Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар

1. 
   Көміртегі,қорғасынның және қалайының электрондық конфигурациясын жазыңдар. Қай электрондар мен орбитальдар валенттілікті көрсетеді?
   
2. 
   Қалайы мен қорғасын құймаларының қолданылуы.
   
3. 
   Мына қатардағы элементтердің Ge – Sn – Pb металдық қаситетінің күшейетінін көрсететін реакция теңдеулерін жазыңдар.
   
4. 
   Қалайы және қорғасын тұз қышқылы, азот және күкірт қышқылдарымен (сұйытылған және концентрлі) қалай әрекеттеседі? Реакциялар теңдеулерін жазыңдар. Қай қышқылда қорғасын толық ериді.
   
5. 
   Мына қатардағы иондардың Sn²⁺, Pb²⁺ тотықсыздандырғыш қасиеті мына қатардағы иондардың Sn⁴⁺, Pb²⁺ тотықтырғыш қасиеттері қалай өзгереді? Әлсіз тотықсыздандырғыш пен күшті тотықтырғышты көрсетіңдер. Тотығу-тотықсыздану реакциялар теңдеулерін жазыңдар.
   
6. 
   Германий топшасының элементтерінің а)негіздік қасиеттері жоғары; б)қышқылдық қасиеттері жоғары гидроксидтерін жазыңдар.
   
7. 
   Суда ерімейтін PbCl₂ және Pb(OH)₂ не себептен концентрлі тұз қышқылы мен сілті ерітіндісінің артық мөлшерінде ериді?
   

1.Омаров Т.Т.,Танашева М.Р. Бейорганикалық химия (таңдамалы тараулар) Алматы,2008ж,-543 б 2.Шоқыбаев Ж.Ә. Бейорганикалық және аналитикалық химия. Алматы, «Білім» 2004 ж,-316 б. 3. Ділманов Б.М.,Ділманова З.Б. Жалпы химияның теориялық негіздері. Аматы,2009ж, -194 б. 4. Яшкарова М.Г.,Омарова Н.М., Кабдулкаримова К.К., Мусабаева Б.Х. Бейорганикалық хмиядан зертханалық жұмыстар.Семей,2007,-79б. 5. Шоқыбаев Ж.Ә.,Өнербаева З.О. т.б. Бейорганикалық химия практикумы. Алматы,2004 ж,-164 б. 6. Бишімбаева Г.Қ. Жалпы химия.Студенттердің өздік жұмыстарына арналған оқу-әдістемелік құрал.Алматы,2007 ж, -39 б. 7. Кабдулкаримова К.К., Омарова Н.М. Студенттің өздігінен орындауына арналған әдістемелік құрал.Семей, 2007, -39 б. 8.Д.Шрайвер.,П.Эткинс. Неорганическая химия.1,2 том.Москва«Мир» 2009г 9. Р.А.Лидин.,В.А.Молочко.,Л.Л.Андреева. Химические свойства неорганических веществ. Москва,2000 г.-479 с.

Органикалық химия көміртегі қосылыстарын зерттейді. Органикалық заттардың негізгі көздері: мұнай, табиғи газ, тас көмір, ағаш және өсімдік қалдықтары.

Органикалық химия өнеркәсіптің әр түрлі салаларындағы технологиялық процестердің негізгі болып табылады. Атап айтқанда: отын өндірісі, бояғыш заттар өнеркәсібі, витаминдер, химиялық талшықтар, пластмасса, дәрі- дәрмек, қопарылғыш заттар және т.б. Ауыл шаруашылығында органикалық тыңайтқыштар: арам шөпке қарсы заттар (гербицидтер), саңырауқұлақтар мен зиянкестерге қарсы заттар (инсектофугицидтер) және т.б. Органикалық химияның дамуына үлкен үлес қосқан орыс ғалымы А.М.Бутлеров болды. Ол 1861 жылы химиялық құрылыс теориясын ашты. Бұл теория химиктерге молекуланың ішкі құрылысын түсінуге, химиялық процестердің мәнін білуге, органикалық заттарды алудың жаңа жолдарын жобалауға, сол арқылы өнеркәсіпті дамытуға үлкен көмегін тигізді.

Теорияның негізгі қағидалары:

Органикалық қосылыстардың молекуласын құрайтын атомдар белгілі бір реттілікпен байланысады, бір- бірімен байланысуға бір немесе бірнеше валенттілік жұмсалады.

Органикалық заттардың қасиеттері молекуласының құрылысына, яғни атомдардың

қосылу реттілігіне және байланыс сипатына тәуелді болады. Сонымен органикалық заттардың қасиетін зерттеу арқылы оның молекула құрылысын анықтап және белгілі формуламен көрсетуге болады.

Атомның немесе атомдар топтарының химиялық қасиетіне молекуладағы басқа

атомдар мен топтар әсер етеді, әсіресе өзара байланысқан атомдардың әсері үлкен

болады.

Изомерлер деп құрамы және молекулалық массалары бірдей, бірақ құрамы мен қасиеттері әр түрлі заттарды айтады.

Органикалық қосылыстардың негізгі етіп көмірсутекті алады да, қалған қосылыстарды, олардың туындылары ретінде қарайды. Көміртек тізбегінің құрылысына қарай органикалық қосылыстар ашық тізбекті (алифаттық) және циклді (тұйық) қосылыстарға бөлінеді.

Ашық тізбекті қосылыстар екіге бөлінеді: қаныққан көмірсутектер (формуласы С_nH_2n+2) және қанықпаған көмірсутектер (формуласы С_nH_2n бұлардың құрамында қос үш байланыс та болады).

Тұйық тізбекті қосылыстар екіге бөлінеді: карбоциклді және гетероциклді.

Карбоциклді қосылыстардың тұйық тізбегі тек көміртегі атомынан тұрады және өз алында алициклді және ароматты болып екіге бөлінеді.

Гетероциклді қосылыстардың тұйық тізбекті көміртегі мен сутегі атомдарымен қоса басқа да атомдардан құралады. Гетероциклді қосылыстар түзуге көбінесе азот, күкірт, оттегі атомдары қатысады.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Органикалық химия нені зерттейді?
   
2. 
   Органикалық заттардың шығу көздері қандай?
   
3. 
   А.М.Бутлеровтың химиялық құрылыс теориясының негізгі қағидаларын атаңыздар.
   

5 Органикалық қосылыстар қалай жіктеледі?

6 Құрамы: а) С₆Н₈ ә) С₆Н₁₄ болып келетін қосылыстардың барлық изомерлерінің структуралық формуласын жазыңыздар?

7. 
   Құрамы С₃Н₈ болып келетін заттардың структуралық формуласын жазыңыздар.
   
8. 
   Метандағы көміртегі мен сутегінің массалық үлесін анықтаңыздар.
   

олар табиғаты бойынша бөлінеді. Молекулалар арасындағы байланыстар электроваленттік және коваленттік болып екіге бөлінеді.

Иондық байланыс деп катион мен анион арасындағы тартылу күшінің әсерінен пайда болатын байланысты атайды.

Иондық қосылыстардың балқу температурасы жоғары және олар қатты заттар болып келеді.

Коваленттік байланыс. Екі не одан да көп атомдардың арасында жұп электрондар болса, байланыс пайда болады. Демек, екі атом орбитальдарының бүркесуі арқылы түзілетін байланысты коваленттік байланыс деп атайды.

Сутектік байланыс коваленттік байланысқан сутек атомымен екінші молекуланың бос электроны арқылы түзіледі. Бұл байланыстың энергиясы аз, 3- 10 ккал/ моль, сондықтан мұндай байланыстар тез үзіледі, бірақ заттың физикалық қасиеттеріне әсері болады.

Органикалық қосылыстардың реакциялары төрт топқа бөлінеді:

1. 
   Орын басу реакциялары. Мұнда атом немесе атомдар топтарының орнын басқа атомдар басады.
   

2. 
   Қосылу реакциялары. Екі молекула қосылып, бір молекула түзеді.
   

3. 
   Бөліну (элимирлену) реакциясы. Молекула екі немесе одан да көп басқа
   

4. 
   Қайта топтасу. Бір молекула екінші молекулаға айналады.
   

│

CI

Көптеген органикалық реакциялар екі молекуланың арасында, молекула мен ионның арасында немесе молекула мен радикалдың арасында жүреді. Қандай бөлшектің арасында жүретіндігіне байланысты оларды иондық, радикалдық механизм деп атайды, оны R- деп белгілейді.

Ионның қатынасында жүрген реакцияны иондық механизм деп атайды.

Шабуыл жасайтын реагенттің табиғатына байланысты иондық реакция электрофильді және нуклеофильді болып бөлінеді.

Реакцияға қатысатын реагент өзінің электрон жұбын байланыс түзеуге басқа молекулаға берсе, онда нуклеофильді (электродонорлы) реагент деп атайды.

Нуклеофильдің қатысында жүретін реакцияларды нуклеофильдік реакциялар деп атайды. Nu деп белгілейді.

Мысалы: R^δ+ → Х^δ- + : Nu → R - Nu ⁺ : Х^- нуклеофильдік орын басу реакциясы.

..

Нуклеофильдер: Н^- : ; NH^-₂ ; : ОН^- ; : ОR

Егер молекула басқа молекуланың жұп электронын қосып алса, оны электрофильді (электронакцепторлы) реагент деп атайды. Электрофильдің қатысында жүретін реакцияларды электрофильдік реакциялар деп атайды, Е деп белгілейді.

Мысалы: R – У – Е⁺ → R – Е + У⁺ электрофильдік орын басу реакциясы.

Электрофильдер: Н⁺ ; Н₃О⁺; NO₂⁺; NO.

2. 
   Коваленттік байланыс дегеніміз не?
   
3. 
   Иондық байланыс дегеніміз не?
   
4. 
   Органикалық қосылыстарға тән реакцияларды атаңыздар.
   
5. 
   Нуклеофильдік, электрофильдік реагенттер дегеніміз не?
   
6. 
   СН₃СI + CI₂ → CH₂CI₂ + HCI. Реакциясының барлық сатыларының теңдеуін жазыңыздар.
   
7. 
   Бромсутек молекуласын мысалға алып, коваленттік байланысты түсіндіріңіздер.
   
8. 
   Электрофильді механизммен әрекеттесетін органикалық қосылыстарға мысал келтіріңіздер.
   

Көміртегі мен сутегіден тұратын және өзара жай байланыспен қосылған қосылыстарды қаныққан көмірсутектер деп атайды. Жалпы формуласы- С_nH_2n+2

Ең қарапайым өкілі- СН₄- метан. Барлық көмірсутектердің метанмен ұқсас екенін көрсету үшін, олардың барлығының аттарына «ан» деген жалғау жалғанады.

Қаныққан көмірсутектердің бір сутегісін алғанда, қалған қалдықты радикалдар деп атайды. Радикалдарды атау үшін, көмірсутектердің «ан» жалғауын «ил» жалғауына өзгертеді.

СН₄ – метан- СН₃- метил

С₂Н₆- этан- С₂Н₅-этил

С₃Н₈- пропан- С₃Н₇- пропил т.б.

Көмірсутектерді жүйелік (ИЮПАК) номенклатура бойынша атау үшін, алдымен ең ұзын тізбекті тауып алады да, тізбекке ең жақын тармақ (радикал) тұрған шетінен бастап нөмірлейді. Затты атағанда алдымен санмен радикалдар тұрған жерін шетінен бастап нөмірлейді. Затты атағанда алдымен санмен радикалдар тұрған жерін көрсетеді де аттарын атап, содан кейін ең ұзын тізбек атын атайды.

Қаныққан көмірсутектердегі С- С және С- Н байланыстары σ- байланыс болып табылады. Мұндай байланыстар берік және аз поляризацияланған, сондықтан қаныққан көмірсутектердің реакцияласу қабілеттілігі төмен. Олар қосылу реакциясына қатыспайды, тек қана орын басу реакциясына түседі.

а) нитрлеу реакциясы

ә) галогендеу

Қаныққан көмірсутектер катализатор қатысында жоғары температурада және қысымда тотығу реакциясына қатысып альдегидтер, спирттер, кетондар, карбон қышқылдарын түзеді.

Мысалы: СН₃ – (СН₂)_n – CH₃ →

Қаныққан көмірсутектерді өндірісте қанықпаған көмірсутектерінен немесе қаныққан көмірсутектің галоген туындыларын катализатор (платина, палладий) қатынасында тотықсыздандыру арқылы, А. Вюрц реакциясы бойынша (галоген туындыларын металл натриймен әрекеттестіру) немесе жоғары молекулалы қаныққан көмірсутектерді жоғары температурада, қысымда крекингілеу (ыдырау) арқылы алады.

А. Вюрц реакциясы (1855 ж.)

2R – Вг – 2Na → R – R + 2NaВг

3R – Вг + 3R – Вг + 6Na → R – R + R – R + R – R + 6NaВг

Мұндағы: R мен R - әр түрлі алкилдік радикалдар.

Зертханада көбінесе қаныққан көмірсутектеріне сәйкес келетін карбон қышқылдарының тұздарына күдіргіш сілті (натронды ізбес) қосып, қыздыру арқылы алады.

СН₃СООNa + NaOH → Na₂CO₃ + CH₄ ↑

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Алкандардың жалпы формуласы.
   
2. 
   Алкандарға тән реакциялар.
   
3. 
   Изомерия түрлері.
   
4. 
   Номенклатуралар ( тривиальды, рационалды, систематикалық)
   
5. 
   Алу тәсілдері және химиялық қасиеттері.
   
6. 
   Жеке өкілдері және қолданылуы.
   

Алкендер деп, молекуласында көміртектің атомдар саны қаныққан көмірсутектермен бірдей, бірақ сутегі атомдарының саны аз, σ – байланысынан басқа бір π- байланысы бар қосылыстарды атайды. Жалпы формуласы- С_nH_2n . Ең қарапайым өкілі- этилен (этен) С₂Н₄. Этилен молекуласындағы көміртек атомдары қос байланыспен байланысқан. Қос көміртек- көміртек байланысы алкендердің құрылысының ерекше белгісі болып саналады.

Жүйелік номенклатура бойынша алкендерді атау үшін сәйкес қаныққан көмірсутек атауындағы «ан» жұрнағын «ен» жұрнағына алмастырады. Қос байланыстың орнын көмірсутек атауының алдында, қос байланыс басталған көміртегі атомының нөмірімен көрсетеді.

Мысалы: СН₂ = СН – СН₂ – СН₃

Қанықпаған көмірсутектерінің изомериясы көміртегі тізбектерінің құрылысына ғана емес, онымен қатар қос байланыстың орнына да байланысты. Бұдан басқа, қанықпаған көмірсутектер қатарында кеңістік (геометриялық) изомериясы цис- транс изомерлері бар.

Химиялық қасиеттері. Метанмен салыстырғанда, алкен қатарындағы көмірсутектер өте активті қосылыстар. Олар тотығу және қосылу реакцияларына өте жеңіл түседі. Себебі этиленнің қос байланысының орнына қосылу, тотығу, полимерлену реакциялары жеңіл жүреді.

1. 
   Галогенді қосып алу.
   

│ │

│ │

2. 
   Галогенсутекті қосып алу (Марковников ережесі).
   

Қосылу реакциясы қос байланыс бойынша жүреді.

Симметриялы емес алкендер жағдайында қышқылды қосып алудың екі бағыты болуы мүмкін. Мысалы тұз қышқылымен пропен әрекеттескенде, екі түрлі өнім түзілуі мүмкін.

│

СН₃ – СН = СН₂ + НСI → CI

Қышқылдар симметриялы емес алкендерге қосылғанда қышқылдың сутегі атомы сутек атомдарының саны ең көп көміртекке қосылады. Бұл заңдылықты ашқан

В.В. Марковников болғандықтан, ол Марковников ережесі деп аталады.

3. 
   Суды қосып алу.
   

4. 
   Тотығу реакциясы.
   

│ │

Бұл реакцияны Е.Е. Вагнер (1888 ж) реакция деп атайды.

5. 
   Полимерлену реакциясы.
   

Молекуласында екі қос байланысы бар көмірсутектерді диен көмірсутектері дейді. Жалпы формуласы С_nH_2n-2 Диен көмірсутектерді жүйелік номенклатура бойынша атау үшін «диен» деген жалғау қосып, қос байланыстың орны көрсетіледі.

Мысалы: СН₂ = СН – СН = СН₂ бутадиен- 1,3

Диендер қос байланыстың орналасуына қарай үшке бөлінеді.

1. Егер екі байланыс бір көміртегі атомында орналасса, кумулирленген диен немесе аллендер деп аталады.

Мысалы: СН₂ = СН = СН₂ пропадиен

2.Егер екі қос байланыс бір жай байланыспен бөлінсе, онда қосарланған

диендер деп аталады.

Мысалы: СН₂ = СН – СН = СН₂ бутадиен- 1,3

3.Егер екі қос байланыс бір жай байланыспен бөлінсе, онда олар оқшауланған

диендер деп аталады.

Мысалы: СН₂ = СН – СН₂ – СН = СН₂ пентадиен- 1,4

Диендердің ішіндегі аса маңыздысы қосарланған түрі, олар өте тез полимерленеді, сондықтан синтетикалық каучук алуға пайдаланады.

Химиялық қасиеттері.

Диендердің химиялық қасиеттері қос байланыстардың орналасуына байланысты.

Оқшауланған қос байланыстардың бір- біріне әсері аз болады, яғни әрқайсысы молекуладағы жалғыз қос байланыс тәрізді әрекеттеседі. Сол себепті қосарланбаған диендердің химиялық қасиеттері қарапайым алкендердің химиялық қасиеттерімен бірдей.

Диен көмірсутектеріне қосылу, тотығу, полимерлену реакциялары тән.

1. 
   Қосылу реакциясы:
   

│ │

2. 
   Полимерлену реакциясы:
   

1. 
   Изомерия түрлері, мысалдар.
   
2. 
   Алу тәсілдері.
   
3. 
   Структуралық формуласын жау керек: транс-2-гексен, цис-2,3- дихлоро-2-бутен.
   
4. 
   Егер 3,6 г су алкенге қосылып 12 г спирт түзілсе, алкен формуласы қандай болады?
   
5. 
   18,4 г этил спиртінен неше литр ( қ.ж.) этилен түзіледі?
   
6. 
   Диен көмірсуларының химиялық қасиеттері.
   
7. 
   9,2 г этил спиртінен алынған этиленді тотықтыруға 40%- ті KMnO₄ ерітіндісі жұмсалаған, тотықтырғыш массасы есептеу керек . Жауабы: 52,5г.
   

Алкиндер деп- ашық тізбекті С ≡ С үш еселік көміртек- көміртек байланысы бар көмірсутектерді айтады. Жалпы формуласы: С_nH_2n+2. Алкендер қатарының бірінші өкілі С₂Н₂- ацетилен, сондықтан алкиндерді ацетилен көмірсутектері деп те атайды. Үш еселі байланыстың біреуі σ- байланыс, екеуі π- байланыс. Жүйелік номенклатура бойынша алкендерді атау үшін, қаныққан көмірсутектердегі «ан» жалғауын «ин» жалғауына ауыстырып үш, байланыстың орнын, байланыс басталатын көміртегі атомының нөмірімен белгілейді.

Мысалы: НС ≡ СН этин

НС ≡ С – СН₃ пропин-1

НС ≡ С – СН₂ – СН₃ бутин- 1

Ацетилен көмірсутектерінің изомериясы көміртегі тізбегінің құрылысы мен үш байланыстың орнына байланысты.

Мысалы: НС ≡ С – СН₂ – СН₃ бутин-1

СН₃- С ≡ С – СН₃ бутин- 2

Химиялық қасиеттері.

Молекуласында үш байланысы (1σ , 2π) болғандықтан Ацетилен көміртектері қосылу, тотығу, полимерлену реакциясына қатысады.

1. 
   Қосылу реакциялары:
   

ә) галогенсутектерді қосып алу. Ацетилен галогенсутектермен баяу әрекеттеседі, нәтижесінде винилхлориді түзіледі.

Реакцияға тез түсетін ацетиленнің алкил туындылары үшін бұл реакция Марковников ережесіне сай жүреді.

в) суды қосып алу. (Кучеров реакциясы)

Ацетилен көмірсутектеріне судың қосылу реакциясы сынап тұздарының қатысуымен жүреді. Бұл реакцияны алғаш рет орыс ғалымы Кучеров ашқан, сондықтан Кучеров реакциясы деп атайды.

Кучеров реакциясының практикалық маңызы зор. Өнеркәсіпте сірке қышқылын, этил спиртін алу үшін қолданылады.

2. 
   Тотығу реакциясы. Алкиндер тотықтырғыш реагенттермен (калий перманганаты, қышқылдық ортадағы дихромат, озон) тотығады.
   

Шеткі үш еселі байланыс бар алкин жағдайында карбон қышқылы мен көміртек диоксиді түзіледі. Мысалы:

3. 
   Полимерлену реакциясы.
   

Түзілген винилацетилен хлорлы сутекті қосып алып, хлоропрен түзеді. Хлоропрен синтетикалық каучук алу үшін қолданылады.

│

CI

Егер катализатор ретінде активтелген көмір қолданылса, онда ацетиленнен бензол түзіледі.

t ⁰

2НС ≡ СН + НС ≡ СН → бензол

4. 
   Металл туындыларын алу.
   

Мыс, күміс ацетиленидтері өте қопарылғыш заттар.

Алкиндердің ішінде ең маңыздысы- ацетилен, ол түссіз газ, қара қою күйелі жалынмен жанады.

Өнеркәсіпте ацетиленді кальций карбидінен, соңғы кезде табиғи газдарды пиролиздеу арқылы алады. Ацетилен оттекте жанғанда өте жоғары (3000⁰ С) температураны береді, сондықтан оны металдарды пісіруге, кесуге қолданады.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Изомерия. Номенклатура. Мысалдар.
   
2. 
   Алу тәсілдері, физикалық қасиеттері.
   
3. 
   Химиялық қасиеттері. Қолданылуы.
   
4. 
   IUPAC жүйесі бойынша структуралық формуласын жазу керек: 3-метил-1-бутин; 2,5-диметил-3-гексин.
   
5. 
   6,4 г кальций карбидінен алынған ацителинді жағуға жұмсалатын оттегі көлемі ( қ.ж. ) және массасы. Жауабы: 5,6л., 8г.
   
6. 
   Мына теңдеулер бойынша жүретін реакциялар теңдеулерін жазу керек: а. 3- гексин + CI₂ ---- ; б. 2- пентин + HCI ----- ; в. Пропин + H₂O ( H⁺ , Hg²⁺) ----- ;
   

Көмірсутегі молекуласындағы бір немесе бірнеше сутегі атомдарының орнын галоген атомдары басқан қосылыстарды көмірсутектердің галоген туындылары деп атайды. Олар көмірсутектегінің құрамына қарай қаныққан және қанықпаған көмірсутектердің галоген туындылары болып екіге бөлінеді. Бұл қосылыстар молекуладағы галоген атомының санына қарай моно- (құрамында бір галоген атомы), ди-(екі галоген атомы), поли-(үш және одан да көп) галоген туындылары деп бөлінеді.

4 3 2 1

│

СI 2- хлорбутан

Галоген туындыларының изомериясы көміртегі тізбегінің құрылысына және галоген атомдарының орнына байланысты болады.

Физикалық қасиеттері.

Қаныққан галоген туындыларының көпшілігі бөлме температурасында түссіз сұйықтар. Хлорлы метил (СН₃СI), хлорлы этил (С₂Н₅СI), бромды метил (СН₃Вг), газ тәрізді заттар, йодоформ (СНI₃)- қатты зат.

Галоген туындылар суда өте нашар ериді, бірақ органикалық еріткіштерде (спиртте, эфирде) жақсы ериді. Өздеріне тән иісі бар. Әр түрлі органикалық қосылыстарды синтездеу үшін еріткіш ретінде қолданылады.

Химиялық қасиеттері.

Көмірсутектердің галоген туындыларының реакция түсу қабілеттілігі өте жоғары.

Оның негізінде галоген атомының орнын басқа немесе әртүрлі радикалдар басу реакциясы жатыр.

1. 
   Спирттер алу. Галоген алкилдерді сумен қосып қайнатқанда, галоген атомының орнын гидроксил тобы басады:
   

Бұл қайтымды реакция.

2. 
   Аминдер алу. Галоген туындыларына аммиакпен әсер етсе маңызды қосылыс- аминдер түзіледі.
   

3. 
   Цианидтердің әсері. Галоген алкилдерге калий цианидімен әсер еткенде, цианидтер түзіледі.
   

4. 
   Галогенсутектің үзілуі. Галоген алкилдерге концентрлі сілтілермен әсер еткенде, галогенсутек үзіліп, этилен көмірсутектер түзіледі. Мысалы:
   

Галоген туындыларына сілтінің спирттегі ерітіндісімен немесе натрий амидімен (NaNH₂) әсер еткенде, ацетилен көмірсутектері түзіледі.

Мысалы: СН₂Вг – СН₂Вг → НС ≡ СН + 2НВг

5. 
   Галоген туындыларының тотықсыздануы.
   

6. 
   Магнийдің әсері. Егер галоген алкилге сусыз этил эфирі қатысында тазартылған магниймен әсер етсе, құрамында магний органикалық қосылыс бар ерітіндісі түзіледі:
   

Бұл реакцияны алғаш рет зерттеген француз химигі Гриньяр болғандықтан, Гриньяр реакциясы деп атайды.

Органикалық заттарды синтездеуде Гриньяр реакциясының маңызы өте зор.

Алу әдістері.

1. 
   Қаныққан көмірсутектерді галогендермен әрекеттестіру арқылы алады:
   

2. 
   Таза монохлоридтерді алу үшін, хлорсутекті алкендермен әрекеттестіреді:
   

3. 
   Спирттердегі гидроксил тобын галогенге ауыстыру арқылы алады, Ол үшін спирт пен хлорсутектің буын қыздырылған катализатор үстінен өткізеді.
   

Галоген туындыларының маңызды өкілдерін қарастырамыз.

1. 
   Хлорлы этил (хлорэтан) С₂Н₅СI. Түссіз газ, суытқан кезде сұйыққа айналады, қайнау температурасы +13,1⁰С. Суда нашар, бірақ органикалық еріткіштерде жақсы ериді.
   

Тетраэтилқорғасынды алу реакциясының теңдеуі:

Хлорлы этил тез буланатындықтан медицинада жергілікті анестетик ретінде

пайданылады.

2. 
   Хлорлы метилен (метиленхлорид) СН₂СI₂. Түссіз, хлороформ тәріздес иісі бар сұйықтық, қайнау температурасы 42⁰С, жанбайды. Метилен хлориді өндірісте өте бағалы еріткіш болып табылады. Ол майды, каучукты, целлюлоза эфирлерін жақсы ерітеді. Сондай- ақ майлағыш майларын тазалау үшін қолданылады.
   

3. 
   Хлороформ (үшхлорлы метан) СНСI₃. Түссіз ауыр сұйықтық, өзіне тән иісі бар, қайнау температурасы 61,2⁰С. Спиртте, эфирде жақсы ериді. Оттегі қатысында хлороформ ыдырап, фосген түзіледі.
   

2. 
   Фосген
   

қосады.

Түссіз сұйықтық, қайнау температурасы 76,5⁰С. Шайырларды, битумды, каучук пен майларды жақсы ерітеді. Жанбайды, содықтан арнайы өрт сөнгіштерді төртхлорлы метанмен толтырады. Өндірісте төртхлорлы метанды металл сурьма ұнағының қатынасында күкіртті көміртегі мен хлорды әрекеттестіру арқылы алады.

1. Изомерия. Номенклатура. Мысалдар келтіру керек.

3. Структуралық формулаларын жазу керек: 1,1,1,2,2-пентахлорэтан; 1,4-дибромбутан; 3-хлор-1-пропен; поливинилхлорид; гексахлорэтан.

Ароматты көмірсутектер (арендер) деп – молекуласында циклогексатриендік цикл бар, физикалық және химиялық қасиеттерімен ерекшеленетін көмірсутектерді атайды.

Ароматты қосылыстардың барлығына циклдік құрылыс және жоғары қанықпаушылық тән.

Жалпы формуласы: С_nH_2n-6.

Ароматты көмірсутектердің қарапайым өкілі- бензол- С₆Н₆. Бензол молекуласында көміртек пен сутек атомдары бір жазықтықтың бойында орналасқан. Көміртек атомдар арасындағы барлық байланыстардың ұзындығы бірдей- 1,4А⁰, байланыстар арасындағы бұрыш 120⁰ тең болады. Бензол молекуласы С₆Н₆.

Бензолдың қарапайым моноорынбасқан туындыларын атау үшін, «Бензол» деген сөздің алдында орынбасарды атайды. Мысал: нитробензол С₆Н₅NO₂; Этилбензол С₆Н₅С₂Н₅

Бензолдың кейбір орынбасарлы туындыларын тривиалдық атаулармен атайды.

Мысалы: метилбензол- толуол С₆Н₅СН₃; аминобензоланилин С₆Н₅NH₂

Бензол сақинасында екі орынбасар болса, оларды атағанда, орынбасардың тұрған орнын да көрсету қажет. Үш мүмкін изомерлерді орто- мета, пара (қысқаша о-, м-, n-) деп белгілейді.

Егер екі орынбасар көрші көміртегі атомдарында қатар орналасса, ондай изомерді орто- изомер дейді.

Егер орынбасар бір көміртегі атомынан кейін орналасса, ондай изомерді мета- изомер дейді.

Егер орныбасар екі көміртегі атомынан кейін орналасса, ондай изомерді n- изомер дейді.

Химиялық қасиеттері. Барлық ароматты көмірсутектер орынбасу реакциясына бейімді, ал қосып алу реакциясына өте қиын түседі. Арендер галогендеу, нитерлеу, сульфирлеу реакцияларына, ал гомологтары тотығу реакциясына қатысады. Бензол сақинасында π- электрон бұлттары бір келкі таралғандықтан нуклеофильдік реакциялар қиын, ал электрофильдік орынбасу реакциялары оңай жүреді.

Нитрлеу реакциясын жүргізу үшін, концентрлі азот пен күкірт қышқылдарының қоспасын алады. Бұл нитрлейтін агент нитроний ионы NO₂.

Электрофильдік орын басу реакциясы екі сатыда жүреді. Алдымен электрофильдік топ бензол сақинасының π- орбитальдарын шабуылдап, π- комплекс түзеді.

Екінші сатыда π- комплекс, тұрақсыз σ- комплекске өтеді. Содан кейін пайда болған тұрақсыз карбокатионнан протон бөлініп, нитробензол түзіледі.

H₂SO₄

С₆Н₆ + НОNO₂ → C₆H₅NO₂ + H₂O

Галогендеу реакциясы. Бензол және оның гамологтары хлорланады, бромданады, иодталады.Реакция жүру үшін галогенді полярлайтын катализатор қажет: темір немесе алюминий галогенидтері.

Сульфирлеу реакциясы:

Алкилдеу реакциясы.

Бензол сақинасына алкил тобын енгізу үшін бензолды галогеналкандармен әрекеттестіреді.

катализатор

С₆Н₆ + С₂Н₅Вг → НВг + С₆Н₅С₂Н₅

Реакция тек катализатор қатысында жүреді. Катализатор ретінде алюминий хлориді немесе темір (III) бромиді қолданылады. Бұл катализатордың тиімділігін бірінші рет III.

Фридель мен Дж. Крафтс ашқандықтан, мұндай реакцияларды Фридель- Крафте реакциялары деп атайды.

Тотығу реакциясы.

Бензол гомологтарын катализатор (КМnO₄, К₂Сг₂О₇) қатысында тотықтырса, ароматты қышқылға айналады.

Бензол сақинасындағы барлық көміртегі атомдары бір- бірімен тең, сондықтан электрофильді агенттер сақинадағы кез келген көміртегі атомын шабуылдайды. Егер бензол сақинасында бір орынбасар болса, онда келесі жаңа орынбасар белгілі орынға ие болады. Бензол қатарындағы көмірсутектердің электрофильдік орын басу реакцияларын зерттеу нәтижесінде орынбасар химиялық табиғаты және бағыттаушы қабілеті бойынша екі топқа бөлінеді.

1. 
   о-, n- бағыттаушы орынбасарлар бірінші текті орынбасарлар (ориентанттар) деп аталады. Олар электрон беруге (электрондонорлар) бейім топтар: алкил
   

–CH = CH₂ , C₆H₅-, OH , NH₂ , -NHR, -NR₂ , OR

2. 
   м- бағыттаушы орынбасарлар екінші текті орынбасарлар (ориентанттар)деп
   

-

СN, - COOH, - COOR, NO₂, SO₃H, CHO, COR жатады.

Мысалы: толуолды нитрлеу реакциясын қарастырайық. Толуолда метил тобы бар, ол бірінші текті орынбасарға жатады. Метил тобы электрон бұлттарын сақинадағы көміртегіне ығыстырып индуктивтік эффект көрсетеді. Сондықтан о- және

n- орындарында электрон тығыздығы өсіп, сол жерде орын басу реакциясы жүреді.

Толуол о- нитротолуол 58% n- нитротолуол 38 %

Ал екінші текті орынбасарлар, керісінше сақинадағы көміртегі атомдарының электрон бұлттарын өзіне тартып қосарлану (мезомерлік) эффект көрсетеді. Сондықтан м- орында электрон тығыздығы өсіп, осы жерде орынбасу реакциясы жүреді.

NO₂ NO₂

+ CI₂ → + HCI

CI

нитробензол м- хлорбензол

Жиі кездесетін ароматты көмірсутектері: С₆Н₆- бензол, С₆Н₅-СН₃- толуол,

С₆Н₄-(СН₃)₂- ксилол т.б.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Изомерия, номенклатура, мысалдар.
   
2. 
   Алу, химиялық қасиеттері.
   
3. 
   Бензол, қасиеттері.
   
4. 
   Структуралық формуласын жазу керек: м-нитротолуол; м-динитробензол; о-бромфенол; 2,6-дибром-4-хлортолуол; о-хлоранилин.
   
5. 
   7,2 г бензоат натрий 600мл 0,5М натрий гидроксиді ерітіндісімен әрекеттескенде неше грамм бензол түзіледі? Жауабы: 3,9г.
   

Спирттерде құрамындағы бір немесе бірнеше сутегі атомдары гидроксил топтарына ауысқан көмірсутектерді айтады. Гидроксил тобының (-ОН) санына қарай спирттер бір атомды, екі атомды, үш атомды және көп атомды болып бөлінеді

Бір атомды спирттердің жалпы формуласы: R – OH. Мысалы: СН₃ОН- метил спирті метанол.

Екі атомды спирттер гликольді- молекуласында екі гидроксил тобы бар.

Молекуласындағы үш гидроксил тобы бар, үш атомды спирт- глицерин. Спирттер гидроксил тобының қай көміртегі атомына байланысқанына орай біріншілік спирттер

СН₃ – СН₂ –СН₂ – СН₂ – ОН. Екіншілік спирттер СН₃- СН₂- СН- СН₃, үшіншілік спирттер. │

ОН ОН

│

СН₃─ С ─ СН₃ болып бөлінеді

│

СН₃

Сондай- ақ спирттер қаныққан және қанықпаған спирттер бөлінеді.

Спирттерді жүйелік номенклатура бойынша атау үшін сәйкес көмірсутектердің атауына «ол» жалғауы қосып, гидроксил тобы тұрған көміртек атомының нөмірін көрсету арқылы атайды.

Мысалы:

Спирттердің изомериясы олардың көміртегі тізбегінің құрылысы мен гидрокил тобының орнына байланысты.

1. 
   Алкоголяттардың түзілуі. Спирттер сілтілік металдармен әрекеттесіп, алколяттар түзіледі.
   

2. 
   Күрделі эфирлердің түзілуі.
   

3. 
   Жай эфирдің түзілуі.
   

4. 
   Тотығу реакциясы.
   

Нәтижесінде біріншілік спирттерден альдегидтер, ал екіншілік спирттерден кетондар түзіледі.

│ ││

Молекуласында екі гидроксил тобы бар спирттерді екі атомды спирттер немесе гликольдер деп атайды. Гликольдерді халықаралық номенклатура бойынша атау үшін, көмірсутектің атауына «диол» деген жалғауды қосып, гидроксил топтарының орнын көміртегі атомының нөмірімен көрсетеді.

Мысалы: СН₂ОН – СНОН – СН₂ – СН₃ бутандиол- 1,2

Химиялық қасиеттері.

Гликольдердің химиялық қасиеттері бір атомды спирттерге ұқсас, бірақ олар реакцияға бір немесе екі гидроксил топтары арқылы түседі.

Бұлардың ең қарапайым өкілі- глицерин.

Үш атомды спирттерді халықаралық номенклатура бойынша атау үшін, көмірсутектің атауына «триол» деген жалғауды қосып, гидроксил топтарының орнын көміртегі атомының нөмірімен көрсетеді.

Мысалы: СН₃ – СНОН – СНОН – СН₂ОН бутантриол- 1,2,3

Глицериннің химиялық қасиеттерін үш гидроксил топтары анықтайды. Көп атомды спирттердің бір қасиеті ауыр металдардың гидроксидтерін ерітеді.

Мысалы: Глицерин мыс (II) гидроксидтермен әрекеттесіп, көк түсті мыс глицератын түзеді.

СН₂ – ОН СН₂ – О

│ ОН │ Cu + 2H₂O

│ OH │

Фенолдар деп бензол сақинасындағы сутегінің біреуі немесе бірнешеуі гидроксил тобымен алмасқан қосылыстарды айтады.

Құрамындағы гидроксил тобының санына қарай бір, екі, үш атомды фенолдар болып бөлінеді.

Бір атомды фенолдардың ішіндегі ең қарапайымы- фенол- С₆Н₅ОН

Гидроксил тобының электрондарының сақинаға ығысуына байланысты, фенол әлсіз қышқылдық қасиет көрсетеді.

Химиялық қасиеттері.

Фенолдар сілтілермен әрекеттесіп, феноляттар түзіледі.

3. 
   Нитрлеу реакциясы.
   

Сондай- ақ фенолдар сульфирлену, галогендену, бірігу, жай күрделі эфирлер түзу реакцияларына қатысады.

1. 
   Изомерия,номенклатура, мысалдар келтіру керек.
   
2. 
   Физикалық, химиялық қасиеттері.
   
3. 
   Алу, қолданылуы.
   
4. 
   Мына қосылыстардың структуралық формулаларын келтіру керек: 3-пентен-2-ол; 2-хлор-1-пропанол; 3-метил3-пентанол;
   
5. 
   Егер бір негізді спирт құрамында 60% көміртегі болса, оның формуласы қандай болады?
   
6. 
   Мына реакциялар теңдеулерін жазу керек: 1-бромбутаннан 1-бутанол алу; 2-бутеннен 2-бутанол алу; толуолдан бензил спиртін алу.
   

Көмірсутек радикалдарымен байланысқан карбонил (- С )

тобы бар органикалық заттарды альдегидтер немесе кетондар деп атайды. Альдегидтерде карбонил тобы сутек атомымен және көмірсутек радикалымен байланысады.

Жалпы формуласы R - C

Ал кетондарда карбонил тобы екі көмірсутек радикалымен байланысады. Жалпы формуласы R – C – R

││

O

Альдегидтер мен кетондар қаныққан, қанықпаған, ашық және тұйық тізбекті болып бөлінеді.

Альдегидтерді жүйелік номенклатура бойынша атау үшін қаныққан көмірсутектердің атауына альдегидтер үшін «аль» деген жалғау, ол кетондар үшін «он» жалғауын қосу арқылы атайды.

Мысалы: Н – С H метаналь СН₃ – С – СН₃ пропанон H ││

Альдегидтердің изомериясы көміртегі атомдарының тізбегінің құрылысына байланысты, ал кетондардың изомериясы радикалдың құрылысына және карбониль тобының орнына байланысты.

Сондықтан химиялық реакция кезінде карбонил тобы жоғарғы белсенділік көрсетеді.

Олар қосып алу, алмасу, тотығу, полимерлену, конденсация реакцияларына қатысады.

1. 
   Қосып алу реакциялары.
   

Бұл реакция бойынша альдегидтерден біріншілік спирт, ал кетондардан екіншілік спирт түзіледі.

││ ││

ә) Альдегидтер аммиакпен әрекеттеседі, кетондар әрекеттеспейді

б) Көгерткіш қышқылды (НСN) қосып алу

│

СН₃СНО + НСN → CH₃ - C - CN

│

H оксинитрил

в) Альдегидтер спирттерді қосып алып, жартылай ацетальдар түзіледі.

Егер реакцияны хлорлы сутек қатысында қыздыру арқылы жүргізсе, толық ацеталь түзіледі.

Кетондар спирттермен киынырақ әрекеттеседі.

2. 
   Тотығу реакциясы. Альдегидтер жеңіл тотығып, қышқылдар түзеді, ал кетондар қиын тотығады.
   

Кетондарды күшті тотықтырғыштармен әрекеттестіргенде, көміртегі тізбегі үзіліп, әр түрлі қышқылдар түзіледі.

3. 
   Орын басу реакциялары. Орын басу реакциялары карбонил тобы арқылы жүреді.
   

Бұл реакцияға кетондар да түседі.

ә) альдегидтер фенилгидразинмен әрекеттесіп, фенилгидразондар түзеді.

O N – NH – C₆H₅

СН₃ – С + Н₂N – NH – C₆H₅ → CH₃ – C + H₂O

H H

4. 
   Конденсациялану реакциясы.
   

молекуласының қосылуы арқылы жүреді. Реакция нәтижесінде альдоль түзіледі. Альдоль деп, құрамында гидроксил және карбонил топтары бар қосылысты атайды. Сондықтан оларды альдольды конденсация дейді.

5. 
   Полимерлену реакциясы.
   

Кетондар полимерленбейді.

Концентрлі сілтілердің әсерінен α- сутегі атомы жоқ және альдольға димерленбейтін альдегидтер Канниццаро реакциясына түседі. Мұнда альдегидтер жарты молекуласы қышқылға дейін тотығады, ал жарты молекуласы спиртке дейін тотықсызданады.

1. 
   Изомерия, номенклатура, мысалдар келтіру керек.
   
2. 
   Алу, қолданылуы.
   
3. 
   Физикалық және химиялық қасиеттері.
   
4. 
   Структуралық формуласын құру керек: 2-хлорпентаналь; 2-метилпропаналь; бензальдегид; 2-пентанон; метилфенилкетон.
   
5. 
   2 атм. қысымда, 27^оС температурада 4.92 литр ацетилен суды қосып алса, неше грамм ацетальдегид түзіледі? Жауабы: 17,6г.
   
6. 
   Егер метил спирті 400мл 0,1М перманганат ерітіндісімен қышқыл ортада тотықса, неше грамм формальдегид түзіледі? Жауабы: 3г
   

Молекуласында көміртек радикалымен байланысқан бір немесе бірнеше карбоксил тобы О

Құрамындағы карбоксил тобының санына байланысты бір негізді, екі негізді, көпнегізді болып бөлінеді.

Бір негізді карбон қышқылдарының молекуласында бір карбоксил тобы бар. Мысалы:

СН₃СООН , СН₃ – СН₂ – СООН.

Қаныққан бірнегізді, карбон қышқылдарын жүйелік номенклатура бойынша атау үшін, қаныққан көмірсутектердің атына «қышқыл» деген сөзді қосады.

Мысалы: Н- СООН- метан қышқылы

СН₃- СООН- этан қышқылы

Қаныққан бір негізді карбон қышқылдарының изомериясы көміртегі тізбегінің құрылысына байланысты.

Химиялық қасиеттері. Карбон қышқылдарының қышқылдық қасиеті карбоксил тобына байланысты.

O

R – C

OH

Көміртегі атомының электрон бұлттары оттегі атомына қарай ығыстырылған.

Сондықтан көміртегі атомы оң зарядталып, көрші гидроксил тобындағы оттегі атомының электрон бұлттарын өзіне тартады. Сөйтіп, гидроксил тобындағы оттек пен сутектің арасындағы байланыс әлсірейді, бұл сутек ионының бөлінуіне әкеліп соғады.

1. 
   Тұз түзу. Карбон қышқылдары металдармен, сілтілермен, карбонаттармен әрекеттесіп тұздар түзеді.
   

2. 
   Күрделі эфир түзу. Карбон қышқылдары спирттермен әрекеттесіп, күрделі эфирлер
   

││

О сірке қышқылының метил эфирі

Карбон қышқылдарының хлорангидридтері аммиакпен әрекеттескенде аминдер түзіледі.

4. 
   Галогендеу реакциясы. Карбон қышқылдары галогендермен орын басу реакциясына түседі. Орын басу реакциясы карбоксил тобына жақын жердегі сутегі атомында жүреді.
   

5. 
   Ангидридтер түзу. Карбон қышқылының екі молекуласы қосылып, ангидридтер түзеді.
   

6. 
   Тотықсыздандыру реакциясы.
   

Қаныққан бір негізді карбон қышқылдары өсімдіктерде бос күйінде немесе күрделі эфир күйінде кездеседі.

Изомерия,номенклатура.

1. 
   Алу әдістері, қолданылуы.
   
2. 
   Физикалық және химиялық қасиеттері.
   
3. 
   дихлорсірке қышқылы; о-хлорбензил қышқылы ; 1,3-пропандиоқышқылы ( малон қышқылы), n- бутанолдан n- бутил қышқылын алу, бензил йодидтен бензил ацет қышқылын алу.
   
4. 
   13,8 грамм этил спиртін күкірт қышқылы қатысында 0,5 М калий дихроматы ерітіндісінің неше миллилитрімен тотықтыруға болады? Жауабы: 400мл.
   

Күрделі эфирлер иондарға ыдырамайтын қосылыстар.

Олар гидролиздену, тотықсыздану реакцияларына қатысады. Күрделі эфирлер қатарына, биологиялық маңызы өте зор майлар жатады.

Майлар дегеніміз үш глицеридтердің күрделі қоспалары. Үш глицеридтер деп үш атомды глицерин мен жоғарғы май қышқылдарының күрделі эфирлерін айтады.

(Майлардың құрылысын былай көрсетуге болады)

(глицеридтердің күрделі қоспалары. Үш глицеридтер деп үш атомды глицерин мен жоғарғы май қышқылдарының күрделі эфирлерін айтады).

Майлардың құрылысын былай көрсетуге болады:

│ О │ О

│ О -3Н₂О │ О

Табиғи майлардың құрамында үнемі глицерин және әр түрлі қышқылдар болады.

Майлардың физикалық қасиеттері олардың құрамындағы қышқылдарға байланысты.

Егер майдың құрамында қанықпаған қышқылдар көп болса, онда майлар сұйық болады

(зығыр, мақта, күнбағыс майы). Егер қаныққан қышқылдар көп болса, онда майлар қатты болады (жануар майы).

Майлар судан жеңіл және суда ерімейді.

Майларды гидролиздеу.

Майларды сумен автоклавта қыздырса, олар глицерин мен карбон қышқылдарына ыдырайды.

О

СН₂- О- С -С₁₇Н₃₅ СН₂- ОН

│ О │

│ О │ стеарин қышқылы

Майлар гидрлеу реакциясына түседі, гидрленген май сабын алу үшін де қолданылады.

1. 
   Эфирлеу реакциясындағы күкірт қышқылының ролі.
   
2. 
   Эфирлер номенклатурасы.
   
3. 
   Эфирлерді алу және химиялық қасиеттері.
   
4. 
   Дифенил эфир, метил изопропил эфир, метил этил эфир, ди-н-пропил эфир формулаларын жазу керек.
   
5. 
   CH3OCH2CH2CH3 эфирін синтездеу реакциясының теңдеуін жазу керек.
   
6. 
   0,2 моль эфирді жағуға 268,8 литр ауа ( қ.ж.) жұмсалған болса, эфирдің формуласы қандай?
   
7. 
   14,8 грамм бутил спирті мен метил пропил эфирінің қоспасы натрий металымен әрекеттескенде, 0,025 моль сутегі газы бөлінген болса, қоспадағы спирттің массалық үлесі канша болады? Жауабы: 25%.
   

Құрамында көміртегіден басқа да элемент атомдары бар сақиналы қосылыстарды гетероциклді қосылыстар деп атайды. Олар көбінесе: азот, оттегі, күкірт атомдары.

Гетероциклді қосылыстар өте маңызды органикалық қосылыстарға жатады, себебі олар нуклеин қышқылдарының, алкалоидтардың, бояулардың, дәрі- дәрмек заттарының, ферменттердің құрамына кіреді. Гетероциклді қосылыстар циклдегі атомдардың жалпы саны бойынша, содан кейін гетероатомының саны мен түрі бойынша топтарға бөлінеді.

1. 
   Бес мүшелі.
   

ә) екі гетероатомды: пиразол, имидазол, тиазол

2. 
   Алты мүшелі.
   

ә) екі гетероатомды: тиазин, пиразин, пиримидин

3. 
   Басқа циклдермен біріккен: индол (бензпиррол), кумарон (бензфуран), пурин, хинолин.
   

─────

Пиррол және оның туындылары гемоглобиннің (адам және жануарлар ағзаларында оттегіні тасымалдаушы рөлін атқаратын, қанды бояушы зат), сондай-ақ хлорофиллдің

құрамына кіреді.

Тиофен қалыпты жағдайда түссіз сұйық зат, қайнау температурасы 84⁰С, суда ерімейді. Тиофен тас көмір шайырының құрамында болады. Оның туындылары ихтиол, медицинада тері ауруларын емдеу үшін қолданылады.

Фуран түссіз сұйық зат, 32⁰С температурада қайнайды. Фуранның маңызды туындыларының бірі фурфурол болып табылады. Фурфуролды қағаз өнеркәсібі қалдықтарының құрамындағы пентозаларды минералды қышқылдармен қыздыру арқылы алады. Фурфурол- өткір иісті, майлы сұйықтық, қайнау температурасы 162⁰С.

Фурфурол пласмасса алуда қолданылады.

Екі гетероатомы бар бес мұшелі гетероциклді қосылыстарға пиразол мен имидазол жатады.

Пиразол пиррол сияқты әлсіз қышқыл, оңай сульфирлеу, нитрлеу, галогендеу реакциясына түседі. Электрофильді орынбасарлар 4- орынға барады.

Вг

+ Вг₂ → + НВг

N N

NH NH

Пиразолдың туындылары медицинада дәрі- дәрмек ретінде қолданылады. (антипирин, пирамидон т.б.)

4- орында жүреді. Мысалы:

Имидазолдың маңызы табиғи туындыларының бірі ақуыздың (белоктың) амин қышқылы- гистидин. Гистидин ферменттердің әсерінен ыдырап, гистаминге айналады.

Құрамында бір гетероатомды бар алты мүшелі гетероциклдерге пиридин, ал біріккен гетероциклге хинолин жатады.

Түссіз, өткір иісті сұйықтық, қайнау температурасы 115,4⁰С. Сумен, органикалық еріткіштермен жақсы араласады, сондықтан органикалық және бейорганикалық заттарға еріткіш болып табылады.

Пиридин және оның туындылары әлсіз негіздер, органикалық, минералдық қышқылдармен әрекеттесіп, крисалды тұздар түзеді.

Пиридинді тотықсыздандырғанда, пиперидин түзіледі.

Пиридин және оның туындыларын тас көмір шайырынан немесе жануарлар сүйектерін

Құрғақ айдау арқылы алады. Синтетикалық пиридинді ацетилен мен көгерткіш қышқылды әрекеттестіру арқылы алады.

Пиридин ядросы көптеген алкалоидтардың құрамына кіреді. Пиридиннің маңызды өкілдерінің бірі РР витамині. Бұл витамин организмде зат алмасу процесінде өте күшті роль атқарады. Сондай- ақ пиридиннің туындысы (сульфидин) медицинада жұқпалы ауруларды емдеуге қолданылады.

Хинолин- түссіз, ерекше иісі бар, майлы сұйық зат, суда ериді. Хинолин пиридинге ұқсас, негіздік және ароматтық қасиеттер көрсетеді.

Хинолинді тотықтырғанда, қышқылға айналады.

Хинолинді тотықтырғанда, қышқылға айналады.

Хинолин ядросы кейбір алкалоидтардын молекулаларының, дәрі- дәрмек құрамына кіреді.

Алты мүшелі екі гетероатомы бар гетероциклді қосылысқа пиридин жатады.

Пиримидиннің туындылары ағзалардың өмір сүру процесінде өте маңызды роль атқаратын нуклеин қышқылының құрамына кіреді. Олар: урацил, тимин, цитозин.

Көмірсулар табиғатта өте кең таралған және адам өмірінде аса маңызды роль атқарады. Олар қоректі заттардың құрамына кіреді, адамға қажетті энергия негізінен осы көмірсулармен толтырылады.

Ақуыздың биосинтезіне және тұқым қуалау қасиеттерінің берілуіне қажетті нуклеин қышқылдары осы көмірсулардың туындыларынан құралған. Әсіресе көмірсулар туындыларының фотосинтез процесінде маңызы зор.

Фотосинтез процесі деп қарапайым заттардан (Н₂О және СО₂) күн сәулесінің энергиясын пайдаланып жасыл пигмент хлорофильдің қатысуы арқылы көмірсулардың түзілуін айтады.

Фотосинтездің сызба нұсқасы:

hv

6СО₂+ 6Н₂О → С₆Н₁₂О₆ + 6О₂

Реакция нәтижесінде түзілген глюкоза өсімдік организмінде түзілетін басқа заттардың

(крахмал, май) негізі болып табылады.

Барлық өсімдіктер әлемінде жүріп жатқан фотосинтез процесінің үлкен экологиялық маңызы бар. Себебі жер шарының өсімдіктері 550 млрд тонна СО₂ сіңіріп, 400 млрд тонна оттегіні бөліп шығарады.

Кейбір көиірсуларды химиялық жолмен өңдеу арқылы маталар, қопарылғыш заттар және т.б. алады.

Көмірсулардың жалпы формуласы: С_mH_2nO_n.

1. 
   Моносахаридтер деп молекуласында бір карбонил (альдегид немесе кетон) және бірнеше гидроксил топтары бар қосылыстарды атайды. Альдегид тобы бар моносахаридтер альдоздар, ал кетон тобы бар моносахаридтер кетоздар деп аталады.
   

3 көміртегі атомы болса- триоза

4 көміртегі атомы болса- тетроза

5 көміртегі атомы болса- пентоза

6 көміртегі атомы болса- гектоза

Бұлардың ішінде ең көп тарағандары пентозалар мен гексозалар.

Биологиялық маңызы зор гексозаларға: глюкоза (жүзім қанты), фруктоза (жеміс қанты) жатады. Моносахаридтер- қатты заттар, суда жақсы ериді, дәмі тәтті, бейтарап орталы.

Циклді формаға ауысатын моносахарид ерітінділері ерекше қасиетке ие: олардың ерітінділері тұрған кезде моносахаридтің бір формасы екінші формаға біртіндеп ауысады.

Мұндай жаңадан дайындалған моносахарид ерітіндісінің оптикалық белсенділігінің өзгеру құбылысын мутаротация деп атайды.

Химиялық қасиеттері. Моносахаридтердің химиялық қасиеттері оның құрамындағы гидроксо- және альдегид (немесе фруктозадағы кето-) топтарына байланысты.

1. 
   Спирттер сияқты моносахаридтер сілтілермен әрекеттесіп, алкоголяттар немесе сахараттар түзеді. Мысалы: қалыпты температурада глюкоза мыс (II) гидроксидімен әрекеттесіп, көк түсті мыс сахаратын түзеді.
   
2. 
   Тотығу реакциясы.
   

Олар альдегидтер күміс айна реакциясына түседі және Фелинг сұйығын тотықсыздандырып қызыл түсті мыс (ІІ) тотығын береді. Бұл реакция альдоздар мен кетоздарды анықтауға қолданылатын сапалық реакцияларға жатады.

3. 
   Қосып алу реакциясы.
   

Моносахаридтерді тотықсыздандыруға сутек, нарий боргидриді және катализатор (палладий, никель) қолданылады.

4. 
   Орын басу реакциясы.
   

Бұл реакция карбонил тобын алу үшін пайданылады.

Сахароза +Н₂О → Д- глюкоза+ Д- фруктоза

Лактоза +Н₂О →Д- глюкоза+ Д- галактоза

Мальтоза+ Н₂О →Д- глюкоза+ Д- глюкоза

Сахароза табиғатта өсімдіктерде өте жиі кездеседі. Ол гидролизденіп, глюкоза мен фруктозаға ыдырайды.

С₁₂Н₂₂О₁₁ + Н₂О → С₆Н₁₂О₆ + С₆Н₁₂О₆

Сахароза глюкоза фруктоза

Сахароза ақ түсті, дәмі тәтті, суда жақсы еритін кристалды зат.

Сахарозада бос жартылай ацетальды гидроксил топтары болмағандықтан, оның тотықсыздандырғыш қасиеті жоқ. Сахароза тотықсыздандырылмайтын дисахаридке жатады.

Сахорозаның химиялық қасиеттері оның құрамындағы функционалдық топтарға байланысты. Сахарозаның құрамында гидроксотоптарының болуына байланысты ол глюкоза сияқты мыс гидроксидімен әрекеттесіп, көк түсті мыс сахаратын түзеді. Ал қышқылдарымен әрекеттесіп, күрделі эфирлер түзіледі. Сахарозада альдегид тобы болмағандықтан ол күміс (І) оксидімен әрекеттеспейді.

Лактоза (сүт қанты). Тек сүтте ғана кездесетін дисахарид. Лактоза сүт сарысуын кристалдау арқылы алады. Лактозаның тәттілігі қанттан 6 есе төмен, суда жақсы еритін, өте нәрлі зат. Лактоза гидролизденген глюкоза мен галактозаға ыдырайды.

Лактозаның молекуласындағы альдегид тобын тотықтырып, лактобион қышқылын алуға болады. Қыздырғанда лактоза күміс оксидінің аммиактағы ерітіндісімен күміс айна реакциясына түседі, ал Фелинг сұйығымен әрекеттескенде реакцияның нәтижесінде мыс (І) оксиді бөлініп шығады. Сондықтан ол тотықсыздандырылатын дисахаридке жатады.

ІІІ. Полисахаридтер деп гидролизденгенде n- молекула моносахаридтерге ыдырайтын жоғары молекулалық көмірсуларды атайды.

Полисахаридтердің маңызды өкілдеріне крахмал, гликоген, клетчатка жатады. Жалпы формуласы (С₆Н₁₀О₅)_n. Полисахаридтер үлкен молекулалы қосылыстар, суда ерімейді.

1. 
   Крахмал (С₆Н₁₀О₅)- табиғатта ең көп тараған көмірсу, адамдар мен жануарлар үшін негізгі қоректік зат. Крахмал суда ерімейтін ақ ұнтақ, ыстық суда ісініп, клейстер түзеді, йодпен әрекеттескенде көк түс пайда болады. Крахмал түйіршіктері екі полисахаридтен: амилозадан (10-20%) және амилопектиннен (80-90%) тұрады.
   

кейін мальтозаға ыдырайды.

Организмде крахмал ас қорытатын жолдарда ферменттердің әсерінен гидролизденіп

Глюкоза мен мальтозаға ыдырайды.

2. 
   Гликоген. Бұл көмірсу крахмалдың аналогы. Крахмал негізінде өсімдіктерде болса, гликоген адам мен жануарлар бауырының тканьдерінде глюкозадан түзіледі. Гликоген ақ түсті ұнтақ, йодпен әрекеттескенде қою қызыл түске боялады. Ол крахмал тәрізді гидролизденеді.
   
3. 
   Клетчатка. Клетчатка немесе целлюлоза формуласы (С₆Н₁₀О₅)_n барлық
   

Клетчатка суда, эфирде, спиртте ерімейді, сұйытылған қышқылдар мен сілтілердің ерітінділеріне төзімді болады.

Клетчатка тек қана Швейцар реактивінде (сұйытылған Сu(OH)₂ , концентрлі NH₃ және

концентрлі H₂SO₄) ериді. Таза клетчатка молекулалық массасы 100 000 және одан да астам, түссіз, иіссіз, талшықты, ақ түсті зат.

Минералды қышқылдарымен гидролизденеді:

(С₆Н₁₀О₅)n + nН₂О → амилоид → С₁₂Н₂₂О₁₁ → 2 С₆Н₁₂О₆

Клетчатка целлюбиоза

Клетчатканы алуан түрлі өсімдіктерден алады. Ол адам организмінде қорытылмайды, ал жануарлар организмінде ас қорту органдарындағы микроорганизмдердің ферменттерінің әсерімен қорытылады.Клетчатка өнеркәсіпте кең қолданылады.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Көмірсулардың жіктелуі.
   
2. 
   Көмірсулардың химиялық қасиеттері.
   
3. 
   Мына көмірсулардың структуралық формулаларын жазу керек: альдогексоза, кетогексоза, моносахарид, полисахарид, дисахарид, мальтоза.
   
4. 
   3,6 грамм альдоза ( жалпы формуласы CnH2nOn ) мыс(11) гидроксидімен әрекеттескенде, 2,86 грамм Cu2O түзілген болса, альдозаның формуласы қандай болады? Жауабы: C6H12O6.
   
5. 
   Мына жауаптардың қайсысы глюкозаға тән: а. Феллинг ерітіндісімен тотығады; б.оптикалық активті; в. Қант тобына жатады, қанның құрамына кіреді.
   
6. 
   38 грамм 90% сахарозаны қышқыл катализатор қатысында гидролизге ұшыратса, неше грамм глюкоза түзіледі? Жауабы: 18грамм.
   

Азотты органикалық қосылыстарға аминдер, аминоспирттер, амин қышқылдары, қышқылдардың амидтері, ақуызды заттар, цианды қосылыстар, ароматты аминдер, диазоқосылыстар жатады.

Аминдер деп- аммиак молекуласындағы сутегінің бір немесе бірнеше атомының орнын көмірсутек радикалдары басқан органикалық қосылыстарды айтады.

Құрамындағы алмасқан радикалдардың санына қарай аминдер біріншілік: СН₃NH₂, С₂Н₅NH₂.

Екіншілік: (СН₃)₂NH

Үшіншілік: (CH₃)₃N болып бөлінеді.

Аминдерді жүйелік номенклатурасы бойынша атау үшін құрамындағы радикалдың атауына амин деген сөзді қосып атайды.

Мысалы: СН₃NH₂- метиламин CH₃-NH- C₂H₅- метилэтиламин

Аминдер табиғатта ақуыздар мен амин қышқылдары шіріген кезде пайда болады.

Аминдер аммиак тәрізді негіздік қасиет көрсетеді.

1. 
   Аминдердің судағы ерітінділері айқын негіздік қасиет көрсетеді.
   

2. 
   Тұз түзу реакциялары.
   

3. 
   Азотты қышқылымен әрекеттесуі. Біріншілік аминдер азотты қышқылмен әрекеттесіп, спирттер, ал екіншілік аминдер нитрозоаминдер түзіледі. Үшіншілік аминдер реакцияға түспейді.
   

Амин қышқылдары деп- карбон қышқылының молекуласындағы көмірсутегідегі

сутегінің орнын амин тобы басқан органикалық қосылыстарды айтады.

Амин қышқылдарының физиологиялық маңызы өте зор, өйткені олардың қалдықтарынан ақуыздар құрылады және олардан ферменттер, витаминдер, гормондар түзіледі. Амин қышқылдарын көбінесе тривиалды (шығу тегі бойынша) атаумен айтады.

Мыаслы: NH₂ – СН₂ – СООН- глицин. Сонымен қатар, амин қышқылдарын атау үшін сәйкес карбон қышқылының атына «амино» деген сөз қосып, амин тобының орнын грек алфавитімен көрсетіп атайды.Мысалы:

СН3- СН- СООН- аланин немесе α- аминопропион қышқылы.

│

NH₂

Амин қышқылдары құрылысы бойынша үш топқа бөлінеді:

1. 
   Ациклді
   
2. 
   Карбоциклді
   
3. 
   Гетероциклді
   

1. 
   Моноаминкарбон қышқылдары: аланин СН₃- СН(NH₂) – СООН
   
2. 
   Моноаминкарбон қышқылдары: аспарагин қышқылы НООС- СН₂- СН(NH₂)- СООН
   
3. 
   Диаминмонокарбон қышқылдары: Н₂N (СН₂)₄ СН(NH₂) СООН
   

Амин қышқылдарының құрамында негіздік аминді және қышқылды карбоксил топтары болғандықтан, олар амфотерлік қасиет көрсетеді.

1. 
   Тұздар түзу реакциялары.
   

Глицин глициннің натрий тұзы

2. 
   Амин қышқылдары қышқылдар сияқты күрделі эфирлер, хлорангидритер, аминдер түзіледі.
   

│ │

3. 
   Амин қышқылдары декарбоксилденіп, аминдер түзеді.
   

│

NН₂

4. 
   Амин қышқылына азотты қышқылымен әсер етсе, оксиқышқылды және азот түзіледі.
   

5. 
   Амин қышқылдары дезаминдеу реакциясына түседі, нәтижесінде амин тобы жойылады. Бұл реакция организмдерде ферменттердің әсерінен жүреді.
   

│ │

6. 
   Амин қышқылдарының құрамында негіздік қасиет беретін амин тобы және қышқылдық қасиет беретін карбоксил тобы болғандықтан олардың молекулалары өзара әрекеттесіп, полимерлер түзіледі.
   

nH₂N – CH₂- C → (-HN – CH₂- C )n

OH -nH₂O

Екі немесе бірнеше амин қышқылдарынан су бөлінгенде, түзілетін заттарды пептидтер деп атайды. Бұл жағдайда амин қышқылдарының арасында пептидтік байланыс пайда болады.

││ трипептид, ол көп амин қышқылдарынан түзілсе- полипептид деп аталады.

және бірінші амин қышқылының атына «ил» жалғауы қосылады. Полипептидтердің құрылысы тізбекті болады, кез келген амин қышқылдары бір- бірімен әр түрлі қосыла алады.

Ақуыздар (белоктар) деп молекуласы бір- бірінен пептидтік байланыспен қосылған

α- амин қышқылдарының 20-ға жуық түрінің қалдықтарынан құралған жоғары молекулалы қосылыстарды атайды. Ақуыздар организм құрамының ең маңыздысы, олар өсімдіктер мен жануарлардың клеткаларының протоплазмасында және ядросында болады. Ақуыз жоқ жерде тіршілік жоқ, ол- тіршіліктің негізгі нышаны.

Табиғатта ақуыздардың көптеген түрлері кездеседі. Олардың атқаратын функцияларына және қасиеттеріне байланысты молекулалық массалары бірнеше мыңнан бірнеше миллионға дейін барады.

1839 жылы Голландия ғалымы Мульдер ақуыздарды «протеин» деп атауды ұсынды.

Ақуыздар бұлшық еттердің, қанның, сүттін, жұмыртқаның, өсімдіктердің, жүннің, жібектің және шаштың құрамына кіреді. Барлық ақуыздардың химиялық құрамы шамамен мынадай:

С- 50- 55 % О- 21,5- 23,5 % S- 0,2- 2,4 %

Н- 6,5- 7,3 % N- 15- 17 % Р- 0,8 %

Ғе- 0,4 %

Соңғы кезде ақуыздың құрамында басқа да элементтер (магний, кобальт, сынап, күміс, қорғасын, йод, мыс т.б.) болатыны анықталады.

1. 
   Аминдердің номенклатурасы және структурасы.
   
2. 
   Аминдердің физикалық қасиеттері.
   
3. 
   Аминдердің химиялық қасиеттері. Аминдерді алу және қолданылуы.
   
4. 
   Мына аминдердің формулаларын жазу керек: а. Метилэтил амин; б. Диметил амин
   

5. Амин құрамында 53,33 % С, 31,11% N және 15,56 % H болса, амин формуласы қандай болады?

6. пара-нитротолуолға сутегімен ( катализатор қатысында ) әсер етсе, түзілетін заттың аты мен формуласын жазу керек.

№ 30 Дәріс

Жоғарғы молекулалы қосылыстар немесе полимерлер деп молекулалары жүздеген немесе мыңдаған көміртегі атомдарынан, соған сәйкес молекулалық массалары мыңдаған, тіпті миллиондаған массаның атомдық бірлігіне тең болатын және өзіне тән бірқатар қасиеттері бар қосылыстарды атайды. Полимерлердің атомдары бір- бірімен химиялық байланыс арқылы қосылады.

Полимерлер табиғи және синтетикалық болып бөлінеді. Полимерлер табиғатта кеңінен таралған. Өсімдік және жануарлар ағзаларының құрамына жоғары молекулалы қосылыстар: целлюлоза, ақуыз, крахмал, нуклеин қышқылдары кіреді.

Синтетикалық полимерлерге мономерлерден жасанды жолмен алынатын полиаминдер, полиэтилен, полистирол, синтетикалық талшықтар және т.б. жатады.

Ең қарапайым органикалық полимер- полиэтилен, ол этиленнің полимеризациялануынан түзіледі.

Н₂С- СН₂- Н₂С= СН₂ → СН₃- СН₂- СН =СН₂

Этилен бутилен

Бастапқы зат этилен- мономер деп, ал түзілген бутилен- димер деп аталады. Егер мономердің n молекуласы қосылса, полимер түзіледі («поли»- көп деген сөз).

nН₂С = СН₂ → [-CH₂- CH₂-]_n

Мономерлердің негізгі бөлігінен тұратын топтар буындар деп, ал буындардан құралған үлкен молекула- макромолекула деп аталады.

Макромолекуланың құрамына кіретін буындар саны жоғары молекулалық қосылыстардың полимерлену дәрежесін көрсетеді, оны Р әріпімен белгілейді.

Полимерлену дәрежесі (Р) жоғары молекулалық қосылыстың молекулалық массасымен (М_n) мынандай қатынаста:

Р= М_n/ m болады.

Мұнда, m – буынның молекулалық массасы.

Химиялық табиғатына байланысты полимерлер органикалық, бейорганикалық және элемент органикалық болып бөлінеді.

Полимерлердің төмен молекулалық қосылыстармен салыстырғанда бірқатар ерекше қасиеттері бар. Атап айтқанда, полимерлер ұшқыш зат емес, ерудің алдында ісінеді, макромолекула ерітінділерінің тұтқырлығы өте жоғары, полимерлер иілгіш күйде бола алады.

Макромолекула тізбектерінің құрылымына байланысты полимерлер: сызықты, тармақталған, торланған (үш өлшемді) болады.

Егер әрбір элементер буынды А деп белгілесек, онда сызықты құрылымды макромолекуланың түрі мыңандай:

Бұл жағдайда элементар буын тек екі көрші буынмен байланысады.

Егер макромолекуланың негізгі тізбегінде қосалқы тізбек болса, онда мұндай құрылымды полимерлер тармақталған болады.

Тармақталған полимерлерде кейбір буындар үш көрші буындармен байланысқан.

Торланған құрылымды полимерлерде ұзын тізбекті макромолекулалар бір- бірімен көлденең байланыстар арқылы қосылып, торлар түзеді. Мысалы:

│

... А- А- А- А- А-...

А А

... –А-А- А-А- А-...

Полимеризация реакциясы жалпы түрде былай жазылады:

nM → (-M-)n

Реакция нәтижесінде қосалқы заттар бөлінбейді, ал алынған полимердің құрамы мономерге сәйкес келеді.

Полимеризация реакциясына мономер ретінде қос немесе үш байланысты қосылыстар.

С = С , - С ≡ С-, - С ≡ N- , C = O, C = N –

немесе циклді тобы бар қосылыстар қолданылады.

Полимеризация процесі кезінде мономерлерде қос байланыстар үзіліп немесе циклдер ашылып, топтар арасында химиялық байланыстардың пайда болуынан макромолекулалар түзіледі.

Өндірілетін барлық полимердің ¾ бөлігі полимеризация әдісі арқылы алынады.

1. 
   Поликонденсация деп, қосымша заттар бөле жүретін төмен молекулалы
   

Поликонденсация әдісі бойынша полимер алу үшін әртүрлі химиялық реакциялар қолданылады. Олар: этерификациялау, аминдеу, ароматикалық орынбасу және т.б.

Поликонденсация екі функционалдық топтардың әрекеттесуінен жүреді.

Жалпы түрдегі теңдеуі:

Мұндағы: а- А- а, b- B –b бастапқы мономерлер, а және b функционалдық топтар, а b-

бөлінетін қосымша зат.

Поликонденсация реакциясына балқымада, ерітіндіде немесе екі фазаның бөліну шекарасында жүргізіледі. ₁

Барлық шығарылатын полимердің ─ бөлігі поликонденсация әдісімен алынады.

⁴

Поликонденсация реакциясында тізбек біртіндеп өседі: алғашында бастапқы мономерлер бір- бірімен, содан кейін түзілген қосылыстар жеке- жеке сол мономерлердің молекулаларымен әрекеттесіп, нәтижесінде жоғары молекулалы қосылыс түзіледі.

Мысалы: фенол- формальдегид шайларының негізінде алынатын пластмассалар, сатылы поликонденсация реакциясы арқылы синтезделінеді.

1. 
   А. Н. Несмеянов, А. Н. Несмеянов «Начало органической химии», том І, ІІ, М.,
   

2..А.А. Петров, и др. «Органическая химия», М.; «Высшая школа» , 2000, -540б.

3.Е. М. Шайхүтдінов. «Органикалық химия»; Алматы, « Химия»; 2001.-208б.

4.Лабораторные работы по органической химии, под редакцией проф. О.Ф.Гинзбурга и А.А.Петрова М.: «Высшая школа» 2003г.

1. Студенттердің негізгі зертханалық жұмыс істейтін орны – зертханалық стол. Тәжірибе жасаған кезде стол таза болу керек.

2. Аспаптар мен реактивтер қойылған штатив студенттің алдында тұру керек. Штативтің оң жағына лабораториялық журнал және оқулық құралын қою керек.

3. Журналға студент әр тәжірибе нәтижесін бірден жазып отыру керек, себебі мәліметтер жоғалып қалуы мүмкін.

4. Жұмысқа таза реактивтерді, таза химиялық ыдысты қолдану керек.

5. Көрші штативтен реактивтер, аспаптар алуға болмайды, себебі келесі студенттің жұмысына кедергі келеді және реактивтер бір-бірімен ауысып кетеді. Егер штативте керекті реактив болмаса, лаборанттан сұрап алыңдар.

6. Студенттердің бәрі қолданатын үлкен ыдыстар тұрған реактивтер тек белгілі бір орында тұруы керек. Оларды жұмыс столына алуға болмайды.

7. Қымбат және улы реактивтерді жұмыстың аяғында раковинаға құймаңдар. Оларды жеке арнайы ыдыстарға құйып қойыңдар.

8. Ыстық ыдысты тек асбест үстіне қойыңдар.

9. Улы және жағымсыз иісі бар заттармен жұмысты тек тяганың астында жасаңдар.

10. Егер лабораториялық тәжірибе кезінде қышқылдың немесе күйдіргіш сілтінің көп мөлшерін төгіп алсаңдар бірден лаборантқа айтыңдар. Ол заттарды тез столдан тазалау керек.

11. Зертханада тамақ ішуге болмайды.

№ 1 Зертханалық сабақ

Бейорганикалық қосылыстар класы.

Жұмыстың мақсаты: Бейорганикалық заттардың жіктелуін, қасиетін оқып-үйрену, олардың арасындағы генетикалық байланысты көрсету.

№1 Тәжрибе. Кальций оксиді мен гидроксидін және мыс гидроксидін алу.Бордың СаСО₃ аз мөлшерін муфель пешінде қатты қыздырыңдар (900-1000⁰С) сосын суытыңдар. Алынған заттарды фарфор ыдысына салып, су тамызыңдар, 2-3 тамшы фенолфталеин тамызып, ерітіндінің ортасын (қышқылдық па, негіздік пе екенін) анықтаңдар.Борды қыздырғандағы алынған заттардың сумен әрекеттескендегі реакция теңдеулерін жазыңдар. Соңғы заттың электролиттік диссоциациясын жазыңдар. Алынған заттарды атаңдар.Мына сұрақтарға жауап беріңдер:

1. 
   Барлық негіздік оксидтер сумен әрекеттеседі ме? Егер барлық негіздік оксидтер сумен әрекеттеспесе, сумен әрекеттесетін оксидтерді атаңдар.
   
2. 
   Мыстың гидроксидін мыс оксидін сумен әрекеттестіріп алуға бола ма?
   

№2 Тәжрибе. Амфотерлі гидроксидтерді алу және олардың қасиеттері.Бір пробиркаға 3-5 мл мырыш сульфатын, екінші пробиркаға алюминий сульфатын құйыңдар. Әр пробиркаға бір тамшыдан натрий гидроксидін тұнба түзілетіндей құйыңдар. Реакция теңдеулерін жазыңдар.Мырыш пен алюминий гидроксидінің амфотерлі екендігін дәлелдейтін тәжірибелер жасаңдар. Реакция теңдеулерін жазыңдар. Алынған заттарды атаңдар.

№3 Тәжрибе. Орта тұздарды нейтралдау реакциялары арқылы және өзара әрекеттесу арқылы алу.а) Пробиркаға 10 тамшы натрий гидроксидін құйыңдар. Фенолфталеин тамызыңдар. Ерітінді түсін қараңдар. Ақырындап тамшылап тұз қышқылын, ерітінді түсін өзгерткенге дейін құйыңдар. Индикатор түсін не өзгертеді? Реакция теңдеуін молекулалық және иондық түрде жазып, жауаптарыңды дәлелдеңдер.б) Үш пробиркада: күміс нитратына, барий хлоридіне, алюминий сульфатына мына ерітінділердің темір хлоридінің (ІІІ), натрий сульфатының, калий нитратының әсерін байқаңдар. Реакция теңдеулерін молекулалық және иондық түрде жазыңдар. Қандай жағдайда тұздар өз-ара әрекеттесетіндігі туралы қорытынды жасаңыздар.

№4 Тәжрибе. Қышқыл тұздар алу және олардың қасиеттері.а) пробиркаға кальций гидроксидін және оған көміртегі қос оксидін Кипп аппаратынан жіберіңдер. Орта тұз түзілген кездегі тұнбаның пайда болғанын және қышқыл тұз түзілуінің әсерінен оның ерігендігін байқаңдар. Орта тұз түзілуінің реакциясының теңдеуін жазыңдар, сосын орта тұздың көмір қышқылының артық мөлшерімен әрекеттесуінің теңдеуін жазыңдар. Алынған ерітіндіні сақтаңыздар.б) алдындағы тәжірибеде алынған кальций гидрокарбонатына кальций гидроксидінің ерітіндісін қосыңдар. Қышқыл тұздың орта тұзға айналуы реакция теңдеуін жазыңдар.в) пробиркаға 5 мл кальций гидроксиді ерітіндісін құйыңдар, оған тамшылатып сұйытылған фосфор қышқылының ерітіндісін құйыңдар. Түзілген орта тұздардың тұнбасын алыңдар. Бұл тұнбаға фосфор қышқылының артық мөлшерін құйыңдар, шыны таяқшамен араластырып, тұнбаны ерітіңдер. Тұнба неге ериді? Орта тұз түзілу реакциясы теңдеуі мен оның қышқыл тұзға айналу реакция теңдеуін жазыңдар (Са(Н₂РО₄)₂).

№5 Тәжрибе. Негіздік тұздар алу және олардың қасиеттері. а) Кобальт сульфаты (ІІ) ерітіндісіне натрий гидроксидін тамшылап құйып көк түсті тұнба алыңдар. Орта тұз түзілу реакция теңдеуін жазыңдар. Тұнбаны сақтаңдар.б) Тұнбаны екіге бөліңдер. Біреуіне натрий гидроксидін тұнбаның түсі өзгергенше қосыңдар, екіншісіне- күкірт қышқылын тұнба ерігенге дейін қосыңдар. Алынған тұнба мен ерітінді түрін атаңдар. Негізгі тұздың негізге айналған және орта тұзға айналған реакциялар теңдеуін жазыңдар.

Өзін өзі бақылауға және зертханалық жұмыстарды қорғауға арналған сұрақтар:

1.а)Оксидтерге(негіздік,қышқылдық,амфотерлі). б)қышқылдарға (олардың негізгі, әлсіз және күшті электролиттер)

в) гидроксидтерге (сілтілер, негіздер, амфотерлі гидроксидтер)

г)тұздарға(орта,қышқыл,негіздік)анықтама беріңдер,олардың қасиеттерін көрсетіңдер.

2.Қышқылдардың, тұздардың, гидроксидтердің диссоциациялану теңдеулерін жазыңдар.

3.Барлық кластардың номенклатурасын біліңдер.

4.Мына тұздарды атаңдар: FeCl₃, FeOHNO₃, Zn(HSO₄)₂, NaHS, CrCl₃, Fe(HS)₂, K₂SO₃, AlOHCl₂, CrOHSO₄, Al(H₂PO₄)₃.

5.Әрекеттесуші заттар қатынасын өзгертіп, Са(ОН)₂ + H₃PO₄ ↔ қышқылдық, негіздік және орта тұздар алыңдар.

№ 2 Зертханалық сабақ

Заттардың эквивалентін анықтау
Жұмыстың мақсаты: Металл эквивалентінің молярлық массасы М қосылыстан бөлінген сутегі көлемі арқылы анықтау әдісін үйрету.

Жұмысты жүргізу:

1.№1 суретте көрсетілген құралды жинап, оның газ өткізбейтіндігін тексеру керек. Ол үшін пробиркалардан тығынын алып, екінші бюретка арқылы пробиркамен қосылған бюреткадағы судың деңгейін белгілі бір деңгейге қою керек, сосын пробирканы тығындап, екінші бюретканы 10-15см төмен түсіру керек.Егер судың деңгейі пробиркамен қосылған бюреткада өзгермесе, бұл құрал газ шығармайды.

2.Аналитикалық таразыда 0,2г жуық металл (Ғе, Zn, Mg, Al) өлшеп алу керек.

3.Пробиркаға 10 мл тұз қышқылын құйыңдар. Пробирканы еңкейтіп ұстап, өлшенген металды пробирканың жоғары жағында сақтаңдар. Пробирканы тығындаған кезде металл қышқылға түсіп кетпеуін қадағалаңдар.

4.Судың деңгейі бірдей деңгейде тұратындай етіп екі бюретканы орналастырыңдар. Бастапқы деңгейді зертханалық дәптерге жазыңдар (V₁). Металды қышқылға түсіріңдер. Металл мен қышқыл арасында реакция жүре бастайды, сутегі бөлініп, су ығыса бастайды.

5.Металл еріп болған соң және пробирка суыған соң, сутегінің көлемі анықталады. Бөлінген сутегінің көлемі V пробирка қосылған бюреткада көрсетілген соңғы судың деңгейінен (V₂) бастапқы деңгейді алу арқылы анықталады.

Бөлінген сутегі көлемін қалыпты жағдайға келтіріңдер: №1 сурет .Металл эквивалентінің молярлық массасын анықтауға арналған құрал.