Бірінші кітап бастауыш сыныптың бірінші жылында, ал екінші кітап екінші жылында арифметиканы оқытуға арналған

Міржақып Дулатұлы 1922 жылдан 1926 жылға дейін отбасымен бірге Орынборда тұрады. Онда қазақтың халыққа білім беру институтына оқытушы болып істейді. Тыныштықта өткен осы төрт жылда Міржақып Дулатұлы шығармашылық жұмысына құлшына кіріседі. «Есеп құралының» үшінші басылымын әзірлеп, Орынбор, Ташкент қалаларында бастырып шығарады. «Балқия» атты төрт перделі пьеса және бірнеше аударма жұмыстарын жазады. 1923 жылы Орынборда екі жылдық «Қирағат кітабының» (хрестоматиялық оқулық) толықтырылған нұсқасы, Қызылордадан 1927 жылы «Есеп құралының» жаңа басылымы жарық көреді.

Бұл жалпыға ортақ мәліметтер «Алаш қозғалысы» энциклопедиялық анықтамалығында нақтыланады. «Ахмет 1926 жылы «Әліп-бидің» жаңа түрін жазды. «Тіл құрал» атты үш бөлімнен тұратын оқулық арқылы қазақ тілінің табиғаты, құрылымын танып-танытуды мектепте белгілі пән арқылы да үйретуге болатынын дәлелдеді... Міржақып 20-шы жылдары «Есеп құралы: бірінші жылдық», (Орынбор, 1922), «Есеп құралы: екінші жылдық» (Қызылорда 1927) атты оқулықтарын жариялады. («Алаш қозғалысы» энциклопедиялық анықтамалығы. Е.Тілешов, Д. Қамзабекұлы, Алматы 2014/ «Сардар» баспа үйі)

Осы орайда, айтып өтейін. «Есеп құралы» екінші жылдық оқулығының Ташкентте, Қызылордада басылғаны туралы деректерді оқығаныммен, Орынборда басылғаны жайлы мәліметтерді кездестіре алмадым. Есесіне, Міржақып Дулатұлының шығармашылығына қатысты библиографиялық көрсеткіштерде 1914 жылы Орынборда шыққан Міржақып Дулатұлының бастауыш мектептің 1-2-жылдығына арналған «Есеп құралы» оқулығы кейін 8 рет басылды деген мәлімет ұшырасады. Салыстыра айтсақ, Ахмет Байтұрсынұлының атақты әліппесі «Оқу құралы» деген атпен 1912- 1915 жылдар аралығында 7 рет қайта басылып, ұлтты ағартуға үздіксіз қызмет етсе, «Есеп құралы» 8 рет жарық көрген. Біздің қолымыздағы данасы соның 4-інші басылуы.

Бірінші кітап бастауыш сыныптың бірінші жылында, ал екінші кітап екінші жылында арифметиканы оқытуға арналған.

Бірінші кітап 4 бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде 10-ға дейінгі сандармен танысу, екінші бөлімде толық ондықтар, үшінші бөлімде 10-20 аралығындағы сандар мен амалдар қолдану, төртінші бөлімде 100-ше дейінгі сандармен есептер.

Екінші кітап 3 бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде 100-ге дейінгі сандарға амалдар қолдану, екінші бөлімде 1000-ға дейінгі санау амалдары, үшінші бөімде төрт амалды есептер шығару.

«Есеп құралының» 1925 жылы Орынбор қаласында жарыққа шыққандығын ескерсек, бізге М.Дулатұлының Орынбор қаласында өмір сүрген жылдары маңызды болмақ. Қайраткердің Орынборға келуі абақтыға жабылуымен байланысты болған. Бұл кезең жайлы Гүлнар Міржақыпқызының естелік жазбаларында нақты мәліметтер беріледі:

«Шыңғыстауда тұрғанымызда бір күні бізге «Міржақып ұсталды» деген суыт хабар келді. Ести салысымен қыс болғанына қарамастан, Семейге жеттік. Семей – біздің отбасымыз үшін ерекше ыстық қала. Біз онда екі қабатты үйде Бөкейхановтар отбасымен бірге біршама уақыт тұрғанбыз. Сол Семейдің түрмесінде жатқан әкем мен Әлихан Бөкейхановты Орынбор түрмесіне жіберді. Онда біраз уақыт қамауда болған соң екеуін де босатты. Әлихан Бөкейхановты Мәскеуге жіберіпті де, әкем сол Орынборда қалады. Екі айдан соң шешем екеумізді өзінің қасына алдырды. Бұл 1922 жыл болатын. Содан 1928 жылға дейін небары алты жыл ғана біз отбасы болып ғұмыр кешіппіз...» (Гүлнар Міржақыпқызы «Шындық шырағы» естелік-эссе /Алматы 2013 «Мектеп» баспасы)

Алаш көсемдерінің бірі болғандықтан, өмірі қуғын мен қамауда өткен Міржақып Дулатұлы Семей түрмесіне бір емес екі рет түседі. Бірі сонау ақ патша өкіметі тұсында, «Оян қазақты» жарыққа шығарған 1911 жылы болса, екінші рет араға 11 жыл салып, 1922 жылы Семей облыстық сотында судья болып қызмет атқарып жүрген кезінде орын алады. Гүлнар Міржақыпқызы әкесінің екінші рет түрмеге түскен кезін сипаттап отыр.

Өз заманында «Есеп құралын» Республикалық Халық ағарту комссариаты жоғары бағалап, оны қайта басып шығару туралы шешім қабылдап, кеңестік кезеңде бастауыш мектептерде кең пайдалануды ұсыныпты: «Бұл оқулықтың мазмұны қазақ балалары өмір сүріп жатқан ортаның талғамына толық сай келеді. Мысалдар қазақтардың күнделікті тіршілігенен алынған. Кітапта балалар ұғымына ауыр келетін бірде-бір тапсырма жоқ. Есептердің барлығы бала жанына жақын, ұғынықты да түсінікті. Бұл аталған оқулықтың басты жетістігі... (Stud.kz Автореферат.)

«Есеп құралының» 1925 жылы басылып шыққан нұсқасы «Жүзге шейін сана» бөлімімен ашылып, бір таңбалы сандарға екі таңбалы сандарды қосу тапсырмасынан басталады. Бірден назар аударатын амал – «есеп сызғышы жәрдемімен қосу». Сызғыштың көмегімен қосу немесе азайту амалдарын орындау қазіргі таңда да бастауыш мектептерде кеңінен қолданылады.

Қолымыздағы оқу құралынан бұған мысал келтірейік. 9) Қыс ортасына шейін бір сиырға 45 пұт, бір ешкіге 7 пұт пішен керек. Сиыр мен ешкіге қанша пішен керек? 16) Абылайұлы Арынғазы есептеп қараса, бір жылдың ішінде сиырлары далада 23 жеті жайылған, қорада одан 6 жеті артық тұрған. Бір жылда неше жеті бар? 22) Оқу үйінде кітап, газеттер бар. Газеттерден «Ауыл», «Еңбекші қазақ» алдырылады. «Еңбекші қазақты» оқушы 27 кісі, «Ауылды» оқушының саны одан 15-і артық. Бұл қалада газет оқушы адам қанша?

Есеп құралының мазмұны таза ұлттық сипаттағы есептер. Қазақ халқының күнделікті өмірінен алынған. Тапсырмалардың шарттарында қазақ оқушыларының жас ерекшеліктері мен ұлттық психологиясы ескерілген, ал мазмұндары бойынша олар оқушылардың өз бетінше дамуы мен белсенділігін арттыруға бағытталған. Әсіресе, оқушылардың ұлттық санасын қалыптастыруға ерекше ықпал етеді. (Stud.kz Автореферат.)

Мысалы: 74) Қазақтың құнан өгізі орта бағамен 25 сом тұрады. Тайыншаның онан 12 сомы кем. Тайынша неше сом тұрады? 78) Келбет шаруа мамандарынан егетін шөптермен танысып, солардың әр тұқымдарын тауып алған еді. Ол былтыр бір десятина жерге түрлі шөптен 38 килограмм тұқым шашты. Бұлардың өзге түрлері 24 килограмм болып, қлғаны жоңышқа еді. Келбет неше килогармм жоңышқа шашты?

Осы есеп тапсырмаларынан-ақ қазақы тұрмыстың кең көрінісін байқап, баланың ұлттық ұғымына жақын әдістемелік материал қолданылғанына қайран боласың. Оның үстіне кітаптың тілдік қолданысы бай, қазақ халқының тілдік құнарын танытады. Осындай да қазіргі таңдағы Ресей, батыс елдері білім беру жүйесінен тікелей қазақшаға аударылған оқулықтарды еріксіз еске аласың. Ұлттық бояуы солғын дүние баланың жадына сіңбейтіні де содан шығар. Ал Міржақып ұсынып отырған есеп, амал шарттарының өзі тәрбиелік сипатқа иә, еңбекке баулуды көздейді. Мысалы, 484) Молдаш тырнауыш істеп, кооперативке сатып тұрады. Тырнауыштың бір дюжинасы үшін оған 1 сом 50 тиын береді. Қыс бойы Молдаш 24 сом тапты. Ол неше тырнаушы істеді? Бұл жерде есепті шығару ғана емес, Молдаштың еңбектену арқылы табыс тапқанын, баланы сондай болуға меңзеп отыр.

Өзінің 1916 жылы «Қирағат кітабына» жазылып, мұғалімдерге арнаған алғысөзінде бала тәрбиесінің маңызына ерекше тоқталады. Қайраткердің пікірінше бала -ұлт ұлы болып қалуы тиіс. Ол үшін не істеу керектігін былай баяндайды: «Бастауыш мектепте алған тәрбиесінің әсерлі, күшті, сіңімді болуы қай халықтың мектебінде болса да оқу кітаптары ана тілі мен өз ұлтының тұрмысы мен һәм табиғаттан жазылып, баяндап оқытудың асыл мақсатына муафик үйретуден, осылай біліп, баяндап оқытқанда балқыған жас баланың ойына, қанына, сүйегіне ұлт рухы сіңісіп, ана тілін анық үйреніп, керекті мағлұмат алып шығады. Мұндай балалар бастауыш мектепті бітіргеннен кейін қай жұрттың мектеп-медресесінде оқыса да, қай жұрттың арасында жүрсе де сүйегінесіңген ұлт рухы жасымайды. Қандай болса да тіршілігінде қандай ауырлық өзгерістер көрсе де ұлт ұлы болып қалады. Оқудағы мақсат – жалғыз құрғақ білім беру емес, біліммен бірге жақсы тәрбиені қоса беру» (Міржақып Дулатұлының 6 томдық шығармалар жинағы, 4-том, Алматы, 201 3 «Мектеп» баспасы, 15-бет). Міржақыптың ағартушылық қызметінің кредосы – құрғақ білімберу емес, біліммен бірге тәрбие беру екен. Осы ұстанымнан «Есеп құралын» жазу барысында да ауытқымағаны байқалады.

Міржақып Дулатұлының 2013 жылы Алматы «Мектеп» баспасынан шыққан 6 томдық шығармалар жинағының 4-томына ағартушылық бағыттағы еңбектері мен оқу құралдары топтастырылған. Осы кітаптың 113 –бетінде 1922 жылы басылған бастауыш мектепте бірінші жыл оқылатын «Есеп құралы» (Өлкелік Қырғыз типографиясы, Орынбор, 1922), 153-бетінде Орынбор қаласында «Дін мағишат» баспаханасынан 1914 жылы басылып шыққан бастауыш мектептің екі жылдығына арналған «Есеп құралы» және 195-бетінде 1927 жылы Қызылордада басылған,бастауыш мектептің 2-інші жыл оқылатын «Есеп құралының» Қазақстан мемлекеттік баспасөз бөлімінен түзетілген, толықтырылған данасының араб үлгісіндегі жәдит жазуынан қазақ әрпіне алғаш рет түсірілген нұсқасы ұсынылған.

1927 жылғы басылым - «Есеп құралының» 6-шы басылуы. Ал біздің қолымызға түскен «Есеп құралы» 1925 жылы Орынбор қаласы, Қырғыз мемлекеттік баспаханасынан жарық көргенін қайталап өтейік. Құзырымыздағы басылымды Қызылордада басылып шыққан нұсқасының көшірмесімен салыстыра қарағанда, бір-бірімен сәйкестігі анық байқалды.

Жекелеген редакциялық өзгертулер де кездесетін сияқты. 1925 жылғы кітаптың «Шапшаң санау және шәкірттерге өздігінен шығару үшін мысалдар» бөлімінде «Бірінші жүз» десе 1927 жылғы оқулықта «Бірінші жүздік» деп жазылған. Осы жерде 4-томдыққа енген 1927 жылғы оқулықтың аудармасында «Бірінші жүздік» тапсырмалық бағанындағы 5-інші баған жоқ, түсіп қалған. Бәлкім, оқылмауы да мүмкін. Бұл саты 1925 жылғы оқулықта бар. 5) 40+23

24+30

75+20

15+20

37+60

1925 жылы басылған оқулықта барлығы 504 тапсырма берілсе, 1927 жылғы нұсқаның аудармасында барлығы 503 тапсырма деп көрсетілген. Алайда, екеуінде де осы тапсырманың мәтін мазмұны бірдей: 504) Орыс өлшеулерін метр өлшеулеріне (анығырақ) аудару үшін саты: шақырым = 1 км 66 м 80 см кез = 71,1 см; таяқ = 2 м 13 см; бөршек = 44 см; пуд = 34,8 см; дүйім = 25 см; пұт = 16 кг 380г; қажақ = 409,5г; мысқал = 4,3 г. - деп келеді.