған аққудың соңғы «әнін» жазып алудан үміткер болған аңшы оны жағаға алып шығып, басында телміріп отырады. Аққудың әнін жазып алып үлгерді ме, жоқ па, ол жағы бізге белгісіз, бірақ сол кезде кенеттен көл бетіндегі аққулар тобы аспанға көтеріліп жанағы мергенді тұмсықтарымен тістеп, қанаттарымен өлердей соғып, өлім халіне жеткізіпті. Бұл әңгіме де шындыққа онша жақындалмайды. Әйтсе де, аққудың күшті екені ақиқат. Ол қанатымен соғып баланың қолын сындырып жіберуге бар. Қазақ халқы аққудың «киелі, қасиетті» құс деп санайды.
Аққулар суда жақсы жүзеді. Бірақ сүңги алмайды. Ұшқанда су бетінен ауыр көтеріледі. Екі аяғымен суда артқа қарай итере желге қарсы ұшады. Өте сақ та, батыл да, күшті құс. Ол туралы халық аузында көптеген аңыз-әңгімелер бар. Оның бірі былай дейді: Бір табиғат әуесқойы «Аққу» әнін жазып алмақ болып, ертемен оны ұя салған көліне келеді. Қамыс арасында тығылып отырып, аққулардың келуін күтеді. Бір уақытта кербез сұлу құстар шалқар көлдің айдынына қона бергенде, «мерген» оның біреуін атып та үлгереді. Біреуін қанатынан жарақаттайды. Қанатынан отырған аққудың соңғы «әнін» жазып алудан үміткер болған аңшы оны жағаға алып шығып, басында телміріп отырады. Аққудың әнін жазып алып үлгерді ме, жоқ па, ол жағы бізге белгісіз, бірақ сол кезде кенеттен көл бетіндегі аққулар тобы аспанға көтеріліп жанағы мергенді тұмсықтарымен тістеп, қанаттарымен өлердей соғып, өлім халіне жеткізіпті. Бұл әңгіме де шындыққа онша жақындалмайды. Әйтсе де, аққудың күшті екені ақиқат. Ол қанатымен соғып баланың қолын сындырып жіберуге бар. Қазақ халқы аққудың «киелі, қасиетті» құс деп санайды.
Біздің айдын шалқар көлдерде ұшырасатын саңқылдақ және сыбырлақ аққуларды бір-бірінен қалай ажыратуға болады?Қазтәрізділердің ең ірісі –сұңқылдақ аққу. Көлдің көгілдір айдында қардай аппақ болып ерекше көрінетін саңқылдақ аққу су бетінде отырғанда денесінің алдыңғы бөлігін суға терең батырады да, ал денесінің артқы бөлігін судан әлдеқайда көтеріңкі ұстайды. Өте ұзын мойны барлық уақытта тік тұрады. Қанаты денесіне қысыңқы. Дене мөлшері кішірек келеді. Аяғы қоңыр, қара, тұмсығының түбі сары да, жоғары бөлігі қара. Ал сыбырлақ аққу суда жүзгенде мойынын «S» әріпі тәрізді бүгіп ұстайды, басын үнемі төмен түсіріп жүзеді. Ұшқанда сыңқылдап көтерілсе, ол осы аққу болғаны. Сұңқылдақ аққудың дауысы ащы келеді. Сыбырлақ аққу тұмсығының кейбір жері қара, қалғаны қызғылт сары және тұмсығының үстінде томпақ өсінді болады. Дене мөлшері сұңқұлдақ
Біздің айдын шалқар көлдерде ұшырасатын саңқылдақ және сыбырлақ аққуларды бір-бірінен қалай ажыратуға болады?Қазтәрізділердің ең ірісі –сұңқылдақ аққу. Көлдің көгілдір айдында қардай аппақ болып ерекше көрінетін саңқылдақ аққу су бетінде отырғанда денесінің алдыңғы бөлігін суға терең батырады да, ал денесінің артқы бөлігін судан әлдеқайда көтеріңкі ұстайды. Өте ұзын мойны барлық уақытта тік тұрады. Қанаты денесіне қысыңқы. Дене мөлшері кішірек келеді. Аяғы қоңыр, қара, тұмсығының түбі сары да, жоғары бөлігі қара. Ал сыбырлақ аққу суда жүзгенде мойынын «S» әріпі тәрізді бүгіп ұстайды, басын үнемі төмен түсіріп жүзеді. Ұшқанда сыңқылдап көтерілсе, ол осы аққу болғаны. Сұңқылдақ аққудың дауысы ащы келеді. Сыбырлақ аққу тұмсығының кейбір жері қара, қалғаны қызғылт сары және тұмсығының үстінде томпақ өсінді болады. Дене мөлшері сұңқұлдақ
аққуға қарағанда ірірек (салмағы 13 кг дейін жетеді). Сұңқылдақ аққу біздің өңірде букіл орманды дала және далалық, аймақтағы көлдерде, Каспий теңізінің солтүстік – шығысында, Балқаш, Алакөл, Зайсан көлдерінде кеңірек таралған. Ал сыбырлақ аққу Арал теңізі, Сырдария, Торғай өзендері бойындағы көлшіктерде көбірек.
Тістеулік аққу шалғайға кетсе де, туған жеріне жылма-жыл қайтып аралады. Ол сыңқылдақ аққудан сәл ірірек келеді, салмағы 8-13 кг аралығында болады. Өзге аққулардан айырмашылығы – мойнын 5 сас тәрізді етіп иеді. Ал тұмсығын әрдайым суға қарай иіп ұстайды. Мойыны жуандау, сондықтан да сәл қысқалау болып көрінеді.
Тістеулік аққу шалғайға кетсе де, туған жеріне жылма-жыл қайтып аралады. Ол сыңқылдақ аққудан сәл ірірек келеді, салмағы 8-13 кг аралығында болады. Өзге аққулардан айырмашылығы – мойнын 5 сас тәрізді етіп иеді. Ал тұмсығын әрдайым суға қарай иіп ұстайды. Мойыны жуандау, сондықтан да сәл қысқалау болып көрінеді.
Тістеулік аққу Еуропа мен Азияның оңтустін аймағын, Польша мен Дания, Монголияның батысы және Қытайдын шығысын мекен етеді. Ресейдің кейбір су қоймаларымен еліміздің белгілі бір көлдерінде де ттістеулік аққуды кездестіруге болады.
Тістеулік аққудың есту және көру қабілеті жақсы дамыған. Бір-бірімен «сөйлесу» кезінде тістеулік аққулар көптеген дыбыстарды пайдаланады.
Ғылыми болжамдарға қарағанда қара аққу дүниежузінің барлық жерлерінде болған екен. Олар адамдардың аулалы әсерінен қатты азайып, қазір жойылып кетудің алдында тұр. Қара түсті аққулар қазір Австралияның тукпірдегі аймақтарымен Жаңа Зеландияда өмір суреді.
Ғылыми болжамдарға қарағанда қара аққу дүниежузінің барлық жерлерінде болған екен. Олар адамдардың аулалы әсерінен қатты азайып, қазір жойылып кетудің алдында тұр. Қара түсті аққулар қазір Австралияның тукпірдегі аймақтарымен Жаңа Зеландияда өмір суреді.
Жұмыртқа басу кезінде су бетінде жузіп жүрген ұяда отырған қара аққуды көруге болады. Қара аққу көбіне ұяларына су өсімдіктеріне байлатырып салады. Кейде олар үзіліп кетеді де, су бетінде жүзіп жүре береді.
Қара аққу тобы өте тәртіпті. Олар жылы жаққа ұшу кезінде биікте, ұйымдасқан түрде бірге ұшады. Қара аққудың қауырсындары да аты айтып тұрғандай қап-қапа болады. Бірақ аспанда ұшып бара жатқан аққудын қанатының астынан жайшылықта көрінбейтін ақ мамықтарды да байқауға болады.
Қара аққу 10 жылдай өмір сүреді. Ұзындығы шамамен 110-140 см, қанатын жайғанда 160-200см-ге дейін жетеді.
Еуропаға қара аққуды XVIII ғасырларда алып келген. Англияда көп уақытқа дейін оны жаман хабардың белгісі деп санапты.
Аққулар - өте ақылды құс. Олар адамдардың қайсысы мейірімді, кімнің қатігез екенін айыра алады. Сондай-ақ олардың есте сақтау қабілеті де жақсы дамыған.
Аққулар - өте ақылды құс. Олар адамдардың қайсысы мейірімді, кімнің қатігез екенін айыра алады. Сондай-ақ олардың есте сақтау қабілеті де жақсы дамыған.
Аққулар ешқашан да адамдарға шабуыл жасамайды. Егер олардың ұясына немесе балапандарына қауіп төнсе ғана ерекше мінез көрсетуі мүмкін.
Соңғы 10-15 жылдар ішінде Қазақстанның өзен – көлдеріндегі аққу саны адам айтқысыз азайып кетті. Оның басты себебі, құрғақшылық кезде біраз көлдер өзенінен – өзі құрғап қалса, екіншіден, ол адам әрекетіне байланысты. Ұялайтын көлдер маңының бәрі жыртылып тасталды, көлдерден қамыс шабылды. Осы жағдайлардың бәрі де сәнді құс – аққу қорының азайып кетуіне әкеп соқты. Айдын көлдерде аққу, қаз санын көбейту – қазіргі таңдағы басты міндеттеріміздің бірі болуға тиіс.
Ендеше, сұлулық әсемдік символы есебінде қарайтын қасиетті құс – аққу қорын молайтуға қүси салу барлық саналы азаматтың борышы.
