«Қазақ әйелі» концептісіне қатысты антропонимдердің гендерлік сипаты

Бүгінгі таңда түрлі сипаттағы онимдердің пайда болу, қалыптасу және даму заңдылықтарына деген ғылыми-танымдық қызығушылық дәрежесі артпаса, кемімей отыр. Соған сәйкес лингвистиканың дәстүрлі құрылымдық жүйеден «адам тілі» және «тілдегі адам құбылысын» басты нысан етіп алған антропоөзектік арнаға ойысуы әсерінен ономастикалық кеңістікте әсіресе антропонимдер басымдылыққа ие деп айтуға болады. Бұған белгілі ономаст-ғалым Г. Мәдиеваның төмендегі сөздері дәлел: «...сонымен бірге ономастикалық кеңістікте антропонимдер өзекті орынға ие, себебі олар әрбір адамға беріледі және жалқы есімдердің барлық сипатына ие, осымен байланысты адамдардың жеке есімдері – антропонимдердің қызығушылық тудыруы заңды» [38, c.108].

Қазақ тіліндегі кісі есімдерін Т.Жанұзақов, В.У.Махпиров, Е.Керімбаев, Г.Мәдиева, Ұ.Мұсабекова, З.Жанғабылова, Б.Тілеубердиев, Н.Асылбекова, Ф.Әшімханова т.б. ғалымдар өз зерттеулеріне түрлі дәрежеде өзек етіп алған. Соңғы кездегі жаңа антропоцентристік бағыттағы зерттеулер кісі аттарының тек тілдің тарихын білу үшін ғана емес, белгілі бір ұлт тарихын білу үшін де маңызы зор екенін дәлелдеуде. Осыған орай Е.Керімбаев былай дейді: «Провозгласив тезис «имя – есть порождение и отражение культуры», логично утверждать, что онимия каждого отдельного языка (народа) глубоко национальна, так как характеризует присущие ей неповторимые черты, обусловленные спецификой каждой отдельной национальной культуры»[39, c.13]. Ал идеоэтникалық жалқы есімдердің лингвомәдени негіздерін қарастырған Г.Әубәкірованың пікірінше: «Этнокультурная информация собственных имен заключена не только в лексической семантике самого онима, она формируется и аккумулируется в качестве фоновых знаний, находящихся за пределами лексического значения онима. Факторы, детерминующие и формирующие этнокультурную (энциклопедическую) информацию собственного имени, являются экстралингвистическими, т.е. внеязыковыми» [40, c.8].

Демек, кісі есімдерінің қойылуында экстралингвистикалық негіздер жиі кездеседі. Мұндай негіздер ретінде жан-жануарлар, төрт түлік мал, аң-құстар, гүлдер, діни ұғымдар, адамның әр түрлі ішкі жақсы қасиеттері, асыл тастар, аспан денелері атаулары, табиғат құбылыстары т.б. алынады [41, 14-15 бб.]. Халқымыздың танымында қалыптасқан белгілі бір аң, жануар, құс туралы ұғымдар ұлттық мәдени стереотиптерге айналып, нәтижесінде этностың, жеке тілдік тұлғаның аялық біліміне енеді. Тіліміздегі Аюбай, Қасқырбай, Арыстанбек, Жолбарыс, Ақбота, Ақтоты, Ақмарал, Жылқыайдар, Қойбағар, Қозыбақ, Бүркіт, Лашын т.б аттары осылайша пайда болған.

Ата-бабаларымыз көшпелі өмір салтын ұстанып, мал шаруашылығымен айналысқандықтан, аталған есімдер біздің санамызға сіңіп, әбден қалыптанған. Қазақ халқының дүниетанымы мен ұлттық болмысынан хабарсыз, қажетті мәдени-танымдық ақпарат «аялық білім» көлеміне енбеген өзге мәдениет өкіліне олар түсініксіз, кей жағдайда қисынсыз, күлкілі көрінуі мүмкін.

– ...Мен сені бұдан былай Ақнарым дермін!

– Түйеге теңегенің бе?

• 
  Аузыма құдай салған шығар... қазақтың нардан қасиетті, нардан күшті, нардан сұлу, нардан қадірлі несі бар? (Ғ.Мүсірепов.Ұлпан).
  

Ал төмендегі мысалдағы қыз есімдерінің қойылу уәжділігі, керісінше, шалғай қойшы ауылдағы қарапайым қазақ әйелінің болмысына етене жақын емес, бұлыңғыр.

– Ал, Сопия, Мәрия, сопиып қарап тұрмай шай қойыңдар, – деді иегімен самаурын жақты меңзеп.

– Қыздарыңыздың аты орысша ма, қазақша ма? – деді Қаратай Теңгеге күле қарап.

– Кім білсін соны, – деді Теңге пеш үстіндегі үлкен қара қазанды ас дайындауға әзірлеп. – Ана миы ашыған шалдың қойып жүрген аттары ғой. Әліне қарамай ежелеп кітап оқып отырады да, сондағы әйелдердің аттарын қыздарына жапсыра береді. Біреуі есеп шығаратын, біреуі химия дей ме, пизика дей ме, соны шығаратын екі қатын бопты дейді ғой. Ана алжыған шал екі қызына солардың атын таратып берген (Д.Исабеков.Қарғын)

Қыз есімдерін алғаш естіген роман кейіпкері – совхоз басшысында да ол ешқандай ұлттық сипаттағы лингвомәдени түсінік қалыптастырмайды. Себебі, бір қараған адамға София, Мария деген есімдер өзге жұртқа еліктеуден туған, жайдан-жай қойыла салған, қазақ үшін әсіреқызыл, мағынасыз ат болып көрінуі мүмкін. Әйелдің шамалап айтылған түсініктемесінен кейін жаратылыстану ғылымдарының тарихынан аялық білімі бар адам аттардың қойылуына атақты математик Софья Ковалевская мен Нобель сыйлығының лауреаты химик Мария Склодовская-Кюридің өнегелік үлгісі ықпал еткенін ұғынады. Кітапты көп оқитын қос қыздың әкесі әлгі есімдерді «қыздарымның күні біз сияқты қой соңында салпақтап өтпей, білімді, оқымысты адам болсыншы және өзге ұлт өкілдері көрінген биіктен қазақтың қызы да көрінсінші» деген үкілі үміт, игі тілекпен қойғаны анық.

Көрнекті ғалым С.Аманжолов антропонимдердің туындауына экстралингвистикалық заңдылықтардың ықпал ететінін былайша ұғындырады: «...жер мен су аттарын алсақ та, кісі аттарын алсақ та олардың жасалуында белгілі бір заңдылық барын байқаймыз. Мұндағы кісі атының өзі тоғыз жол яки тоғыз мақсатқа тірелетін көрінеді. Тоғыз жол дегендеріміздің бірі – адамзаттың жақсы өмір сүргісі келуімен байланысты. Бұл мақсатқа жету үшін ата-ана өз баласына ең жақсы, ең белгілі, атақты адамның атын қояды. Солай етсе, оның баласы да атақты болатындай көрінеді. Мысалы, ислам дінін қабылдаған жұрт үшін қадірлі, атақты адам сол діннің бастықтары, я сол дін үшін күрескендер болып көрінеді. Сондықтан мұсылман дініндегілердің аты бірде таза Мұхамед, Ғали, Омар, Оспан, Ахмет, Садық ... болып келеді, бірде сол сөздердің басқа сөздермен қосындысы болып келеді (Мұхамедсадық, Сапарғали, Қожахмет,т.б.) ...Тоғыз жолдың үшіншісі – баланың мінез-құлқы жақсы болуын тілеуден туатын аттар. Мысалы, жібектей болсын десе, қыздың атын Жібек қояды. Жомарт болсын десе, баласына «Жомарт» я «Мырза» деген ат қояды. Тоғыз жолдың төртіншісі – бала бай болсын, хан болсын деген үмітпен қойылады. Сондықтан кісі атының соңынан Омархан, Сейілхан, Жұмахан дегенде «хан» қосымшасы айтылса, Омарбай, Сейілбай, Жұмабай... дегенде «бай» қосымшасы айтылады. Батыр болсын дегендері белгілі бір батырдың атын қоя салады...»[42, 76 б.) дей келе, ономастикалық бірліктерді әрі танымның, әрі психологиялық қабылдаудың нысаны деп қарастырады. Себебі тілек-арманнан бастау алған әрбір ат сол халықтың тарихын, этностық даму ерекшелігін сипаттаумен қатар, жеке адамдардың субъективті-индивидуалды сезімдерін, құндылықтарды бағалау ерекшеліктерін, қабылдау-тану өрістерін және өмірлік тәжірибелерін сұрыптауға мүмкіндік береді [43, 151 б.].

Кісі есімдерінің уәжділік және танымдық сипатын зерделеген Н.Асылбекова олардың гендерлік сипатын былайша көрсетеді: «Әйел адамдардың ассоциативті ойлау жүйесіне көбінесе адамгершілік, ізгілік, жылылық, күнделікті күйбең тіршілік жақын да, ер адамдардың асссоциативті ойлау жүйесіне ерлік жасау, батырлық көрсету, кәсіппен шұғылдану т.б. жақын болады. Сәбиге ат қою кезінде оның жыныстық ерекшелігі ескерілетіні сөзсіз. Кісі есімдерін жасауда шаш, көз, гүл, сұлу, бике, ай, бибі, наз сыңарлары жиі кездессе, ал ұл балалардың есімдерінде сұлтан, хан, батыр, ғали, берген, берді, мырза, бек, тай, т.б. сыңарлары белсенді қызмет атқарады» [41, 20 б.].

Тәуелсіздікке қол жеткізген тұста кірме есімдерден гөрі тарихи тұлғаларымыз бен көркем шығармадағы жағымды кейіпкерлер, ұлтымыздың атақты әнші-бишілерінің, таза қазақы болмысқа жақын есімдерді қою сәнге айналды: Нұрила, Зере, Тұмар, Айғаным, Майра, Шұғыла, Қарақат, Айару, Аружан, Нұрай, Аймен, Аруана, Мерей, Шапағат, Назерке, Жәния, Жансая, Гүлсая, Жанерке, т.б.

Соңғы кездегі жаһандану әсерінен кеңес дәуіріндегі кейбір үрдістерді қайта жаңғыртып, әсіресе қыз балаға орыс, шетел есімдерін беру де ішінара кездеседі. Аида, Альбина, Аделя, Анеля, Жанеля, Лана, Диана, Тахмина, Жасмин, Альмира, Лаура, Альмира, Луиза, Аделина, Анина, Элеонора, Вероника, Венера т.б. есімді қыздардың кездесуі соның дәлелі.

Ал ұл балаларға ат қоюда, керісінше, халқымыздың аты шыққан билері мен хан-сұлтандарының, батырлары мен елге әйгілі тұлғалардың, белгілі ақын-жазушылардың, мемлекет қайраткерлерінің атын қою жақсы үрдіске айналған: Абылай, Әбілқайыр, Кенесары, Шыңғыс, Қазыбек, Төлеби, Бәйдібек, Ерасыл, Бекет, Наурызбай, Райымбек, Мағжан, Мұстафа, Мұхтар, Шерхан, Олжас, Бексұлтан, Нұрсұлтан, Иманғали, Санжар, Әлихан, Амалбек т.б.

Қазақ антропонимдерінің бірқатары ұлт болмысын білдіре отырып, халықтың діни дүниетанымы мен түрлі наным-сенімдер, әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлерінен лингвомәдени ақпарат береді. Ырымшыл келетін халқымыз перзенттеріне ат қоярда ұлтымызда қалыптасқан түрлі сенімдерді басшылыққа алған. Оған аталған есімдерді қою уәжділіктері дәлел бола алады:

– дене, бітім ерекшеліктерін білдіретін есімдер: Қаракөз, Шалабай, Аққыз,т.б.

– жаңа туылған сәбидің денесінде түрлі мең, нышандардың кездесуіне байланысты: Аққал, Қалдыгүл, Меңдігүл, Қалдықыз, Меңдіқыз, Меңтай, Анар, Нышанкүл, т.б., ал ұл балаларға Қалдыбек, Қалдар, Қалдан, Нарқал, Қалыбек секілді есімдер қойылады.

– тууылу орны мен мезгіліне байланысты: Дүйсенкүл-Дүйсенбек, Сейсенкүл-Сейсенбек, Жұмагүл- Жұмабай, Наурызгүл - Наурыз, Сайлаукүл-Сайлаубек ,т.б.

– баланың тұрмауы: Тұрсынкүл, Өлмес, Қалсын, Тоқтасын, Аманкүл, Есенкүл, Тұрар, т.б.

– ұл баланы аңсаудан: Ұлбала, Ұлбосын,Ұлтуар, Ұлдар, Жаңыл, Тойдық, Дәметкен, Ұлдана, Ұлпан, Ұлжан, Ұлтай, т.б.

• 
  сұлулық пен нәзіктікті,үйлесімділікті аңсаудан: Айсұлу, Күнсұлу, Жансұлу, Жібек, Сымбат, Нәзікен,т.б.
  

Кез келген халықтың антропонимдері құрамы мен құрылымы жағынан алуан түрлі болып келеді, олар адамзат қоғамында қалыптасқан әлеуметтік қарым-қатынастармен тығыз байланысты. Төмендегі мысалда кездесетін кісі есімі феодалдық қоғамда үстемдік еткен әлеуметтік жіктеліске негізделген. Күніұзын мал соңынан салпақтап, тезек теріп, мал сауып, іркіт пісіп кісі есігінде жүретін адамның пешенесіне қой санаудан өзге ештеңе жазылмаса, жоғары тап өкілінің тағдыры биіктегі қолжетпес алтындай жарқыраған күнмен байланыстырылған. Құндылықтар өзгерген бүгінгі таңда мұндай кереғар есімдердің кездесуі екіталай,

– Ал Қияқтың кімі бар? Әлі де сол күң қалпындағы кәрі шешесі – Қойсана ғана. Тәуекел мен Қияқ талайының кереғар тағдыр өзі күні бұрын шешкендей, бірінің анасының аты Күнсана, екіншісінің шешесінің аты Қойсана дегізуін қарашы! Мұнда да жазмыштың бір ұйғарғаны бар тәрізді (І.Есенберлин.Көшпенділер)

Жаудан түскен жаудыр көз тоқалды дұшпан қайын жұрттың құлағын қажап жатсын деп басқа ат құрығандай Күңбике деп ататып еді. Шыңғыс туғалы бұл өзі сорлы бейбақтың онсыз да түсіңкі назарын тіптен жер қылмаймын деп Күнбике ататып жүр (Ә.Кекілбаев. Елең-алаң).

Өмірде адамдардың азан шақырып қойған есімдерімен бірге оның жүріс-тұрысына, мінез-құлқына, сыртқы кескін-келбетіне, істейтін кәсібіне байланысты жалған атаумен ат қою көп халықта бар. Т.Жанұзақ пен Қ.Рысбергеннің көрсетуінше, төлқұжаттағы адам есімі мен тегі ресми, ал зат есімнің рең мәнді жұрнағының жалғануы арқылы жасалған субъектив реңктегі есімдер мен қысқарған есімдердің бейресми болып табылады. Ғалымдар соңғы топқа лақап аттар мен «табу» есімдерді де жатқызады.

Т.Жанұзақов лақап аттардың алғашқы қоғамның өзінде-ақ адамдардың дене бітімі мен сыртқы тұлғасына сай таңдалып қолданылғанын айта келіп, мәдениет пен қоғамның дамып, жазудың пайда болып, қалыптасуынан кейін, әсіресе фамилиялардың шығуынан соң олардың сирегенін айтады [44, 77б.]. Өзге түгіл өзіне де сын көзбен қараған халқымыз адамның сыртқы түр-тұлғасы мен ішкі жан дүниесіндегі ерекшеліктерді дөп басып танып, не нәрсенің де жақсы мен жаманын асқан талғампаздықпен айыра білген. Сол себепті де дәл қойылған лақап аттар халық тарапынан қолдау тауып, кей кездерде адамның шын есімі ұмытылып, ол дүниеден өткенше лақап аты есімі қызметінде қолданылуы мүмкін.

Сақау шешемнің Айымқыз деген әдемі аты бар екенін бұл кезде өзінен басқа ешкім де білмейді. Жарықтық, келбеті келісті-ақ ( Ш. Мұртаза.Ай мен Айша).

• 
  Сен мені «Шоқай, Шоқай» дей бересің. Ауылыңдағы қатындардан естігенің ғой. Менің атым – Бибісара. Шоқай – менің елімнің, руымның аты. «Шоқай» деме, Бибісара де. Бибі апа десең де болады (Ш.Мұртаза. Ай мен Айша).
  

Көркем шығармада сондай-ақ қала әйелдерінің өзге ұлт өкілдеріне еліктеу психологиясын дәл беру мақсатында авторлардың лақап аттарды кейіпкер тілінде қолдануы жиі кездеседі. Мысалы,

Ал Д.Исабековтің «Қарғын» романындағы Мәлике атты кейіпкері Сәргелді – Сэр, Мәнсияны – Манс, ал өзін Лике деп атағанды ұнатады. Оның жақындарына қосалқы ат қоюының өзіндік уәжі бар. Мысалы,

• 
  Сур, - деді Мәлике қысқарған есімнің аузына қалай түсіп кеткенін өзі де байқамай, әрі оның табан асты табылғанына таңданып.
  

– Менің атым осылай бола ма?

– Иә, Сур. Сурет деген сөзден. Әрі Куприннің «Ольга Сур» деген әңгімесі де бар.

Әділдігімен, шешендігімен, абырой-беделінің биіктігімен немесе асқан мейірімділігімен, ақылгөй-даналығымен, пайымды парасатымен, ерекше қадір-қасиетімен елге жаққан әйел-аналарды халық мойындап, оларға жағымды коннотациядағы жанама ат беруі де көп ұшырасатын жағдай. Ондай есімдердің затына аты сай болуына байланысты аналардың азан шақырып қойған есімдері ел жадынан ұмыт қалған. Мысалы,

А.В.Суперанская мен А.В.Суслова лақап аттарды бүркеншік аттан былайша ажыратады: «Существенное различие псевдонимов от от прозвищ заключаются в том, что прозвища создаются окружающими в качестве своебразной оценки именуемого. Псевдоним создается самим человеком, нередко как особое средство самовыражения» [45, 147 с.].

Қолда бар материалдардан байқағанымыз, жағымсыз мағынадағы, әсіресе дене кемістігіне орай қойылатын лақап аттар ерлерге байланысты жиі ұшырасады. Қыздар мен әйелдерге қатысты ондай аттардың сирек қолданылуы қазақ халқының қызды «қонақ», ал әйелді «ана» деп ерекше қадірлегенінің айғағы болса керек.

Қазақ халқының ат қоюдағы тапқырлығын мына сипаттағы мысалдар дәйектей түседі:

Осында келтірілген қазақтың «ат тергеу» салтында «келін» микроконцептісі жақсы ашылады. Зерттеуші Г.И.Пюрбеев: «Обычай хадма, т.е. почтительного иносказания обусловил у калмыков появления специального женского языка. Девушка, выйдя замуж, лишалась права называть по имени всех старших родных мужа. Она должна была заменять их имена более или менее подходящие посмыслу словами или фонетически видоизменять их. Такое почтительное иносказание со стороны калмыцких и монгольских женщин по традиции сохраняется и теперь, правда, не в столь строгом виде, как раньше» [46].

Соңғы кездері гендерлік лингвистика мәселелерін зерттеп жүрген ғалым Б.Хасанұлы: «Әйел тілі – әйелдің тілдік хабарламаларына және тек әйелдерге ғана бағытталған ақпаратқа қатыстырылатын немесе енетін вербальды (тілдік) және бейвербальды (тілдік емес) тәсілдерді дифференциалдау құбылысының атауы» [26, c. 51-53 ] дегенді айтады. Оның пікірінше, әйел тілі деген ұғым қазір де бар, оның іздері бүгінгі таңда әлеуметтік, экономикалық және діни факторлардың әсерінен сақталып қалды деп айтуға болады. Әйел тілінің арнайы белгілерін тілдік универсалий аясында сипаттауға болады әрі ол өзі туралы түрлі тіл мен деңгейлерде білуге мүмкіндік береді» – дейді ғалым.

Әйелдер тілінің ерекшелігін өз кезеңінде Қ.Жұбанов та байқаған. Ол өз еңбегінде бөтен шаңыраққа келін боп түскен жас әйелдің бір жылға дейін күйеуінің ата­ана, туыстарымен бір жылға дейін тіл қатып сөйлемейтінін, тек қана арнайы ым­ишара арқылы түсінісетінін айтады. Қазақтарда армяндар «нашнауар»деп атайтындай ондай арнайы тілдің жоқтығын тілге тиек еткен ғалым «ернін шүйіру», «бетін шымшу», «аузын, ернін сылп еткізу», «тілді тақ еткізу» сияқты ым­ишарат түрлерінің бар екеніне, олардың білдіретін мағыналарына тоқталады [47, 25б.].

– Қазақтың ат тергейтін ғұрпы көп халықта жоқ, талайлар оны түсіне бермейді. Бас күнінде ат қоюдың неден шыққанын түсіндіретін білгіштер бар. Оны сол баяғы ескілікке, сауатсыздыққа телиді. Менімше, бұл сыйлап-құрметтеуден, жақсы көруден, өзің айтқандай еркелетуден шықса керек. Мен солай қабылдаймын әрі өзіме ұнайды. Кейбіреу ат тергегенді артта қалғандай көреді, мәдениетсіздік, қараңғылық деп ат-тонын ала қашады. Әрине, ол әркімнің өз шаруасы, өз көңілінің қалауы. Адамның атын атау үшін қояды. Бірақ Жомартты – Жорж, Әлімбекті – Алик, Сәулені – Соня деп те жүр ғой. Мына Бақыт алғаш рет ауылға барғанда Үрзада жеңешесі атын тура атамай әтуерлеп «Төрежан» десе, – шатастырып алыпсыз, менің атым Төрежан емес, Бақытжан, – депті. Содан жақсылап түсіндірген соң, бала екеш баланы сонша сыйлап, қадірлегеніне таңданып әрі қуанып Алматыға келгенде талайға дейін аузы көпіріп мақтанып жүрді.

Байқауымша, әлгі жеңгесінің «Төрежан» деп атағаны, әй жанына жағып тұрады (З. Ахметова. Шуақты күндер).

Қазақтың «ат тергеу» салтынан хабарсыз тұлға үшін жоғарыдағы жағдай түсініксіз, аялық білімі жоқ адресат, шын мәнінде атты шатастырды деп ойлауы әбден мүмкін. Үлкен адамның атын атау келін үшін анайылық, көргенсіздік деген халқымыз «ат тергеу» салтын ізеттілік, әдеп-иба, көргенділік пен тектіліктің биік көрінісі, ғажап үлгісі санаған. Мысалы,

• 
  Апа, туар дегеніңіз сонда не?
  
• 
  Затымыз ұрғашы болған соң жолымыз жіңішке. Екі үйді бөліп жармай, балалардың тілеуін тілейтін қайнағамның атын қалай баттитып атамақпын (Ж.Шаштайұлы.Жаңғырық).
  
• 
  Баяғы тентек сиыршы қайнымның ерні осындай еді, жарықтық.
  
• 
  Бәсе, мына салпы ерін қайдан келді біздің үйге деп едім. Ол атасының ныспысы кім еді?
  
• 
  Айтып жіберші, Мырзаш, - кемпір о дүниедегі қайнысының есімін атаудан қаймығып, ұлына жаудырады.
  
• 
  Қай сиыршыны білем, апа-ау?
  
• 
  Білмей, не қара басыпты?! Мырзағалидың көкесін айтам?
  
• 
  Мырзағалидың көкесі сиыр баға ма?
  
• 
  Қап, құдай, енді қайттім? Оның сүйегі қурап қалғаны қашан... Айтсаңшы, атаның аты кім еді?
  
• 
  Иә, айтпақшы, Айтқұл емес пе?
  

«Ат тергеу» салтын сақтауда түрлі әдіс-тәсілдерді ұтымды пайдалана білген қазақ әйелдері кейде үлкен кісілердің есімдерінің бастапқы әрпін өзгертіп айтуды әдетке айналдырған. Мысалы,

Мұндай үрдіс қазіргі қазақ ауылдарында жасы үлкен ана-апаларымыздың тілінде сақталған деп айтуға болады.

Өткен ғасырдың келіндері, қазіргі апаларымыз бен аналарымыз өздерінің қанына сіңген әдеттерінен әлі күнге жаңылмай келе жатқаны олардың үлкен кісінің атын атамауға болмайды деген жалаң түсінігі, заман өзгеруімен бірге жоғалып бара жатқан ескінің сарқыншағы емес, үлкенді сыйлау мен қадірлеп-қастерлеудің өнегелі үлгісі екенінде дау жоқ. Жоғарыдағы мысал-дәйектер апаларымыздың қанында, әдетінде жалған жағымпаздық, өтірік көлгірсудің мүлде жоқ екенін, олардың «қазақ әйелі» концептісіне тән шынайы, табиғи болмысын танытып отыр.

Қазақтың ерлері мен әйелдерінің киімінде әлеуметтік айырмашылықтар айқын көрініп отырған. Қазақ еркектері шашын түгел алғызып тастап, үйде де, түзде де бас киім киген. Ер адамның бас киімі оны киген адамның дәрежесі мен беделін танытқан. Қазақ қыздары мен тұрмысқа шыққан әйелдерінің бас киімдері мен шаш үлгілері қатты ерекшеленген.

Мәдениеттанымдық, этнографиялық деректерге қарағанда, әйелдер шашын қос өрім етіп өреді де, ол екеуінің ұштарын біріктіру үшін шашбау тағады. Шашты олай өру – әйелдіктің белгісі, бұл – бүтіннің жартысы болғанды білдіреді. Ал қыздар шаштарын бір өрім етіп, ұшына шолпы тағады [48, 221-б.] Біз аталған тараушада тек «қазақ әйелі» концептіcінің аясына кіретін кейбір киім үлгілеріне ғана қысқаша тоқталуды мақсат тұттық.