Д. Н. СӘрсекова, Е. М. ҚАспақбаев орманшылық Алматы, 2008

1.7 ОРМАН ЖӘНЕ ЫЛҒАЛ

Өсiмдiктердегi судың қажеттiлiгі және оның мөлшерi тұрақты болмайды, кез келген өсiмдiктердiң өсу және даму кезеңiне, климат және топырақ жағдайларына байланысты өзгерiп отырады. Өсу мен дамудың әр кезеңiнде өте қиын уақыт болады, бұл уақытта судың жеткiліксiздiгi өсiмдiктер тiршiлiгіне терiс әсер тигізедi.

Атмосфералық құрғақшылық, әсiресе, жазғы жоғары температура кезiнде, ал топырақ құрғақшылығы – өсiмдiктерге қажетті топырақ ылғалының көлемi азайғанда орын алады.

Ылғалдың жеткiліксiздiгi, оның ауадағы және топырақтағы қорының ауытқып отыруы өсiмдiктер санын және жер шарында таралуын шектейдi, тұқымдар дәрежесi мен сапасының, алқа ағаштар өсiмi мен өнiмдiлiгiнiң төмендеуiне әкелiп соғады.

1.7.2 Ағаш түрлерінің ылғалға қатынасы. Г.Ф.Морозов ең алғаш рет ағаш түрлерінің ылғалға талабын және оған қажеттiгiн бөліп қарауды ұсынды. Ылғалды талап ету – бұл ағаш түрлерінің ортаның ылғал жағдайына қатынасы мен әр түрлi жағдайларда қажеттi ылғал мөлшерiн өзiне сiңiру қабiлетi. Қажеттiлік – өсiмдiктердiң қалыпты тiршiлiгi үшiн керек ылғал мөлшерi. Мысалы, қарағай, шырша және майқарағай үшiн ылғалдың қажеттiлiгi шамамен бiрдей, бiрақ олардың ылғалды талап етуі бiр-бiрiнен ерекшеленедi.

М.К. Турский ағаш түрлерін ылғалды талап етуі бойынша былай жіктеген: қандыағаш, шаған, үйеңкi, шамшат, шегiршiн, жөке, емен, көктерек, майқарағай, балқарағай, қайың, қарағай.

П.С. Погребняк осы белгi бойынша ағаш түрлерін алты топқа бөлдi:

1) ультраксерофиттер – сексеуiл, арша, емен және т.б.;

2) ксерофиттер – қырым, кәдiмгi және Банкс қарағайлары, жиде, шырғанақ, шегiршiн және т.б.;

3) ксеромезофиттер – кәдімгі емен, үшкір жапырақты үйеңкi, қарағаш,

қармала және т.б.;

4) мезофиттер – жөке, шамшат, шаған, қотыр қайың, балқарағай, көктерек, самырсын, майқарағай және т.б.;

5) мезогигрофиттер – қаратерек, талдар, үлпек қайың, сұр қандыағаш және т.б;

6) гигрофиттер – шаған, сұр тал, қара қандыағаш және т.б.

Суық және ылғалды орындарда өсетін өсiмдiктердi психрофиттер, ал суық құрғақ жерлерде өсетіндер – криофиттер деп аталады. Кейде, ерекше экологиялық өсiмдiк топтарын – тропофиттер деп атайды, олар ылғалды және құрғақ маусымдар қайталанып отыратын аймақтарда өседi. Бұл ағаштар мен бұталар қолайсыз ауа райы кездерінде жапырақтарын түсiрiп тастайды. Жазғы құрғақшылық уақытында жапырақтарын түсіретiн тропофиттерді қыс кезiндегi жасыл өсiмдiктер – баобабтар деп атайды.

1.7.3 Ылғал көздерi. Өсiмдiктер үшiн ылғалдың негiзгi көзi жауын-шашындар, конденсациялық ылғалдар (шық, қырау, тұман, көк мұз), жер асты және топырақ сулары болып табылады.

Жауын-шашынның орманға әсерi олардың түсу уақытына, қарқыны мен ұзақтығына, ауа температурасы мен ылғалдылығына, топырақ ерекшелiгiне, жер бедерiне байланысты болады және әр түрлi себептер жиынтығының әсерiмен бiлiнедi.

Қатты жауын-шашындар (қар, бұршақ) орманның негiзгi компоненттеріне оң әсерiмен қатар, терiс те әсерi болады.

Олардың оң әсерi: ылғал көзi, жылуды шығармайды, топырақты терең тоңға шалынудан қорғайды, ал өсiмдiктердiң тамыр жүйесiн, тұқымды, жас шыбықты, өскiндi, топырақ дүниесiн – аяз ұруынан сақтайды. Қар қалыңдығы 50 см және одан көп болғанда топырақ үстi мен астының температуралар айырмашылығы 20°С-қа дейiн жетедi.

Терiс әсерi: ағаштардың желегіне жиналған қар салмағымен ағаштарды сындырады және құлатады, сонымен қатар, жас ағаштардың дiңдерiн деформациялайды.

Қар салмағынан I-II жас кластарының қарағайлары көп сынады. Бұршақ пен шық жапырақтарды, гүлшелердi, жемiстердi, бұтақтарды және ағаштың желектерін зақымдайды.

Өсiмдiктердiң құрғақшылыққа шыдамдылығы жөнiнде қалың қорғаныш жапырақ желегі, жапырақтар мен өркендердiң қалың болуы, құрғақшылық кезеңде жапырақтар мен жемiстердi жерге тастау қабiлетi және басқа белгiлерi көрiнiс бередi.

Оңтүстiк аудандарда ылғал жеткiліксiздiгiнен күресу мақсатында құрғақшылыққа шыдамды ағаш түрлері таңдап алынады, топырақты қопсыту, жердi терең жырту және басқа да сол сияқты шаралар қолданылады.

1.7.5 Орманның ылғалға қатынасы. Орман атмосфералық жауын-шашын мөлшерiн 10-12 пайызға көбейтуге ықпал етедi, бұл оның атмосфераға бу беруi, ауаның температурасы мен қысымының төмендеуi есебiнен жүзеге асады. Ормандылық 10 пайызға жоғарылағанда жауын-шашын мөлшерi шамамен 2 пайызға өседi. Орман iшiнде ауа ылғалдығы ашық даладан жоғары болады. Бұл ормандағы ауа қозғалысының төмен жылдамдығы мен ылғалдың көтерiңкi булануымен түсiндiрiледi. Соңғысы өз кезегiнде сүрекдiңдер пішініне, желегінің түйісуіне, жасына, құрамына және толымдылығына байланысты.

Түсетiн жауын-шашындар ағаш желегімен бөгеледі, атмосфераға буланады, дiңдер бойымен құйылады. Көлеңкеге төзімді ағаш түрлері жарық сүйгiштерге, ал қылқан жапырақтылар қыста жапырақсыз болатындарға қарағанда ылғалды көбiрек ұстайды. Өсiп-өну жағдайларына, жасына және басқа себептерге байланысты, балқарағай 12-18 %, қарағай 20-25, шырша 40-60, майқарағай 60-80, үйеңкi, емен, шамшат, шаған 15-25, қайың, көктерек, қандыағаш 10-16 пайыз жауын-шашынды ұстайды. Орта жастағы сүрекдiңдер желектері арқылы көбiрек жауын-шашынды бөгейді.

Қарағай ормандарында 1-2 мм жауын-шашын түскенде, оның топырақ бетiне 50 пайызға жуығы жетедi, 5-10 мм-де 70%, 20 мм жоғары болғанда 81% жерге түседі. Неғұрлым жел күштi, әрі ұзақ жауын-шашын болса, соғұрлым ол орман шымылдығы астына жетедi. Орман iшiндегi топырақ бетiнен ылғалдың булану мөлшерiне сүрекдiңдер құрамы, пішіні және түйісуі, топырақ қордасының құрамы мен қалыңдығы және басқа себептер әсер етедi.

1.7.6 Ормандағы судың тепе-теңдігі. Судың тепе-теңдігі жауын-шашын түсімінен, оның физикалық және физиологиялық булануынан, топырақ бетiне және iшкi ағындарына, биологиялық және өсiмдiк салмағының жиналуына кететiн шығындардан тұрады.

Г.Н. Высоцкий судың тепе-теңдігiн мына формуламен көрсеткен:

Орман су тепе-теңдiгiнің жекелеген бөліктеріне елеулi әсерiн тигiзедi. Ормандағы топырақтың үстiңгі ағыны, ашық жердегiге қарағанда біршама әлсіз, жоқ деуге болады (нөльге жуықтайды). Сүрек қабатынан, орман астарынан, топырақ бетi жамылғысынан ылғалдың булануы жыл маусымына, жаңбыр қарқынына, жел күшiне, сүрекдiң құрамына, пішініне, желегінің түйісуіне және жасына байланысты, әрі ол дала өсiмдiктерiнен жоғары болады. Ормандағы топырақ бетiнен булануға кететiн су шығыны, жазық даламен салыстырғанда, әр уақытта төмен болады.

Орман iшiндегi транспирацияға кететін жалпы су шығыны, даладағыдан жоғары болады.

1.7.7 Орман және су ағыны. Орман су ағынына елеулi әсерiн тигiзедi, сол арқылы оның уақыт бойынша бiршама қалыпты бөлiнуiне мүмкiндiк жасайды.

Орман аймағындағы бiршама тегiс құмды және құмайт топырақты учаскелерде жер үстi су ағыны ормансыз кеңiстiктерден 2-4 есе, ал орманды дала және далалы жерлерде 6-10 есе аз болады.

Жердiң көлбеулiгi өскен сайын, жер үстi су ағындарын топырақтың iшкi бөліміне ауыстыруда орманның рөлi арта түседi. Орман өскен алқапта жер үстi ағынының азаюы байқалады.

Нөсер жауын кезiнде ағаш пен бұта өсiмдiктерi жоқ тауларда жер үстi су ағыны тасқынға айналады.

Ормансыз немесе аз орманды аудандарда жер үстi ағынын тоқтатуды және реттеуді, топырақты шаюды, жердi жырып кетудi болдырмау және оның ылғалдылығын арттыру мақсатында су реттегiш жыралар маңындағы орман алқаптары өсiрiледi.

Өзен және су қоймалары маңындағы қорғаныш алқа ағаштары жағалауларды бекiтедi, қайырлану мен булану деңгейiн азайтады, өзен аңғарындағы жерлердi жырып кетуден, құм және лай басудан қорғайды және жер үстi ағынын реттейдi.

Орманның жер асты суы деңгейiне әсерi, сондай-ақ, орман өсiмдiк аймағына, жыл маусымына, сүрекдiңдер пішініне, жасына, өнiмдiлiгiне және басқа себептерге байланысты болады. Бұл себептердiң әр түрлi үйлесуiне қарай жер асты суына орманның әсерi де әрқилы көрiнiс табуы мүмкiн.

Жауын-шашынның көп түсуi және оның аз булануы ормансыз алқапта жер асты суы деңгейiнiң көтерiлуiне, ал аз жауын-шашын болғанда және көп булану кезiнде, оның төмендеуiне әкелiп соғады.

Сұрақтар

1. Өсімдік тіршілігіндегі ылғалдың маңызы неде?

2. Ағаш түрлерінің ылғалды талап етуі мен ылғалдың қажеттiлігі туралы түсінікке анықтама беріңіз.

3. Қылқан немесе жалпақ жапырақты, таза немесе аралас, балауса немесе пісіп жетілген, қалың өскен немесе сирек ормандардың қайсысы қар салмағынан көп зақымдалады?

4. Орман тіршілігінде қатты жауын-шашын (қар, бұршақ ) әсерлері қандай?

5. Жауын-шашын мөлшеріне орманның әсері қандай?

6. Орманда топырақтың беткі қабатынан желегінің ұшына дейін ауа ылғалдылығы қалай өзгереді?

7. а) жердің беткі және топырақтың ішкі ағынына; б) ылғалдың физикалық және физиологиялық булануына; в) топырақтың ылғалдылығы мен жер асты суы деңгейіне орманның әсері қандай?

Кесте 1.10 мәліметтері бойынша әр түрлі тереңдіктегі топырақ ылғалдылығына орманның, тың жердің және қара пардың әсері туралы қорытынды жасаңыз.