Білім және ғылым министрлігі

1.Глоссарий

2.Дәрістер

3.Тәжірибелік және зертханалық сабақтар

Глоссарий

1. 
   Таксотар- орман орналастыру кезінде орман түгендеу,тесеру жұмыстарын жүргізуші орман шаруашылығының маманы.
   
2. 
   Іріктемелік таксация-баға қою әдісі,бұл ретте зерделеу әдісі үшін бұрын белгіленген жүйе бойынша тұтас нәрсенің барлық сипатын жеткілікті түрде көрсете алатын объектілердің жеке бөлігі таңдалып алынады.
   
3. 
   Іріктемелі-өлшемді таксация-реласкопиялық сынаманың көмегімен сүрек діңге баға қою әдісі.
   
4. 
   Өлшемелі таксация-сүрекдіңді немесе жеке ағашты барлық қажетті көрсеткіштері бойынша аспаптық өлшеу арқылы баға қою.
   
5. 
   Орманды(кеспе ағаш аймағын) таксациялау-орман ресурстарының,соның ішінде ксу көзделетін екпе ағаштардың сапалық ж/е сандық сипаттамаларын анықтау, есепке алу, бағалау жөніндегі іс-шаралар.
   
6. 
   Кеспе ағашта таксациялау-кесуге ұйғарылған сүректердің қорын ж/е басқа да бағаламалық көрсеткіштерін айқындау.
   
7. 
   Қайта санау әдісімен таксациялау-ағаштарды есептеу негізінде сүрекдіңге баға қоюдың әдісі.
   

1 Дәріс. Тақырыбы.

Орман таксациясы туралы түсінік.

Орман таксациясының маңызы мен міндеттері.

«Таксация» сөзі латынша taxation сөзінен шыққан, бұл «бағалау»дегенді білдіреді. Осыдан, орманды таксациялау - бұл оны бағалау деген сөз. Мұнда бүтін ағаштардың және олардың бөліктерінің көлемін, екпе ағаштар қорын, жеке ағаштар мен тұтас екпе ағаштардың жасын және өсуін анықтауға жинақталған, орманды материалды бағалауды білдіреді.

Орман таксациясы ғылым ретінде ағаштардың көлемдерін, дайындалған қорын, ағаш өнңмдерінің көлемдерін, жеке екпе ағаштардың және желектердің өсуін өлшеу әдістерін зерттейді.

Біздің орман шаруашылығымыздың шарттарында есептеу нысаны әдетте көптеген ағаш жиынтықтарынан тұратын, жеке үлескілерге бөлінетін, ауқымды орман алқаптары болып табылады.

Орманда шаруашылықты ұйымдастыру үшін, алдынғы кезекте орманды тану керек, ягни, жыныстары, жасы, өнімділігі және сапа күйі бойыынша ерекшеленетін, екпе желектермен иеленген, жеке орман үлескерлерінің кеңістікті орналасуын және ауданын белгілеу керек .

Осы барлық мәселерді шешу үшін таксациялық техника кең қолданылады.

Орман таксациясы – орман шаруашылығын жасау негізделетін, негізгі пәндердің бірі.

Ғылыми пәндердің орман шаруашылықты циклінен бұл өте өңделген. Бұл орман таксациясының зерттелетін пәндерге объективті баға беретін, өлшеулермен ісі жүргізетініне және өз мәселелерін шешу барысында математика құралдарын кең пайдаланатынына байланысқан. Сонымен қатар, орман таксациясы ғылым ретінде өз әдістеріне және теориясына ие болады. Ол барлық орманшаруашылықты пәндердің ірге тасы болып табылады. Бұлардын кез-келгенінде орман өсуінің сол немесе басқа салыстырмалы бағалары,жағдайын анықтауы, әртүрлі есептері мен болжамдары орман таксациясының әдістерін пайдалану жолымен жүзеге асырылады.

Орманды өсріумен, оны күтумен және шабумен байланысқан, мәселелерді күнделікті шешуге арналған, рационалды қойылған орман шаруашылығы сүрек қорлары, екпе ағаштардың кұрылысы,олардың жағдайы және өсуі туралы мәліметтерді талап етеді.

Орманшаруашылықты шараларды жобалау барысында, мысалы шабатын үлескені таңдау, орманды күту шараларын белгілеу, ағашты егу жоспарын кұру, құрғату үлескілерін таңдау барысында,өртке қарсы шаралар туралы мәселелерді өңдеу және т.б барысында алғашқы негізгі техникалық құжаттар ретінде, орманда таксациялық жұмыстарды жүргізуден кейін құрылатын, ағаш егу жоспарларын және таксациялық сипаттауларын пайдаланады.

Орман таксациясы барысында орман шаруашылық сипаттамасымен, қатар, орман қорын анықтауға,өнеркәсіптік түржиындарды шығаруга, қолданыс шарттарын анықтауға негіізделетін, орманшаруашылықты бағалауды әрбір үлескеге береді. Таксациялық жұмыстарды жүргізуде сондай-ақ орманның су қорғанышты қоргау мәнін бағалайды және ауылшаруашылығын жүргізудің табыстылығына және жеке дақылдарды өсіруге орман алқабының және оның жеке бөліктерінің әсерін анықтайды.

Орман таксациясымен алынатын мәліметтерді жаңа зауыттар мен фабрикалардың кұрылысын экономикалық негіздеуге, жұмыс істеп тұрғандарын кеңейтуге және реконструкциялауға, қайта салынатын көлік жолдарының бағыттарын және орындарың таңдауға, ағаш және қағаз өнеркәсібінің кәсіп орындарын капиталді жасауға, орман алқабының аумағында ағашдайындауды орналастыруға, ағаш шабуларда ағаштардың рационалды бөлінуін қамтитын, әдістерді өңдеуге пайдаланады .

Орман таксациясы көптеген ғылыми пәндермен байланысқан жеке ағаштар мен бүтін екпе ағаштар өсуінің зандарын зерттеу мәселелерінде ол ботаникамен,дендрологиямен,ормантанумен тығыз жанасады;ормандардың әртүрлі өнімділігін анықтайтын , өсу орындарының шарттарын сипаттауға топырақтанудың мәліметтерін пайдаланады;жеке ағаш тауарларының немесе түржиындарының шығуын анықтау барысында таксация ,орман тауартану курсында қарастырылатын , материалдарға негізделеді;сүректін сапа сипаттамасына ол, сүректану және орман оритопатологиясыкурсында қарастырылатын,сүрек ақауларын зерттейді, мәнді аумақтарды орман қорларын есептеу және шаруашылық қүндылығы бойынша оларды шектеуде геодезия мен аэрофототография бойынша білімдерін қажет.

Қазіргі уақытта, жерүсті тәсілдерінен басқа, орман таксациясында авияция және аэрофототүсірілім құралдары кең қолданылады.

Орман таксациясы орман құрылғысымен тығыз байланысқан.Орманқұрылғысы оқылатын орман алқабында орман шаруашылығын ұйымдастыру бойынша шаралар кешенің өңдеуге және орманды жан-жақтылы зерттеуге, оларды есептеуге бағытталған, шаруашылықты есептеулер мен әрекеттер жүйесі болып табылады. Орманқұрылғысында құрылатын шаруашылықты жүргізу жоспары орман таксациясының мәліметтеріне негізделеді.

Ормандарды өнеркәсіпті игерумен байланысты орман таксациясынын алдында үлкен мәселелер тұр. Шеткей көп орманды аудандарда ағашдайындауды ұлғайту белгіленген. Мұндағы ормандар жеткіліксіз зерттелген. Жақын жылдарда, таксациялық техниканың жаңашыл жетістіктерін пайдалана отырып, оларда таксациялық жұмыстардын көлемін күрт ұлғайту қажет болып отыр.

Ағаштардың көлемін анықтауда екі жағдай болуы мүмкін: біріншісі, шабылған ағаштың көлемін табу қажет болғанда, екіншісі, өсіп тұрған ағаштың көлемін табу керек болғанда. Шабылған ағаштың көлемін анықтау тым оңай, оны бүкіл бойында тікелей өлшеуге болады. Әртүрлі биіктікте диаметрлерін белгілеу үшін өсіп тұрған ағаштың көлемін анықтау барысында басқа тәсілдерді қолдануға тура келеді, өйткені өсіп тұрған ағаштың бойында тікелей диаметрлерін өлшеу мүмкін емес.

Жаппай таксацияда көбінесе жеке ағаштармен емес, олардың жиынтығымен-екпе ағаштармен жұмыс істеуге тура келеді.

Қазіргі шарттарда орман таксациясының міндеттерін жалпы көлемді, немесе қорды, екпе ағашты табумен шектеуге болмайды.Бұл қорды ,шаруашылықта және өнеркәсіпте әртүрлі қолданысқа ие болатын, бөлшектерге шектеу қажет.Осындай шектеулерді жекек түр жиындардың шығуын анықтау деп атайды.

Орман шаруашылығында екпе ағаштардағы сүректің мөлшері,өсіп тұрған ағаштардыңөлшемдері, немесе бүтін екпе ағаштардың және жеке ағаштардың өсу шамасы уақытта қалай өзгеретінін білу өте маңызды. Өсуді есептеу тәсілдерін зерттеу орман таксациясы курсының міндеттерін бірі болып табылады.

Орманды немесе оның таксациясын есептеуді көбінесе әртүрліекпе ағаштармен жабылған, алаңдар мен жерлердің әртүрлі түрлерін қосатын, үлкен орман аумақтарында жүргізуге тура келеді.

Көбірек ұсақ шаруашылықты жеке бірліктерге үлкен орман аумақтарын немесе орман алқаптарын шектеуді, оларды шаруашылық қатынаста біртекті үлескілерге және кварталдарға бөлуді, оларда сүрек қорларын және түржиындар шығымын есептеудіорманқұрылғысында жүзеге асырады. Сондықтан осы мәселердітолық ашу « Орманқұрылғысы» курсына міндетті болып табылады. Орман таксайиясы келесі бөліктерге бөлінеді:

Таксациялық өлшеулер мен таксация тәсілдері ;iiорман өнімін таксациясы;II жаппай кестелердін комегімен өсіп тұрған ағаштардың таксациясы ;IV екпе ағаштардың таксациясы ;V орманның есептеу және іріктеу таксациясы;Viорманның түржиындары.VIIсүрек өсуінің таксациясы;VIIIорман алқаптарының және орман кырку қорының таксациясы.

Таксациясының мақсатына ағаштар бөлігінің жыл сайынға өлуінде және қалғандарынан өсуінде өрнектелетін, сандық және сапалы өзгерістердің орманда жүруін белгілеуін және бағалау кіреді. Бұл биологиялық заң қозғалыс, даму үдерісі ретінде қарастырылады.

Жеке техникалық мәселелерді шешуде орман таксациясы осы пәннің ерекшеліктерінен шығатын, арнайы әдістемеге негізделген. Негізінен , орман таксациясында көпшіліктің қасиеттерін және заңдарын зерттейтін, вариациялық және математикалық статистика және ықтималдықтар теориясының қолданылады.

Таксациялық мәселелерді шешуде біз сол немесе басқа таксациялық шамалардың өлшемдерін немесе арнайы бақылауын жүргіземіз. Осындай бақылауларды тәжірибе немесе эксперимент деп атайды.

Бақылаулар қатарының жалпы қортындысы түйіндейтін қортындымен өрнектелуі мүмкін, ол математика тіліне аударғанда формула деп аталады.

Таксациялық жұмыстардың сапасы ормандарды есептеуде нәтижелердің әлдігімен бағаланады. Орман таксациясының нәтижелерінде қателіктер неғұрлым аз жіберілсе, орман құрылгысы өнімнің сапасы соғұлым жоғары болады, таксациялық жумыстардың белгіленген көлемінде оларды, ең жоғары дәлдікті қамтитын, тәсілдермен орындау қажет болады.

Орманды жан –жақтылы есептеуге, орман өсіру үдерістерін бағалауға, шикізатың ресурстарды анықтауга, ағаштардын және дайындалатын ағаш өнімінің көлемдерін анықтауға бағытталған технихалық, әрекеттерді орман таксациясы деп атайды.

Орман таксациясы ғылыми білімдердің кез келген облысы сиякты диалектика –матералистік әдістемені жетекшілікке алады. Орманды материалды бағалау мәселесіне келе отырып, оны ағаштардың басқа жинақталуынан кездейсоқ оқшауланганы емес, барлық құрамдары-ағаштар, бұталар, шөпті өсімдіктері, топырақ- барлық құрамдары өзара органикалық байланысқан және бір-бірімен және қоршаған ортамен, яғни атмосферамен, топрырақпен, жануарлар әлемінен белгіленген өзара әрекеттесуде болатын, өсімдіктердің жиынтығы ретінде өзара байланысқан бірыңғай тұтас ретінде қарастырылады.

1. 
   2 дәріс.
   

Жоспар:

2. Орман таксациясы заңдылықтары.

3. Орман таксациясының дау кезеңдері.

Орман таксациясы,ғылыми білімдердің кез келген обылысы сияқты диалектика материалистік әдістемені жүйеге алады. Орманды материалдық бағалау мәселесіне келе отырып,ол оны кездейсоқ,бір-бірінен оқшауланған ағаштар жиынтығы ретінде емес,қоршаған ортамен , яғни, атмосферамен, топырақпен, жануарлар әлемімен ж/е бір-бірімен белгіленген өзара әрекеттесуде болатын,барлық құрамдары ағаштар, бұталар шөпті өсімдіктер, топырақ-органикалық өзара байланысқан ж/е өсімдіктер жиынтығы ретінде бір-бірімен байланысқан,бірыңғай тұтас ретінде қарастырады.

Диалектика заңына сәйкес орман таксациясы, үздіксіз қозғалыс, жаңғыру, даму сияқты, орманда болатын барлық үрдістерді қарастырады. Орман сияқты күрделі кешенде бір құрамдар туындайды ж/е дамиды, басқалары өледі ж/е бұзылады. Мысалы күшті өсу фазасына кіретін, жас ормандарда крондардың түйісуі жүреді, сол уақытта шөпті жер бетінің жабындысы ығыстырылады ж/е өледі.

Көне сапалы күйден жаңаға, қарапайымнпн күрделіге, төменгіден жоғарыға-жоғары өрлеген жол бойынша біртіндеп орманның дамуы жүреді. Осылай орман дамуына мысал,бұрын орман болмаған аумақта ағаш жыныстарын егу бастама болып табылатын, үдеріс болуы мүмкін. Туындаған орман уақыт өте келе,дамудың барлық кезеңдерінен өте отырып, басқа құрамға ие болады, құрылымы бойынша күрделене түседі, ж/е дамудың алғашқы фазаларына қарағанда, таксациялық көрсеткіштері өзгеше болады.

Диалектика заңдары орманның даму ж/е өсу үдерістерінің мәнін кеңірек ж/е тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.

Желектер дамуының бірыңғай биологиялық үдерісінде екіге айырылуды ж/е ағаштар бөлігінің жыл сайын өз өлшемдерін өзгертуімен (өсумен), бөлігінің жыл сайын өлуімен өрнектелетін, қарама-қарсылықтардың күресін анықтаймыз. Желектер дамуының бірыңғай үдерісінің екі жақтары оның қарама-қайшылықты бөліктері болып табылады, қарама-қарсылықтардың бірлестігін ж/е осы үдерістегі өзара жоққа шығаратын тенденцияларды көрсетеді.

Таксацияның мақсатына, жыл сайынғы ағаштар бөлігінің өлуіне ж/е қалғандарының қсуіне негізделген, орманда жүретін сандық ж/е сапалық өзгерістерді белгілеу ж/е бағалау кіреді. Бұл биологиялық заңды қозғалыс, даму үдерісі ретінде қарау керек. Бұл құбылысты бағалауда екі көзқарас қалыптасқан.

Олардың бірінде бұл құбылыс ағаштардың санын, жасыл желектер қорын ж/е басқа көрсеткіштерді өарапайым азайту н/е ұлғайту ретінде қарастырылады. Желектердің даму динамикасын осылай бағалауды, желектердің даму үдерісіне шеңберлік қайталануға әкелетін, метафизика деп тану керек.

Екінші ж/е жалғыз дұрыс көзқарас тұрғысынан желектердің даму динамикасын( өсуін, өлуін) қарама-қайшылықтар бірлігі ретінде қарастырады. Даму үдерісіне бұл көзқарас диалектика материалистік теориядан шығады.

Теориялық жалпыламалар ж/е ғылыми таксациялық зерттеулер барысында негіз ретінде диалектикалық әдісті пайдалана отырып, осымен қатар ескеретіні, жеке техникалық мәселелерді шешу барысында орман таксациясы, осы пәннің ерекшеліктерінен шығатын, арнайы әдістемені негізге алады. Негізінен, орман таксациясының заңдарын ж/е қасиеттерін зерттейтін математикалық ж/е варияциялық статистика ж/е ықтималдылықтар теориясын кең пайдаланады.

Таксациялық мәселелерді шешу барысында біз сол н/е басқа таксациялық шамалардың өлшемдерін н/е арнайы бақылауын жүргіземіз. Осындай бақылау тәжірибе н/е эксперимент деп аталады.

Бақылаулар қатарының жалпы нәтижесі математикалық тілге аударғанда формула деп аталатын түйіндейтін қорытындымен өрнектелуі мүмкін.

Алынған қорытындының қолданысы тек бақыланған құбылыстармен ған шектеледі. Егер бақылаулар көп ретті қайталанса ж/е қорытындыдағы н/е формулаға кіретін шамалар , өлшемдер өзгерістерге ұшырап отырса, онда қорытындының қолданысы кеңеюі мүмкін. Жасалған бақылаулардың саны неғұрлым үлкен болса, болашақ бақылаулардың белгіленген қорытындыға бағынатынына ықтималдық соғұрлым үлкен болады.

Егер қорытындының н/е формуланың қолданысы көптеген кең бекітулерге ие болса, онда бұл қорытынды не формуланы жалпы заң ретінде айтамыз.Ғылымда жалпы заңдардың мүмкінді үлкен санын белгілеу-зерттеудің басты мақсаты. Табиғаттың табылған заңымен қамтылатын әртүрлі бақылаулардың саны неғұрлым үлкен болса, бұл заң соғұрлым жалпы бола түседі, ал табиғат құбылыстарының түсігігіне қолжеткізу ықтималдығы соғұрлым арта түседі.

Таксациялық шамалардың динамикасын сипаттайтын заңдар мен формулалар көбінесе қолданыстың салыстырмалы жоғары емес дәлдігіне ж/е шектелген сферасына ие болады. Осыған байланысты оларды таксациялық заңдылықтар деп атау қабылданған.

Заңдылықтарды белгілеудің қарастырылған әдісі тікелей индуктивті әдіс деп аталады. Ол таксациялық зерттеулердің басты тәсілі болып табылады. Бірақ басқа жол да бар. Зерттеуші өзіне бір қандай-да бір болжамды құрады. Бұл болжамды қандай-да бір құбылыс туралы гипотеза деп атайды. Осы гипотезаның негізінде ұсынылған гипотезамен келісу үшін белгіленген құбылыстардың қандай болуы керектігін знрттеуші таза логикалық түрде қорытады.

Егер барлық бақыланған дәйектер оны растасв гипотеза дұрыс деп саналады. Егер келісімге келмейтін құбылыстар кездессе гипотезаны теріс деп таниды. Белгілнген алғышарттардан шығуы мүмкін логикалық салдардың жиынтығы теория деп аталады.

Зеттеудің қарастырылған жолы дедуктивті әдіс деп аталады. Орман таксациясының даму тарихы көрсеткендей дедуктивті әдіс тиімсіз болып келеді. Бірақ ескеретіні;жаппай бақылауға негізделген әрбір бақылауда дедуктивті элемент болады. Алғашқы бақылаулардан кейін әдетте зерттеуші зерттелетін құбылыстағы жалпы заңдылықты болжамды белгілейді, оның дұрыстығын артынан тәжірибелер мен бақылаулар арқылы сынайды.

Алдын ала жасалған гипотезаның кейәнгі сынақтары жанама индуктивті әдіс деп аталады. Сондықтан индукцияның логикалық мәні редукциядан, яғни, тәжірибеден шығатын алғышарттар мен логикалық қорытындыныі мәліметтерінен тұрады.

Табылған ақиқаттарды растау ж/е жаңаларын іздестіру мақсатына ие болатын тәжірибелерді жоспарлы ұйымдастыруға көмектесетін гипотеза- жұмыс гипотезасы деп аталады.

Табиғатта белгілі заңдылыққа қандай-да бір құбылысты келтіру сол уақытта бұл құбылыстың түсінігі болып табылады. Осы құбылыстың ж/е басқа да әдеттегі құбылыстардң арасындағы байланыс осындай жолмен белгіленеді. Әрбір желек көптеген даралар болып табылады. Осыған байланысты желектер таксацияның теориялық негіздерін қарастыра отырып, профессор М. Проданың келген қорытындысы бойынша : соңғыларды тану үшін математиканың формальді-дедуктивті әдісі тиімсіз. Желектер құрылысының заңдылықтарын таксациялық көрсеткіштерді үздік анықтауды ж/е таксация қателіктерін белгілеуді математикалық-статистика әдістері қамтиды.

Жапппай бақылаулар әдісі ең тиімді болып шықты.Бұл әдісте сол немесе басқа таксациялық көрсеткіштерді сипаттайтын, табиғи бақылаулардың улкен санын алдымен жүргізеді. Жиналған материалды талдайды, топтастырады, содан ейін сәйкес қорытындылар жасайды ж/е белгіленген шарттарға таксациялық нормативті белгілейді.

Жаппай бақылау әдісі ж/е олардың негізінде орташа шамаларды белгілеу таксациялық теорияның дамуына ж/е өңделуіне ықпал етті. Осы әдісті қолданудың нәтижесінде жеке таксациялық көрсеткіштердің арасында қатынастар орнатылады ж/е желектер қорларының,ағаштар көлемдерінің өзгерістеріне заңдылықтар белгіленеді. Барлық айтылғандардан шығатыны көптеген өзара әрекеттесетін ағаштарды ж/е ағаштардың әртүрлі санаттарын зерреу орман таксациясының нысаны болып табылады.

Көпшіліктің заңдарын тану үшін статистикалық әдіс бірінші дәрежелі мәнге ие болады. Таксациялық мәселелерді шешу үшін ол осы ғасырдағы 20-жылдардың басында ғана қолданыла бастады. Бұл әдіс мықты ғылыми іргетасқа негізделетін таксациялық номативтерді белгілеуге арналған жолды ашты. Осы айтылғандарға байланысты ғылым ретінде орман таксациясының дамуында екі кезеі белгіленеді. Бірінші кезең 100 жылдан астам уақытқа ие, ол ХVII соңында басталып ХХғ. 20-жылдарының басында аяқталды. Осы кезең ішінде жеке ж/е жаппац бақылаулардың негізінде әртүрлі өлщемдердегі ағаштардың көлемдерін анықтайтын, көлемдік н/е салмақтақ кестелер құрылды. Сол уақытта жеке орман санаттарының өсу ж/е даму динамикасын көрсететін ағаштардың өсу барысының кестесі өңделді. Осы кестелердің ж/е орманның басқа сипаттамаларының қатары болуы таксациялық мәселелердің шешімін жеңілдетті ж/е өз уақытында таксациялық ғылымға улкен үлес қосты.

Орман таксациясы дамуының бірінші кезеңінде көпшіліктердің сипаттамасына арналған орташа көрсеткіштер мен нормативтерді белгілегенде соңғылардың қасиеттері мен заңдылықтары әлі белгісіз еді. Жеке бақылаулар бойынша көпшіліктерді анықтаудың қателіктері туралы мәселе де өңделмеген еді. Қысқаша айтқанда таксацияның іріктеу әдісін тәжірибеде қолдана отырып, бұл әдістің теориялық жағын әлі зертемеген болатын. Ықтималдылықтар теориясы мен математикалық статистика таксациялық зертеулерге сүйеніш болғаннан кейіе ғана, бұл ақаулардың орнын толтыру мңмкін болды.

Орман таксациясы дамуында бұл кезеңнің бастамасы осы ғасырдың 20-30 жылдары қаланды. Ықтималдықтар теориясы көпшілік зерттелетін шамалардың заңдылықтары ж/е орташа көрсеткіштердің қасиеттері туралы ғылым жарық көргенде орман туралы түсінік түбегейлі өзгерді. Бұл жағдай математиканың дамыған құралдарын пайдаланып, орман таксациясы дамуында жаңа кезеңнің бастамасы ретінде осы ғасырдың 20-30 жылдарын санауға болады.

Сонымен дамудың қазіргі кезеңінде орман таксациясы табиғаттағы бақылаулардың нәтижелерінен шығады. Варияциялық статистика әдістерін негізге ала отырып орманда басқа таксациялық көрсеткіштердің өзгергіштігін зерттей отырып, дәлдіктің белгіленген дәрежесімен қорытындылардың алынуына кепілдік беретін, бақылаулар санын белгілейді. Жиналған мәліметтерді өңдеу барысында орташа шамаларды белгілеумен шектелмейді. Сәйкесті белгілерден шыға отырып жиналған материалды біртекті санаттарға бөледі, осы санаттардың шектерінде құрамдарының арасындағы тәуелділікті ж/е байланысты табуға тырысады. Табылған байланысты сәйкесті математикалық формулалармен өрнектейді, олар кейінгі жалпыламаларға, заңдылықтарды ж/е жалпы ережелерді шығаруға негіз болып табылады.

Өлшеулердің нәтижелерін өлшеу барысында орман таксацмясы әртүрлі математикалық есептеулерді ж/е математикалық талдауды пайдаланады; көптеген графикалық құруларда ж/е алынған қисықтарды зерттеуде негізінен аналитикалық геометрия әдістерін пайдаланады.

Орманның берілген үлескісінде сүрек қорын табу ж/е оны сәйкес санаттар бойынша дифференциялау үшін әдетте сынама алаңды алады. Соңғысы тұтастай үлескінің сипаттамасына арналған бөлік болып табылады. Орман таксациясы барысында нақтыланған сүрек қоры шабылатын модельдер арқылы табылады. Соңғылар ағаштардың бүкіл живнтығының бөлігі бола отырып, осы жиынтықтың ерекшеліктерін анықтайтын эталон болып табылады.

Орманның көп мөлшерлі таксациясында таксатор бағытты жолдарды(визирлерді) бойлай таксацияланатын орманды тексереді ж/е орманның салыстырмалы жіңішке алқаптарын сипаттайтын тексеріс нәтижелерін екі параллель таксациялық бағыттардың арасындағы бүкіл қалыңға жаяды. Бұл жағдайда алдыңғыдай орманның тексерілген бөлігі бойынша тұтас анықталады, яғни, таксатормен тек бөлшектей қарастырылған орман алаңдарының таксациялық сипаттамасы құрылады.

Ұқсас әдістемелік тәсілді біз жеке желектердің өсуін ж/е олардың тұтас жиынтықтарын анықтау барысында пайдаланамыз. Модельді ағаштардан сынамалар алынады ж/е өсу өзгерістерінің алынған нәтижелері көптеген ағаштарға тарайды.

Таксациялық техниканың барлық бөлімдеріне тән сипат көбірек мұқият өлшеуге ұшырайтын бөлік бойынша тұтасты анықтау болып табылады деген қорытынды жасауға болады. Тұтас емес бақылауға негізделген зерттелетін пәнді танудың тәсілі- іріктеу тәсілі деп аталады. Ол ғылым мен техниканың көптеген салаларында кеі пайдаланылады.Құбылыстар мен заттарды зерттеудегі іріктеу әдісінің н/е тұтас емес бақылаудың ғылыми базисі ықтималдықтар теориясы ж/е математикалық н/е варияциялық статистика болып табылады. Аталған ғылымдарды негізге ала отырып тұтас емес(іріктемелі) ж/е тұтас бақылаулар нәтижелерінің арасындағы сәйкестік н/е репрезентативтілік туралы мәселені шешеді.

Репрезентативтілік н/е бөліктің бүтінге сәйкестігі тұтас емес бақылауды дұрыс ұйымдастыру жолымен жүзеге асады. Бұл үдерістің теориясы аталған математикалық пәндердің мәнін құрады.

Орман таксациясының қателіктері н/е репрезентативтіліктен жіберілген ауытқулар математикалық статистиканың ж/е ықтималдықтар теориясының заңдары арқылы табылады. Орманның қазіргі таксациясы барлық бөлімдерінде осы ғылыми пәндерге негізделеді.

3-дәріс.

Тақырыбы: Таксация тәсілдері.

Жоспар:

1.Таксацияның физикалық тәсілдері.

3. Таксациялық стереометриялық тәсілдері.

4.Ағаш діңдерінде көлденең қималардың формасы.

Ағаш массасының көлемін өте дәл анықтау үшін ксилометриялық ж/е таразылық – екі физикалық әдісі қолданылады. Ксилометриялық тәсіл физиканың танымал заңына негізделген

. Сұйықтыққа жүктелген дене оны өзінің көлеміне тең көлемде ығыстырады. Таразылық тәсіл физиканың басқа заңына негізделген:сұйықтыққа жүктелген дене онымен ығыстырылған сұйықтық қанша тартса,соншалық салмақ жоғалтады.

Бірінші тәсілмен ағаш массасының көлемін өлшеуге арналған аспап ксилометр деп аталады. Ксилометр, көбінесе 50см диаметрлі ж/ шамамен 2м биіктікті металл цилиндр болып табылады. Судың ауыспалы деңгейімен ксилометр цилиндр бүйірінде шыны түтік орнатылған кранға ие. Түтіктің артында шкала орнатылған, шкала қозғалмалы ж/ қозғалыссыз болуы мүмкін.

Ксилометрді шкаланың нөлдік бөлінуімен сәйкес келетін деңгейге дейін сумен толтырады,шкаланың нөлін түтіктегі су деңгейімен үйлестіре отырып, суға сүректің кесегін салады ж/е ол қалқып шықпау үшін оны металл торлы шеңбермен қысады. Сүректің кесегін батырғанда су деңгейі жоғарылайды. Осы деңгейге сәйкес келетін шкаладағы бөліністер саны ксилометрге қабылданған көлем бірліктерінде кесектің көлемі болып табылады. Су бөлігі батырылған сүрекке сіңіп үлгермеу үшін есептеуді мүмкіндігінше тез жүргізу керек.

Тұрақты деңгеймен ксилометрде де белгіленген биіктікте кран бар. Осындай ксилометрді пайдалану барысында оны кран деңгейіне дейін сумен толтырады ж/е цилиндрге сүректің кесегін салады. Бұл кезде жиектер арқылы төгілетін судың мөлшері арқылы кесектің көлемін анықтайды.

АҚШ-та профессор Г. Янг 70 х 70 х 610см өлшемдікөлденең ксилометрді құрастырды. Ол бөренелердің нақты көлемдерін анықтауға мүмкіндік береді. Алдын ала Смалиан мен Губер формуласы бойынша бөренелердің көлемі есептеліп алынады. 16 фут ұзындықта Смалиан формуласы көлемдерді жүйелі жоғарылататыны, ал Губер формуласы төмендететіні анықталды.

Таразылық тәсіл бойынша ағаш массасының көлемін анықтауға арналған аспапты гидростатикалық таразылар деп атайды. Сүректің кесегін алдымен ауда, артынан суда өлшейді. Суға батырар алдында оған, жеке ауада ж/е суда өлшейтін металл жүкті байлайды. Металл жүк салмағында шығындарсыз бір сүрекке келетін судағы ж/е ауадағы салмақтың арасындағы айырма, сүрекпен ығыстырылған судың салмағын құрады. Судың салмағы бойынша оның көлемін табуға болады, бұл жағдайда сыналатын сүрек кесегінің көлеміне сәйкес келеді. Егер сүрек кесегінің салмағын W оның көлеміне V бөлсек алынған жеке 0 бірдей көлемдерде алынған су салмағының ж/е сүрек салмағының арасындағы қатынасты сипаттайтын сүректің тығыздығын құоайды.

Сүрек кесегінің салмағын тығыздығына бөле отырып, өлшенген сүректің көлемін аламыз:

V= W / 0.

Осы тәсілмен сүректің көлемін аықтау барысында әртүрлі ағаш жыныстарының тығыздығы әртүрлі болатынын ескеру қажет. Соымен қатар, оның шамасында сүректің ылғалдылығы мәнді әсер етеді; оың ұлғаюына қарай тығыздық толады. Егер ағаш кесіндісінің салиағы тонналармен анықталса, онда көлемін кубметрлерде лады. Сүректі ондық таразыларда өлшейді.

Біздегі басты ағаш жыныстарындағы сүректің тығыздығы туралы мәселе көпреттік зерттеулердің пәні болып табылады. Бұл зерттеулердің нәтижесі КСРО Министрлер Кеңесінің Мемлекеттік Стандарт Комитетімен бекітілген, жылытуға, құрғақ қайта айдауға ж/е көмірлендіруге арналған отындарға мемлекеттік жалпы одақтық стандартты белгілеу барысында жалпыланған (МСТ 3243-46). Стандартта 25 ж/е 50% ылғалдылықта сүрек жынысына байланысты отындардың тығыз кубометрлік салмағы көрсетілген.

Таксациялық стереометриялық тәсілдері.

1.Ағаш діңдерінде көлденең қималардың формасы.

Ағаш крон түзетін, бұтақтардан, діңнен, тамырлардан тұрады. Үлесіне орташа алғанда көлемінің 60-85% кететін ағаштың ең құнды бөлігі діңі болып табылады,сондықтан діңнің көлемін анықтау орман таксациясының ең басты мәселелерінің бірі. Ағаштың діңі, оның жеке бөліктері сияқты дұрыс стереометриялық денелермен кейбір ұқсастыққа ие. Сондықтан осіп тұрған ж/е шабылған ағаштардың н/е дің бөліктерінің көлемдерін анықтау барысында стереометрия ережелері мен заңдары қолданылады.

Ағаш діңдерінің формасы өте әртүрлі. Қалың орманда өскен ағаштардың діңдері көбінде дұрыс формалы, жеке өскен ағаштарда әдетте дұрыс емес формалы,сондықтан оларда крон күшті дамыған.

Ағаш діңдірінің көлденең кесінділері н/е көлденең қималары форма бойынша шеңберлерді н/е эллипстергн ұқсайды. Зерттеулердің көрсетуінше қылқан жапырақты жыныстардағы өзара перпендикуляр диаметрлер діңнің төменгі 1/3-де , орташа алғанда 3,7%-ға ,ал діңнің ортаңғы бөлігінде 3,1% ерекшеленеді.

Ағаш діңдеріндегі көлденең қималардың формаларын С. Е. Осетров ж/е профессор В. Я. Добровлянский бөлшектей зерттеді. С. Е. Осетров 27 шырша, 13 қарағай ж/е 10 жапырақты ағаштарда тамыр мойнынан 1,3 м биіктікте орналасқан көлденең қималардың формасын зерттеді. Дің кесінділерінің нобайларын қағазға көшіріп ж/е геометриялық әдіспен аудандарын есептеді.

4-дәріс.

Тақырыбы:Негізгі орман таксациясын өлшемдерінің құрал-жабдықтары.

Жоспар:

1. Қара ашаны сипаттау.

2. Ағаштын жасын қалыдығына қарап өлшеу.

3. Кесілген ағаштардың ұзындығын қлшеу.

Негізгі орман таксациясын өлшемдерінің құрал-жабдықтары

1)Қара ашаны сипаттау. Орманның қлшеу ашасы –таксациялық жұмыстарда қолданылатын негізгі құрал сайман. Мемлекеттік жалпы одақтық стандарт ретінде елімізде қабылданған өлшеу ашасы сызғыштан және қозғалыссыз және қозғалысты екі аяқшадан тұрады. Сызғышта трапедциалді көлденең қыйма бар, онда бір жіңішке жағы (жиегі) кең жақтарға перпендикуляр болып келеді. Сызғыштың кең жақтарында 1 мм тереңдікті ойықшалар жасалған, оларда ұзындығына перпендикуляр бөлінулер берілген: бір жағында сантиметрлік,онда 4 см сайын берілген, басқа жағында жартылай сантимертлік, 2 см сайынғы сандармен болады. Өлшеу арасындағы қалыңдатылған және кеңейтілген негізбен қозғалыссыз аяқша бір ағаш кесегінен жасалған. Аяқшаның негізінен өтпелі сопақша тесік ойылған, оған сызғыштың үшы тығыз кіреді және онда екі бұрама шегелермен бекітіледі. Қозғалмалы аяқшасы да бір ағаш кесегінен жасалған. Оның бір үшы кеңейтілген. Онда тік бұрышты ойық жасалған, онымен аяқша сызғышқа кейіледі. Ойықша бір жағынан шегеленетін ағаш планкамен жабылған, ол аяқшаның кеңейтілген бөлігіне алты бұрама шегелермен бекітілген. Ойықша, аяқшасы сызғыштың бүкіл ұзындығында еркін қозғалатындай, сол уақытта оған тығыз жанасатындай,ол аяқшаның жұмыс жазықтығы барлық жағдайды сызғышқа перпендикуляр қалатындай өлшемде болуы керек. Қозғалмалы аяқша ағаш өлшемдерінің ісінуі мен кебуінің салдарынан қозғалады және тік бұрыштан үлкен немесе кіші болатын, бұрышты сызғышпен түзеді. Бұл кемшілікті жою үшін қозғалмалы аяқшадағы ойықшаны баршама үлкен өлшемдері мен жасайды және онда серіппелермен және барашка-мен стопор-лы бұрамен жабдықталған металды ішпекті орналастырады. Стопрлы бұраманы бұрау барысында ішпек қозғалмалы аяқшаны сызғыштың кез келген жерінде оған перпендикуляр етіп берік бекітіледі. Пышақтардың жұмыс жақтарының жазықтықтары сызғышқа перпендикуляр.

Екі аяқшаның толық жақындауында олардың жұмыс жазықтықтары тығыз жанасады. Ағаштың қалындығын өлшеу барысында қозғалмалы аяқшаны сызғыш бойынша шетке әкетеді және қозғалмалы мен қозғалыссыз ақшалардың арасында діңді бекітеді. Пышақтар қондырылған сызғыш бойынша ағаштың қалыңдығын анықтайды.

Өсіп тұрған ағаштардың қалындығын өлшеу үшін градацияларды, немесе 2 немесе 4 см- де қалыңдық сатыларын белгілейді. Бұл градациялардың жартысынан азын құратын , үлестерді, диаметрлерді өлшеу барысында алып тастайды, ал жартысынан көбін бүтін сан ретінде қабылдайды.

Орманның өлшеу ашасы берік ,жеңіл, ал қозғалмалы аяқшасы еркін және баяу жылжитын, бөліністері дәл, сандары анық көрсетілген болуы керек .

ВНИИЛМ ғылыми қызметкері В.В.Никитин құрастырған өлшеу ашасы орман шаруашылығында кең қолданылады. Бұл ашаның ерекшелігі, мұның қозғалмалы аяқшасы, сызғыштын бүйір шеттерімен сырғитын, екі шарикті мойынтіректерде күймешемен жабдықталған. Сызғыштың кең жақтарына, милиметрлік және төрт сантиметрлік бөлінулермен еселенген, масштабты шкала ойылған . Қозғалыссыз аяқшасын барашкамен штифтпен сызғыштың ұшында бекітеді.

В.В.Никитин конструкциясының ашасы текстолиттен жасалады. Бұл материал берік, поррозияға және ісінуге қарсы төзімділікке ие, бұл жауын-шашынды ауа-райында жұмыс жүргізуге мүмкіндік береді. Ашаның қозғалмалы аяқшасындағы күймешеде шарикмойынтіректердің болуы күймешенің жүру жеңілдігін және сызғышта көрсетуде бұрмалайтын, қиғаштанулардың болмауын қамтиды.

Сызғыштын жалпы ұзындығы 90см, аяқшаларының жалпы ұзындығы 45 см, өлшеу ашасының жалпы салмағы шамамен 600г.

Л.П.Зайгенко құрастырған өлшеу ашасы, ұштарында, сызғышпен топсалы қосылған , аяқшалар орнатылған, дюралюминді сызғыш юолып табылады. Диаметрлерді өлшеуге арналған шкалалар ашаның сызғышында берілген.

Диаметрлерді өлшеу барысында сол пышақ сызғышты арынмен белгіленген күйде бекітіледі. Діңмен жанасу сәтінде оң аяқшаның шабылған шеті шкалада диаметірін көрсетеді. Бұл аша протативті және тасымалдауға ыңғайлы.

Соңғы уақытта автоматты өлшеу ашаларын жасауға тырысады. Олар орманда ағаштарды өлшеуді жеңілдетеді және электронды-есептеу машиналарында есептеу нәтежиелерін өңдеуді автоматтандыруға мүмкіндік береді. Оның көмегімен диаметрлер, есептегіш машинаға өңдеуге түсетін, перфотаспаға кодталған формада жазылады.

2) ағаштың жасын қалындығына қарап өлшеу. Көктем келісімен ағаштарда жылдық қабаттың көктемгі бөлігі салынады. Жазда ағаштар, сүректің көбірек тығыздалған элементтерінен тұратын, жылдық қабаттың екінші бөлігін өсіреді. Жылдық қабатта көктемгі және жазғы бөліктер құрлысының әртүрлі тығыздығы діңдердің қимасында жақсы көрінеді, осының арқасында жылдық қабаттардың саны бойынша ағаштың жасын анықтауға болады.

Дің негізінен жоғарыда орналасқан қималардағы жылдық қабаттардың саны бойынша, осы қиманың үстинде орналасқан, дің бөлігін өсіруге ағаштың жұмсағын , жылдар санын табады. Ағаштын жасын дәлаңықтау үшін , дің немесе түбір мойнында алынған, қимада қабаттар санын белгілеу керек.

Ірі ағаштар ауыр салмағынан топыраққа біршама батыңқырайды, әсіресе саз батпақта және ылғалды жерлерде, және бұл жағдайларда түбірдің мойнын табу үшін топырақты біршама тереңдікке қазу керек.

Жасты бағдарлап анықтау барысында шабылған ағаш томарында қабаттар есептеледі, одан кейін түбір мойнында өсіндіні қоршаған ағаштардың бірін кеседі. Ағаш негізіндегі қабаттардың санын есептеп, томардың биіктігіне тең, дің бөлігін одан кесіп алады. Кесіндіде жылдық қабаттардың санын есептейді және оны, ағаштың негізінде табылған, қабаттар санынан алады. Ірі ағаштың томарындағы қабаттардың санымен айырманы қосып, бұл ағаштың жасын есептейді.

Жапырақты немесе қылқан жапырақты бунақденелер жеуінің немесе аяз жаруының нәтежиесінде ағаштарда кейде еселенген жылдық сақина түзіледі. Еселенген сақиналар ағаштын бүкіл шеңбері бойынша әрқашан орналаса бермейді. Бұл оларды нағыз сақиналардан ажыратуға мүмкіндік береді.

Кері жағдайлар да болады, құнарсыз топырақта өсетін ағаштарда сүректі жыл сайын қалауға қоректік заттар жетіспей, діңнің төменгі бөлігінде жеке жылдық сақиналар болмауы да мүмкін.

Шабылған ағаштың жасын белгілеу барысында, қабаттарды оңдықтар бойынша белгілей отырып, діңнің перифериясынан орталығына қарай есептейді. Алынған нәтижелерді тексеру үшін екі өзара перпендикуляр радиустар бойынша қабаттарды есептеу керек.

Ағаштың нақтылы жасын біле отырып, оның шаруашылықты жасын есептеуге болады.

Нақтылы жасты а әрпіне, кідірген өсумен діңнің орталық бөлігіндегі жылдардың санын а, әрпіне белгілейміз. Ағаштың қалыпты өсу кезеңі а-а, ге тең болады.

Бұл кезеңде ағаштың диаметрі жыл сайын

(d-d₁)/(а-а₁)

шамаға ұлғаяды; мұнда d-ағаштың диаметрі; d₁-кедірген өсумен ағашта ортаық бөліктің диаметрі.

Қалыпты шарттарда ағаш, кейінгі жылдар санында, d₁ бөлігінің өсінде кідірген, орталық диаметріне тең.

Жаратылысты шығу тегімен ағаштарда жеке ағаштардың жалы адетте бірдей емес болады.

Сурет 102. Діңде жылдық қабаттардың шөгу сызбасы.

Осы суретте көрсетілгені, ағаш, өмірінің алдыңғы кезеңінде қалыптасқан діңді қамтитын, ағаш қабатын жыл сайын өсіреді. Осылайша, ағаш діңін, бір біріне еңгізілген, көптеген конкурстәрізді денелер ретінде қарастыруға болады.

Бұл сызбадан көретініміз, діңнің комме бөлігінің ішіндегі сүрек ең көне болып табылады. Көбірек жоғары орналасқан, діңнің барлық бөліктері сәйкесті түрде көбірек жасырақ болып табылады. Сондықтан ағаштың жасын дәл аңықтау үшін, діңнің негізінде немесе тамырдың мойнында алынған, қимадағы қабаттар санын белгілеу керек.

102- суретте көрсетілген дің оң конустәрізді денелерден тұрады; 0,25м биіктікте жетті жылдық қабат, 0,6м биіктікте бес қабат, 1м биіктікте екі қабат орналасқан. Осылайша, алғашқы 3 жылда ағаш 0,25м биіктікке жетті, 5жылда- 0,6м-ге, қалған өмірінің 5 жылыңда ол биіктігін 1м-ге ұлғайтты. 1,6м биіктікке жету үшін ағаш 10 жыл жұмсады, 1-1,6м үлескіде орналасқан , дің бөлігін қалыптастыруға 2 жыл кетті.

3) Кесілген ағаштардың ұзындығын өлшеу. Кесілген ағаштардың және олардан жасалған ағашматериалдың ұзындығын өлшеу шесттерін және өлшеу таспаларын қолданады.

Өлшеу шесттарын адетте құрғақ жіңішке тура діңшелерден жасайды. 3м ұзындықты шесттер өлшеуге өте ыңғалы. Шесттерге, метрлерді және жартылай метрлерді көбірек байқалатын белгілермен белгілей отырып, әрбір 10см сайын бөліп көрсетеді.

Ал өлшеу таспалары немесе орамдары дөңгелек ағаштың ұзыңдығын өлшеуге арналған. Орамның ұзындығы 5-20м болып келеді. Оны жіңішке болатын немесе тығыз төсемнен дайындайды. Бөлінулері метрмен және сантиметрлермен берілген. Төсемді тесьма уақыт өте келе созылып кететіндіктен, бұл ораммен өлшеуде жүйелі қателіктерге әкеледі. Болат таспамен орамдар жұмысты орманда жүргізуге ыңғайсыз, өйткені онда көрсетілген сандар нашар байөалады. Сонымен қатар болат таспалар морт сынғыш келеді және жиі сынады.