Диплом жүмысы тақырыбы: «Бастауыш сыныпта есім сөздерді оқыту»



бет27/33
Дата21.11.2023
өлшемі1,89 Mb.
#192600
түріДиплом
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   33
Байланысты:
Дип.-Бастауыш-сыныпта-есім-сөздерді-оқыту

узындық-з

191

186

сыз-с

164

47

162

алма-з

і89

187

қүрастыр-с

163

163

шөп-з

189

188

кем-д

163

164

оріп-з

189

189

ма-ш

„ 163

165

салын-е

188

190

тсң-с

163

166

баскд-с

187

191

егер-ш

162

167

жаңа-с

187

192

жс-с

162

168

жар-е

187

193

ойла-с

161

169

метро-з

186

194

туралы-ш

165

170

килограмм-з

185

195

үст-к

161

171

уақыт-з

183

196

өте-ү

160

172

дейін-ш

183

197

орі-ш

160

173

совет-з

182

198

жаз-с

159

174

үшінші-а

181

199

жас-с

195

175

қайда-м

177

200

завод-з

159

176

кір-е

177

201

омір-з

159

177

жүмысшы-з

177

202

түйе-з

159

178

еңбек-з

176

203

үста-з

159

179

арман-з

176










180

рет-ш

176










181

тал-з

174










182

отын-з

171










183

бас-з

169









19-кестеде келтірілген ранг-жиілік тәуелділігін сипаттайтын лексикалық бірліктердің сөз таптарына қатысты алғандағы алатын орны мына төмендегіше: 92804 соз қолданысқа тең, барлық сөздіктің

есімдер 27,29%,

тең жарымын қүрайтын сөз таптарының ішінде етістіктер 35,66%, зат

6.07%,

есімдіктер

6,

шылаулар 9,17%, сан ссімдер
4,66%, модаль сөздер 2,14%, сын есімдер 2,07%, үстеулер 1,8/ көмекші есімдер 1,1%. Назар аударарлык бір мәселе - жиілік сөздікті тутастай алып қарастыргандагы сөз таптарының қолданылу өрісі бүл кестемен сәйкес келе бермейтіндіп. Өйткені таңдама көлемінің өсуіне қарай, қолданылымы жөнінен алгашқы орында түрган етістіктер зат есімдерден кейінгі екінші орынға түскенін кереміз. Сол сияқты мәтін көлемінің өсуі қолданылымы жөнінен соңғы орындарда түрған сын есімдердің озге сөз таптарымен салыстырғандағы үлсс салмағының өсуіне әкеледі. Бүл жерде де баланың таным қызметіндегі зат. қүбылыстардың атауы мен олардың арасындағы байланыстарлы білдіретін зат есімдер мсн етістіктердің орны ерекше сксндігі байқалады.
£.Ъ Оқулық мәтіндеріндегі лексикаиы реттеудің кейбір мәселелері
БСО лексикалық қолданыстарды реттеу мосслесі осы мақсатпен сабактасып жаткдн тағы бір зәруліктерді туындатады. Ол - оқулық мәтіндеріндегі кейбір келеңсіз қүбылыстарды реттестіру мәселесі.
48

Қарастырған мектеп оқулыктарындағы осы олқылыктардың біразы соңгы жылдары түзетілгенімен, бірқатары әлі де бір тиянакты шешім таппай келеді. 50 жылдардағы БСО тілдік норманық бүзылуына экеліп соғатын мүндай қүбылыстардың реттестірілуі зерттеу жүмысымыздың басты мақсаты болмағанымсн, лексикалық жүйенің сүрыпталып, окулыктар тіліііде қолданылуында статистикалық нәтижелердің де ескерілуін негіздеуге тырыстық. Окулыктардағы бүл секілді ерекшеліктерді дублет сөздер мен кейбір кірме сөздердің қолданылуынан, кейбір тілдік терминдердің қолданылу өрісі мен омонимдердің аз қолданылуынан айқын аңғардық. Енді осы ерекшеліктерді жеке-жеке топтастырсақ, мына мәселелердің әлі күнге ез шешімін таба қоймағандығын көреміз:

                  1. БСО дублет сөздердің қолданылуы;

                  1. Кірме сөздердің қолданылуы;

                  1. Лингвистикалық терминдердің қолданылуы;

                  1. Үндестік заңының бүзылуы.

Халыкдың тіл қазынасын меңгеру, тілді байытып, үстарта білу ~ үлкен өнер. Ал тіл мәдениетінің мәртебесін айқындайтын көрсеткіштің бірі — жазудагы бірізділік. Осы талаптар түргысынан алғанда, халыкты тіл мәдениетіне үйрететін баспасөзгс, гылыми-көпшілік әдебиет пен оқулықгарға аса маңызды міндеітер жүктеледі. Қазірп қазақ тілін нормаландыру үрдісі әдеби тілдің жергілікті тіл ерекшеліктерімен толығып жатқан халықтың сөйлеу тіліне кеңінен ықпал етуі бағытында жүргізіледі [48,171-186]. Демек, сез қолданыстарды нормаға сай реттеу - бүл тіл фактілерін белгілі бір жүйеге, ғылыми-практикалық жағынан бірізділікке әкелу, қажетті материал ретінде ойды біддірудің ең тиімді формаларын қалыптастыру болып табылады [49,18]. Бүл зәрулікті шешудің БСО мәтіндерінде кездесетін дублет сөздердің одеби тіл нормасына сай тск біреуін ғана қоддануды нақтылы шешу жәнс үлгі ретінде үсынумен байланысты біздің зерттеу жүмысымызға да қатысы бар. Ә.Ахабаевтың айтуы бойынша дублет сөздер формаларының қайсысы негізгі, нормаға лайық деген мәселені аныктау өте қиын, өйткені іс жүзінде, практикада қолданылуы бірдей дәрежедегі сездердің варианттары кездеседі де, тілдік норма ретінде олардың қай вариантын қолдану керектігін анықтауға қажетті бақылау критерийін табу қиын. 50 ж. БСО мәтіндеріндегі дублет сөздердің статистикалық сипаттамасын анықтау барысында бізғс де бүл проблема кездесті. Бүл мәселені шешуде әдеби шығармашылық жүмыстардың озық үлгілерін кеңінен тарату ерекше маңызға ие, өйткені жазушылық шеберлік, жазушылар мен публицистердің тілі халықтың ғасырлар бойы жасаған тілдік үлгілерінің сактаушысы ғана смес, сонымен қатар оның таратушысы да. Уақыт оте, көптеген сөздср өздерінің семантикалық бояуын әлсіретсе, ал енді біреулсрі жаңа мағынаға ие болады. Бүл біз
49
қарастырып отырған БСО мәтіндеріне дс тән. 50 жылдардың баспасөз окулықгарындағы айрықша назар аударарлық нәрсе -ауызша және жазба тіліміздегі дублет сөздер, олардың фонетикалық, лексикалық және грамматикалық варианттары. Бүл варианттардың біреуін гана әдеби тіл нормасы ретінде тавдап, қабылдауымыз кджет. Әсіресе орфографиялық сөздіктер арқылы мүны реттеуге болады. Көптеген сөздер осы күнге дейін әдеби тілден бсрік орын ала алмай жүрсе, біркдтар сөздер екі-үш вариантта айтылып, солай жазылып жүр. Бүлардың ішінде екіүштылары да жоқ емес. Мысалы, аталмыш окулықгарда кездесетін жиылыс — жиналыс, әтеш ~ қораз, сүрау — сүрақ сөздерінің қай сыңары да әдебиетімізде жиі қолданылады.
Профессор М.Балакаев тіл мәдениетінің маңызын айқындай келе, "тілдің икемділік кдсиетін жойып, сірідей сірестіріп қоюды көздемейміз, тілдің икемділік қасиетін арттыруды көздейміз. Тіл материалдары сүрыпталып, бүкіл халыққа түсініьсгі әрі үтымды, дәл, анық ету арқылы ғана тілдің икемділігін арттыруға болады" деген болатын [50,28]. Ал филология ғылымының докторы С.Мырзабектің айтуы бойынша "тіч мәдениеті сөздердің жазылуында бірізділіктің болуын қалайды. Мақсат арнайы сөздіктерді басшылыққа алғанда ғана орындштады. Әзірше жазуда бірізділік жетпей жатса, .ол — сөздікке атүсті қараудың нәтижесі" [51.13]. Дублет сөздердің үлгі ретінде бірін үсыну үшін біз бағалау нормасының бірі ретінде олардың статистихалық сипаттамасын есепке алдық. Зерттеулер көрсеткендей, жиілік сипаттамасы — сөздердің өзімен дублет болатын сыңарымен салыстырғандағы фонетикалық, морфологиялық жәнс лексикалық жағынан басымдығының көрсеткіші болып табылады (20-22-кесте).
20-кесте - 50 ж. БСО мәтіндерінде кездескен дублет сөздердің фонетикалық варианттары




Дублет

Жиіліг

Пайызы

Фонетикал

Жиіліг

Пайыз

к/с

сөздер

і

(%)

ық

і

ы







ғ,




варианттар
ы

ғ,

(%) '

1

бөлек

15

0,008

бөлік

199

0.107

2

жайрандау

4

0,021

жаіінандау

1

0,0005

3

жәудіреу

2

0,001

жаудырау

2

0,001

4

қауып

8

0,0043

кдуіп

2

0,001

5

найзағай

13

0,006

нажағай

8

0,0043

6

жоңышқа

4

0,0021

жоңыршқа

2

0,001

7

саяхат

3

0,0016

саяқат

7

0,0037

8

сейтіп

46

0,024

сүіітіп

48

0,0258

9

қадьір

5

0,0026

қадір

3

0,0016

50

10

поселке

4

0,0021

поселка

3

0,0016

ы

кдтынас

5

0,0026

қатнас

2

0,001

12

бәтеңке

8

0,0043

ботинка

4

0,0021

13

бәйге

6

0,0032

бәйгі

3

0,0016

14

айғай

15

0,008

айкдй

15

0,008

15

ештеңе

7

0,0037

ештеме

4

0,0021

16

ертегі

25

0,0013

ертек

4

0,0021

17

баған

89

0,047

бағана

36

0,0193

18

небәрі

3

0,001

небары

2

0,0016

19

дөңгелек

178

0,0034

доңғалақ

4

0,0021

20

сазай

2

0,0010

саза

2

0,001

21

үлгер

10

0,0053

үлгір

13

0,006

22

топталып

2

0,001

топтанып

7

0,0037

Дублет сөздердің бірін тандауда олардың жиілік сипаттамасы "критерий болу керек" деген ойдан аулақпыз. Біздің пікіріміз мұвдай сөздердің бірін тандауда олардың жиілік сипаітамасы ескерілсе деген Ә.Ахабаевтың үсынысын қолдау екенін айтқымыз келеді.
Профессор М.Балақаев айтқандай "сауатты деп есептслстін әдеби тілде сүлулық пен ой тереңдігі, суреттеудің дәлме-дәлдігі, шешендік өнер, бейнелі әрі айшығсгы сөз қолданыстар мен жоғары мәдениеттілік болу қажет" [52,6].
Дублет сөздердің бірін әдеби тіл нормасы ретінде үсыну мақсатында біз оқулық мәтіндері материалдарына статистикалық талдау жүргіздік. Сөздерді сүрыптау және оларды оқытудың өлшсмдік бірлігі өзара байланыста болгандықтан. дублет сөздердің белгілі бір вариантын сүрыптап тандап алу бастауыш сынып оқушыларын оқыту барысында сөздердің фонетикалық. лексикалық және грамматикалық ерекшеліктерін талдау және жинактаудың нәтижесінде іскс асырылды.
Жоғарыда айтылған дублет сөздерді пайдалану — оларды орфография ережесіне ендіруде, әдеби тілімізде қолдануда да қиындық келтіреді. Мысалы, топталып топтанып, үдгерді үлгірді, бөлек — бөлік, егін — егіс, сөзші.і сөзшең, кала шаһор, картинка сурет, қожанәсір ~ хожанәсір, тамак ос, жауын-шашын - боран—шашын секілді сөздердің қолданылуы 50 ж. оқулыктары мен балалар әдебиетінің ахуалын танытса керек. Жазба тілімізде осы дублст сөздердің бірін колдануды реттеу арнайы зерттеулер мен ғылыми-практикалық шешімді қажет етеді.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   33




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет