Домбырада ойнауды үйрету әдісі

Домбыра үйрету әдісі пәні – басты сабақтарын тұжырымды саралар болсақ: 

I. Алғашқы кездесу жоспары:
1) танысу;
2) аты–жөнін құжатқа жазу;

3) бағыты;

4) бұрын домбырамен таныс па соны білу;

5) музыкалық қабілеттерін тексеру;

6) отбасында домбыра таныстығы;

7) өз еркі, ата–анасының көзқарасы;

8) жалпы білім беретін мектептегі үлгерімі, уақыты т.т;

9) керекті оқу құралдары.

II. Алғашқы сабақ негіздері:
1) оңтайлы аспап; 
2) дұрыс отырыс;

3)домбыраны дұрыс ұстау.

Домбыра шәкірттің жас шамасына, дене құрылымына сай болу керек. Кейбір домбырашылардың саусағы қысқа болса да, өте салалы келеді. Кейде салалы саусақтардың созылу қасиеті жоқ, дене бітімі қатаңдары да кездеседі. Аспаптың қолайсыздығынан отырыста көптеген қате кетеді, дыбыс сапасы да бұзылады. Бұған орындықтан келер залал да көп. Аяғы еденге орнықты қойылмаса, сол аяғының өкшесін көтереді де, еңкейіп отырады. Көпшілік жағдайда аяқ астына көтергіш қояды, әрине орындық аяғын кесіп тастап жатпайды. Егер көтергіш кішілеу болған жағдайда да орындықсыз пайда болады. Сондықтан ең тиімдісі шақ орындық, сиымды шанақ, лайық –сапты домбыр. Осы орайда маңызы зор бес қағиданы үйретуші ұстаз білгені жөн:

1.анатомиялық;

2.физиологиялық;

3.жан танымдық;

4.механикалық;

5.акустикалық.

Анатомия – шәкірттің, ұстаздың дене мүшелері аттарын толық білу. Иық, қол, шынтақ, білек, білезік, алақан, саусақ, кеуде, мойын, бас, тізе, тобық, табан т.т. Тәжірибеде қол, саусақ, бастан басқаны білмейтін шәкірттер жиі кездеседі. Физиология – организмнің, өсімдіктердің тіршілік барысын, дамуын және зат алмасуы заңдылығын зерттейтін ғылым. Олай болса алдыңдағы шәкірт организмнің (ой жүйесі, дене бітімі қатаң ба, боспа аңғару) домбыраға бейімділігінің дамуын байқау.

20

Жан таны - ұстазды адам жанының инженері деп қате айтпаған. Тәжірибелі ұстаздар шәкірт мінезін бірден таниды. Кейбір шәкірттер бірден ашыла қоймайды. Селқос тыңдаған тәрізді болғанмен, өз бетімен тындырымды келеді. Қайсы бірі сондай ыждағаттылық танытқанмен, алары аз болады. Қанша шәкірт сонша жан таным бар, әрқайсысына жеке дара келуге тура келеді. Механикалық. Механика – (механизм) ішкі құрылысты жүргізу, қозғалту – қозғалыс және күш заңдылықтары туралы ілім болса, екі орайда да толық білім болуы қажеттілік. Қолдары, қозғалысқа қалай келеді, дыбыс шығару үшін қандай күшті қалай жұмсау керек. Аккустика – артикуляция, агогика, әшекей, өрнек, қағыс табиғаты т/б тақырыптар. Бұл тақырыптардың қысқаша мазмұны – бәрін бір жинаққа сыйғызу мүмкіндігі жоқ екені түсінікті болса керек.

- дене мүше атаулары;

- құжаттар үлгісі;

- орындыққа отырыс;

- домбыра ұстау қалпы.

Кейбір кемшіліктер көрнекі түрде берілген. Қай мәселені алсаңыз да, 1-ші кезекте тұру керек сыңайлы, сондықтан жалпы заңдылықпен реттеуге тырыстық. Атап айтсақ:

1.домбыраны үйрету сабағын жоспарлау, алғашқы сабақ өткізу әдістері, алғашқы домбыра үйрету кезіне тән қателер, оны болдырмау жолдары, оқу орнына, бағдарына байланысты ерекшеліктері, керекті құжаттар, оның жүргізілу мазмұны, сатылап орындалуы, шәкіртпен творчестволық қатынас, кемшіліктерді талдау, талпынысын қолдау, орындалу сапасын дұрыс бағалай білу.

Домбыра үйрету әдістерінің жалпыға бірдей негіздері. Аспап күтімі, отырыс, екі қол қойылымы, оны қозғалысқа келтіру. Екі қол қозғалыс жүйесі, домбырашының орындаушылық дағдысының қалыптасу негізі, екі қол үндестігі, техникалық шеберлік. Маңызды – анатомиялық, механикалық, физиологиялық, жан танымдық, акустикалық бес факторды білу;

2. музыкалық және орындаушылық қабілеттер, есту, есте сақтау, ырғақ оларды анықтау, дамыту;

3. қабілет және дарындылық. Талант және еңбек. Елес-қиял. Сезім және ерік;

4. ырғақтық, дыбыс бояулық, буындық, екпіндік, есту қасиеттері, домбыра дыбыс әуезінің қалыптасу;

5. табиғаты. Есту және байқау. Ерік және мақсат;

6. саусақ кестесі (аппликатура), орналасу реті, қалпы (позиция). Саусақтардың халықтық атаулары;

7. белгіленуі, орналасуы. Позиция ауыстыру, дәстүрлі қалыптасқан перне басу реті;

8. графикалық белгіленуі. Қағыстық, дайындық жаттығулары. Оң қол шеберлігі, техникалық жетілдіру жолдары;

9. орындаушылық шеберліктің негіздері. Домбыра орындаушылық өнерінде түрлену (вариант), көбеюі;

10. дыбыс бояуы жолдары, әшекей өрнектің дыбысқа әсері, орынды қолданылуы;

21

11. шығарманың екпініне байланысты ізденістер. Артикуляция, агогика ұғымдары, шығармамен жұмыс. Шебер (виртуоз), орындаушы, жеке орындаушы, сахна мәдениеті, оған дайындық;

Музыка маманын дайындау қызықты да өте күрделі еңбек. Мұнда бір-бірімен жалғасып жатқан екі мәселені қараған жөн. Ұстаз өз шәкіртіне өнерге деген көз-қарасын, сүйіспеншілігін, өз білімін, іскерлігін, орындаушылық шеберлігін бере білуі. Оқушы бойындағы талантты ашу, жақсы жақтарын көрсету, кемшіліктерін ұдайы түзете дамыту. Ұстаздық шеберлік тәрбиенің осы екі қырын қатарластыра

жүргізгенде ғана нәтижеге жетеді. Бірақ ұстаздық ұлағаттылықтың мәні, оның ішінде, музыкант ұстаздың шеберлігінің кейбір қалтарыстары әлде де зерттеліп болған жоқ. Орындаушылық шеберлік, көркемөнер, музыкант ұстаз, халық мектебі, әр түрлі аспаптарда ойнауды үйрету, халық таланттары, музыкалық сан-салалы шығармалар, олардың орындау жолы, шығармашылық қақында көптеген тұжырымдар, ғылыми зерттеушілік жұмыстар, түбірлі түйіндер, очерктер, повестер, монографиялар бар. Музыкалық педагогиканың сүйенері де осы еңбектер. Қазіргі кезде домбыра ойнауды үйрету бағытында бірнеше бағыттар, ойлар туындап жүр. Бірақ бәріне ортақ бір қағида – негіз, ол дұрыс отырғызу, қолдарын дұрыс қою, оңтайлы аспап, әп дегеннен ойлы, ізденісті домбырашы қалыптастыру, әр оқушының жеке қабілетіне байланысты сабақ ұйымдастыру. Алғашқы сабаққа ұстаз өте тыңғылықты дайындалуы керек. Оқушымен бірінші кездесудің кейінгі еңбек жемісі үшін маңызы өте зор екендігін әсте естен шығармаған дұрыс. Оқушы психологиясына әсері мол боларлықтай жағдай жасау, оқушыны өнерге ынтықтыра, қызықтыра білу. Бір сөзбен оқушыны жалықтырмай, тиянақты сабақ ұйымдастыру. Жоғарыда айтып өткеніміздей, оқушы қай бағытта музыканы үйренсе де, болашақ түпкілікті осы жолда қаласа да, қаламаса да, барлық домбырашы үшін ортақ мүлде дұрыс отырыс, дұрыс қол қойылымы, әр шәкірттің табиғи жаратылысына байланысты жеке бағдарлама құру, дұрыс ойлау жүйесін қалыптастыру.

Оқу-әдістемелік құрал «Домбыра үйрету әдістеріне» арналғандықтан – басты мақсат жалпы үйрету үрдісіне бөлініп отыр. Үйретуші – ол тәрбиеші, ол ұстаз. Домбырашыларымыз оқу орнының қай деңгейінде де орындаушылық бағытта дайындалады. Әдістемелік оқу құралдарының саусақпен санағандай екенін шамамызша жоғарыда айтып өттік. Қысқаша болса да домбыра үйретуге септігін

тигізетін пәндер, әдіс-амалдарды қамтуға тырыстық.

Музыкалық жоғарғы оқу орны домбырашы студенттерінің ұстаздық тәжірибесі ой жүйесінің дамуы мәселелері. Қазіргі таңда бұрыннан да бар музыкант – ұстаздар дайындау проблемасына өте жіті көңіл бөлінуде. Оның ішінде «Аспапта орындаушы» мамандығы ұстаздықтың, музыканы үйретуде неше қырлы, жалпы әдістері, мақсат мүдделері қарастырылуда. Мұнан орындаушылықты екінші қатарға ысырды деген мағына тумауы керек. Ол өзінен өзі күнделікті мамандық сабағымен, сынақтардағы орындалған түрлі күйлермен,

шығармалармен, басқа орындаушыларды тыңдаумен келіп жатқаны айдан анық, бірақ бұл да үйретумен келетін, өркендейтін қиын да қасиетті іс.

22

Біздің көңіл бөліп қарастыратынымыз – осы үйренген, үйрететін өнердің сындарлы саласы музыканы орындай жүріп, оны оқушыға (мектепте, колледжде, кім болса да – үйренуші) жете үйретудің әдістерімен қаруландыру үшін қандай білім жүйесі, қандай ой жүйесі керек. Сол бағытта іздену, баршаға көмек беру. Болашақ ұстаздардың ой жүйесі, қай бағытта жетілуі керек. Осы орайда олардың студенттік кезеңдерінде өтетін кейбір курстары, пәндері мәселені шешіп бере ала ма? Әрине жоқ. Сондықтан студенттердің ұстаздық дағдыларының айқын бағыттағы қалыптасуының маңызы зор. 1-ші мамандық сабақтарында (мамандық, ұстаздық машықтану, методика) жетіледі. Бұл пәндер кәсіби орындаушы тәрбиеленудің тірегі десе де болады. Алайда, ұстаздың ой-жүйесі ұғымының тікелей алынған анықтамасы жоқ. Көбіне көп әңгіме – қызметінің түгелдей дерлік талдау, құрамалау, даму жүйесінің көріністері туралы. Музыкант – орындаушы тәрбиесінің ұстаздардан ойшылдық, ақылдылық, әр уақыт талдау, құрамдау, қорытындылау, ойлаушылық икемділік, бейімділік талап ететініне және оның бірінші мақсат екеніне еш шүбә келтіруге болмайды. Қайталап айтсақ, осы қасиеттерді ұстаз өз оқушысында дамытуы керек. Мұнымен бірге аталған ізденістер музыкант ұстаз дайындау кезінде өзіндік

мағынаға, түрге ие болады. Бұл өнер сахналарында жүрген көркем шығарма орындаушыларының айрықша жан танымдық мақсаттарынан бөлек. Ұстаз өз оқушысының берілген шығарманы орындауын тыңдай отырып, оны оймен ішкі жан дүниесінің тынысымен салыстырады (бұл әр уақытта естен шықпауы керек). Ол өз оқушысының сезімі, ойы арқылы сол музыканы бірге іштей орындайды. Осылайша ұстаздың ой, жүйе, жан танымдық құбылыстардың аса кеңірек аймағына (орындаушылықпен салыстырғанда) бағытталады, бұл ұстаздың көз алдында тек қана оқушысының бұрыннан қалған орындаушылықтың үлгісін қалай жеткізетіндігі ғана жалаң тұрса, істің жан-жақты мәмілеге келмегені. Сонымен ұстаздық ойдың басты негізі дегеніміз – басқа ой жүйелерінен ерекшеленетін ұстаздың оқушы түсінігі мен болжамына кіре, жақындай білуі, оның орындау ішкі жан дүниесін түйсінуі, сезуі және ұстаздық әсердің, көмектің мазмұнын, болмысын анықтауы. Бұл қасиетсіз музыкант ұстазды тәрбиелеу, творчестволыққа үйрету және кәсіптік ұстаздыққа қызығушылығын арттыру мүмкін емес. Мұнымен бірге музыканы оқушы құлағымен естуі, кездескен техникалық қиындықтарды оның қолымен сезінуі, іштей түсінуі, үйретуі оқу процесі үшін ғана қолайлы жағдай жасайды. Дей тұрғанмен, бұл жас орындаушыға белгілі бір білім жиынтығын, шығарманың орындаушылық қиындықтарын, әдістерін үйретудегі басты қасиетті ауыстыра алмайды. Біздің кейбір жас ұстаздардың және студенттердің ұстаздық машық сабағын байқап қарағанымызда – оқушылар шектен тыс тапсырма, сұраныс алады. Мұндай кідіріссіз шектен тыс берілген тапсырма қиындық келтіреді (бағдарлама берген де шектен тыс қиын тапсырмалар береді). Әрине молынан қамтыған дұрыс болғанмен оның ішіндегі ең бастысын айқындау керек. Сабақтың қай қайсысында да алға айқын мақсат, міндет, түп-тамырлы талдау, қоя білуге үйрету, қисынды, жүйелі ойлау қасиетін сіңіру ләзім (Сабаққа дайындықты қараңыз). Сонымен қисынды, жүйелі ой қасиетін анықтаймыз. Ол кезек күттірмей қолға алған мақсат пен осы құбылыс аясында іске асатын шара.

23

Осы мақсаттардың реті, біріншіден ұстаздың ұлағаты терең, жан-жақты болған сайын оның оқушымен жұмысы асқан бай, мазмұнды келеді. Әрине бұл қасиеттер студенттерде бірден қалыптаспайды, ұстаздық машықтану, тәжірибелі маман, жетекші дәріскердің арқасында біртіндеп қалыптасады, екіншіден – «Домбыра үйрету әдісі» пәні көмекке келеді. Мұнда теориялық бастамалар қолға алынады. Ұстаздық ой жүйесінің жаңаша бір қыры: ол алған дағды білімнің практика жүзінде, тәжірибеде сапалы іске асуы.

- ұстаздық машықтану;

- бітіргеннен кейінгі өндіріс орны.

Домбырашылардың өмірінде бұл алғаш бастаманы, екінші қырыннан қолдану, іске асырудың үлкен мәні бар, тіпті болмаса дамудың негізгі шарты десе де болады. Мұны қалай түсінуге болады. Бір әдісті жаңадан алып қалайда дамыту керек (оң қолдың қағысы) сағаттың тілімен салыстырып болса да үйрету керек – қол қозғалысын таптық дейік – ал бізге тек қана қозғалыс дағдысы емес, зерде және ой керек. Оқушымен өткен әр шығармада осы уақытқа дейін оқып үйренген, оның орындаушылық пен жинақталып біліммен іске асатын тұстары баршылық. Бірақ мұндай шешім – егер практикант студент ойынын талдай байқай отырып аспап пен музыкалық отырысты, тұлғаны бір тұтас нәрсе ретінде зеоттеп, үйреніп, онан ұқсастық пен тепе-теңдікті іздегенде тапқанда ғана мүмкін болады. Әрине ол-тек қана техникалық жетістіктерге ғана байланысты емес. Бұл орындаушылық дамудың барлық деңгейінде, әдістер оларды жетілдіру (оң қолда қағыс, сол қолда қозғалыс) тек қана қозғалыс емес, жұмыс шарттарын да тағы басқа жағдайларында көрініс болады. әдіс оймен, жүйемен іске асқанда, неғұрлым бұрынғы тәжірибемен кіріккенде, бұл байланыстарды пысықтар және тәптіштегенде ғана соғұрлым қорытындылауға, тасымалдауға көнеді. Дәлелдей айтқанда: жеке басына алған әсері, жинаған тәжірибесі танып білгелі отырған жаңа көрініске қазір алдында сабақ болмаса (баяндама) теңгеріліп, іске қосылуы керек.

Осы айтылғандардан орындаушы студенттердің ұстаздық ой жүйесінің қалыптасуы турасында негізгі мынадай бағыттарды белгілеуге мүмкіндік береді:

- оқушыға шығарма үйретуде сол оқушыға байланысты мақсат-мүдделерді бір арнаға біріктіру;

- зерделі орындаушылық, ұстаздық талдау. Оның ретімен іске асуы, өткен тәжірибеге сүйену, кейбір жұмыс әдістерімен ұқсастықтарын табу. Ұстаздардың жинақы құрамдастырылған, байланыстырылған қимыл, іс-әрекеті мұнда ең маңызды шарт, негізгі жұмыс мамндық ұстаздарына түседі;

- «домбыра үйрету әдісі» пәнінен ұстаздық машықтанудан, тәжірибелі сабақтар, тағы басқалар.

Мысал келтірсек:

- жалпыға бірдей мақсат, шығармамен, мазмұнымен композитор заманымен, тілімен, стилімен, бағытымен т.с. жұмыстар;

- динамикалық белгілер, қиындықты жерлері жалпы мазмұнға жақындату – осы жерде оқушының қабылдауы (екі қолдағы ептілікті ой жүйесімен қосу байланысып жеткізу). Әуеннің бір тұтастығы 1,2 – жағынан оның шығарма мазмұнына сай келуі, оң қол қағыстың, сол қол басуына (керісінше) күйде ал шығармада сүйемелмен жымдасуы.

24

Бұрынғы жинақталған дағдылардың салыстырмалы ой елегінен өткізген тасымалданып қолдану, жұмыстың маңызды кезеңі болып есептеледі. Әрбір студенттің зерделі ой жүйесінің қалыптасуын, дамуын ұстаз қадағалауының ролі зор. Жұмыс жоспарлы түрде ұйымдастырылып күнделікті дағдыға айналдыруына тек қана осы жағдайда ғана ұстаздық ойлау қалыптасады. Домбыра үйрету әдістері - сабағында студенттермен күйлер – шығармалардың әр түрлі қиындықтарын, оның шешім нүктесін табу сияқты жарыстар өткізсе – сапасы жоғары болады. Мұндай жарыстар қызу пікір алысуға жағдайжасайды – осы орайда өз көзқарастарын қорғап үйренеді. Әрине, бұл ізденушіліктен туған мінез-құлық. Қорытындылай келіп айтарымыз – ұстаздың ойлау дамуы проблемасын шешуде ең басты міндет – шығарманы музыкалық орындаушылық зердемен қорытындылауға үйрету – жалпы және жеке қажеттілікке айналуы керек. Музыкалық орындаушылықтың кезектей келген тізбегінен олардың іштей біріктіретін заңдылықтарды көрудің маңызы зор. Әрине бұл қасиеттерді оқушы алдына қою үшін ең алдымен ұстаз өзі ие болуы керек. Сонда ғана студент бір жақты орындаушылық емес – жүйелі, нәтижелі ой жұмысына дағдыланады. Ұстаздың жүйелі ой қасиеті үшін студенттердің орындаушылық пен ғылыми жұмыстарының маңызы зор. Әрине бұл жұмысқа тек қана аздаған бөлігі тартылады, болмаса консерватория бітірерде ғана бір дипломдық жұмыс жазып жүреді. Қазіргі уақытта ол да кейінге ысырылды.

Негізгі ерекшелігі:

- біріншіден, оқу мақсаты мен міндетінің бағынуы керектігі;

- екіншіден, бұл жұмыстың танымдық бағыттармен шартты түрде сәйкес келуі;

- үшіншіден, жиі кездесетін кәсіби, ұйымдастырушылық мүмкіншіліктерінің жаңа мәліметтерімен толықтырылып отыруы;

- төртіншіден, сөз саптауға, ұстаздың сөз шеберлігіне, ізденіске үйрену.

Жалпы мұндай дағдылар ерте қалыптасуы керек. Ғылыми ұстаздық ой жүйесіне керекті қасиет ойлағыштық, үздіктігі, сөз саптау шеберлігі, нотамен, үн, бейне таспамен, кітаппен мәністі жұмыс, сындарлы сын, танымдық қызығушылық және өсуге қажеттілік, құмарлық, ізденгіштік. Міне, мұның бәрі мектепте тіпті бала жастан қалыптасып, орта буында жетіледі, ал жоғары оқу орнында зор мәнге, түйінге ие болады.

Алғашқы домбыра үйрету кезіндегі басты назарға ұстайтын қағидалар:

1) ер және қыз балалардың отырысындағы айырмашылықтар;

2) оқушымен танысу, ол туралы бар деректі жазба түрде алу;

3) аты, жөні, ата-анасы, мекен-жайы;

4) музыкалық танымы, бұрын аспаппен таныстығы, әлде басқаша талпынысы бар, керекті оқу құралдары: оңтайлы аспап, орындық, оқу құжаттары – болашақ жұмыс үшін мәні зор;

5) оқушының денесін отырған кезде тіке, табиғи қалыпта ұстауы, қол саусақтарының шығармауы;

25

6) адам дене буындарының атаулары;

8) оқушыны үйрету бағытын анықтау – нота сауаты, қолдан алу. Себебі есте сақтау, есту, таза дыбыс мәдениетін қалыптастыру, байқағыштығы жақсы балаларға қолдан үйренген тиімді, өзіне, аспапқа, нотаға қарап назары басқаға бөлінбейді, әрі байқағыштығы, ой жүйесі өседі, мұны көпжылдық тәжірибе көрсетіп келе жатыр. Ал бүгін үйренгенін келесіде ұмытып отырған шәкіртке сан жүйесінен, нота сауатынан қолайлысы жоқ. Бірақ қысқа, қысқа әуендерді, қарапайым қимыл, қағыстардан бұлармен де жеміске жетуге болады. Бастапқы сабақтарда үйге көп тапсырма берілмейді, сыныптағы сабақты да бірнеше бөліммен өткізген дұрыс. Бұрын дағдысы жоқ бала шаршайды, қолдары талады, сонан соң қатая бастайды, ұстаған кезде қысқаңдық сезіміне жол беріледі кейін мұндай кемшілікті жөндеу қиынға соғады. Сондықтан арасында ән айтқызып, тақпақ жаттатқызып, аспап құралымен сұрап, нота жазғызып, әр алуан бағытта, шәкіртті демалтып өзі күй орындап ойластырған ұстазға шексіз амалдар баршылық. Бір сабақты бірнеше бөлікке бөлген дұрыс. Сабақ аптасына 3-4 рет болса, тіпті жақсы. Осындай шараларды іске асырғаннан кейін, отырып, аспапты ұстап үйренгеннен кейін, оң қолға төмен қағыс үйретуден басталады. Ілкі әзірде тиекті алып тастаған дұрыс, себебі қағыстың бағытын, қолының салмағын сезінуі үшін бала қолына кедергі болмағаны жөн. Бұл тұста еске сала кететн жай, жоғары қағысқа қарағанда төмен бағытқа қол өз салмағымен оңай түседі. Жоғары қағысқа кейде жұлқи күш салады, болмаса қолды түскен бағытынан бұра тартады.Қолдың ішекке жанасуы, сонан кейін қай буын арқылы бағыт берген дұрыс, міне бұл әр домбырашының күнделікті жадында сақтар қағидасы.

27

Біз таныған адам тәрбиелеу ғылымынан хабардар ете отырып, тәжірибе тұғырына саятын іздену, тәрбиелеу, үйрену, білім алу, дамыту, сіңіру ұғымдарының аясында сұхбаттасу. Педагогика – қоғамдағы адам тәрбиесі, білімі турасында ғасырлар бойы қалыптасқан тәжірибеге, өмір ағымымен бекітілген, халықтың тұрмыс-салтымен кірген әдет-ғұрыптар, философия, психология, халықтық педагогика, қоғамдық көзқарастағы ғылым.

Тәжірибе бастауы – «Ұстаздық машықтану» пәнінің мақсаты мен міндет. Ұстаздық машықтану – болашақ музыка маманының (домбырашының) ұстаздық өз бетімен жүргізетін ұстаздық қызметінде маңызды орын алатын пән. «Ұстаздық машықтану» пәнінің басты мақсаты – болашақ музыка мамандарын арнаулы оқу орындарындағы ұстаздық қызметтеріне машықтандыру, жол ашу, барлық бағытты қамту. Оқу орны қабырғасында алған білімдерін тереңдету және бекіту, тәжірибелік жұмыста пайдалана білуге үйрету. Әрбір болашақ ұстаздың қызметке қызығушылығын арттыру, педагогика, психология пәндерн тереңдетіп үйренуіне ықпал ету. «Домбыра үйрену» әдісі пәнінен дестесіне түйген, алған тәлімін осы пәндермен ұштастыра жүргізу, творчестволық бастау алу. Студенттің ұстаздық қабілеттерін дамыту, оған қажетті жеке бастың қадір-қасиетін, бойына сіңіру, өзін-өзі тәрбиелеуге үйрету. «Ұстаздық машықтану» курсы музыкалық педагогика саласындағы қызметте ғылыми-әдістемелік және ұстаздық қызметке құштарлықты дамытуға міндетті. Ұстаздық машықтану өту уақытында бар саланың толық репертуарымен таныс болуы, білуі міндет. Әр аймақтың күйлерін ерекшеліктерімен, талдауларымен, орындаушылық қыр-сырларымен жақсы меңгеруі, оқушыға көрсете білуі тиіс.

Күйдің, шығарманың орындалуында кездесетін көркемдік мәнерліктерін, қиындықтарын дұрыс әдіспен талқылауға үйренуі керек. Әр оқушының табиғи музыкалық қабілетіне, талантына, мінез-құлқына т.б. деректеріне қарап жеке бағдарлама құра білу. Оқушыда кездесетін орындаушылыққа жат әдеттері, кедергілерді іздеп жолын таба білу.

28

Аспапты әр оқушының дене құрылымдық ерекшелігіне қарай таңдай білу. Орындаушыны жан-жақты тәрбиелеу мақсатында жүйелі жоспар құра білу. Оқу, тәрбие және жұмыс құжаттарын дұрыс жүргізе білу. Сынақ, емтихан, ашық сабақ, академиялық концерттерді кәсіби талқылай білу, бағалау. Осы орайда Ұстаздық машықтану пәнін ұйымдастыру мен жетекшілік ету бағытының маңызы өте зор.Болашақ маманның жұмыс атқаратын өндірісіне жақындату, оған керекті шарттардың орындалуына жағдай туғызу. Консерватория студенттері үшін мұндай өндіріс орны – негізінен колледж, арнаулы музыка мектептері, жеті жылдық музыка мектептері, студиялар, өз бетімен талаптанушылар. Болашақ музыка мамандары өздеріне керекті ұстаздық әдет, дағды, тәжірибені осы оқу орындарынан ғана үйрене алады. Бірақ тәжірибе өту кезеңдеріне қандай оқу орны болса да, бір-біріне кесел келтірмейтіндей бағытта ұйымдастыру керек. Болашақ домбырашы ұстаздың тыңғылықты тәжірибе жинақтауы үшін – оқушыны алғашқы сабақтардан бастап соңғы мемлекеттік емтихандарға жеткізгені дұрыс. Бұрын оқыған оқушы алғаннан гөрі өзі бастағаны дұрыс. Дайын оқушымен көп жайлардан хабарсыз болады да, жеке жұмыста қателер жіберіп дағдарысқа ұшырайды. Ашық сабақ кезінде оқушы алмастырып, бағдарламаны өзгертіп отырудың да маңызы зор. Сонымен қатар домбыра үйрететін барлық баспалдақтан өткені өте жөн. Бұл орайда ұстаздық машықтанудан тәлім беруші ұстаздардың міндеттерін анықтап алған жөн. Бұл орайда ұстаздық машықтанудан тәлім беруші ұстаздардың міндеттерін анықтап алған дұрыс.

«Ұстаздық машықтану» пәнінің негізгі бағдарламалық жұмысын домбыра кафедрасы атқарады. Жетекші ұстаз тағайындалып, кафедрада емтихан, бақылау уақыттары белгіленіп, бағдарлама бекітіледі. Әр домбырашы мамандықтан беретін ұстазының жетекшілігімен өтеді. Ұстаздар шәкірттерін жұмыс жоспарымен таныстырулары керек. Болашақ ұстаздар алдында ашық сабақ өткізіп, алғашқы қадамдарына бағыт-бағдар берген абзал. Студенттердің жұмыс жоспарын, оқушының күнделік жүргізуін, тапсырма толтырудағы оқушыға түсініктілігін, мамандықтан білімінің жан-жақтылығын тексеруі керек, оқушыны бағалауын бақылау, олардың оқушыны аспапқа қызықтырарлықтай әдістемелік, көрнекті құралдар жасауына көмектесу, аспапта орындап көрсету шеберлігін, өзін-өзі ұстау, сөйлеу мәнерін, ұстаздық ұлағаттылыққа бейімделу, әр оқушының жекелеген ерекшеліктеріне байланысты бағдарлама жасап, оқу мерзімі кезінде жұмысынан мінездеме беруге, тыңғылықты пайымдай білуге міндетті.Дәріс беруші ұстаз – шәкіртті жай теориялық білімінің аясында емес, шешуші бағытпен қарай алатын жолға қою керек, оқушыны музыка әлеміне бағыттауда, музыка өнерінің көркемдік жақтарын, мектебін, жанрын, композитордың стильдік ерекшелігін, оны жеткізудегі орталық өрнегін ұқыптылықпен, тапқырлықпен түсіндіре білуге көмектесуі керек. Шығарманың көркемдік мазмұнын ашуын, орындаушылық машыққа кіру әдіс-амалдарын үйретеді. Оқушының ішкі жан-дүниесін тануға, талмай ізденуге, музыкалық пәндер өз алдына, педагогика, жантану сияқты пәндерден мағлұмат беріп отыруы керек. Домбырада орындауды үйрету, оқушының отырысы, қол қойылымы, шығарманы талдай, таңдай білу, саусақ кестесі, позиция, т.б. Тақырыптарда жеке жұмыстар жазғызып, осы шараларды іске асыруға көмектесуі керек. Академиялық концерт, емтихан, ашық сабақ өткізуіне көмектесуі керек.

29

Ұстаздың шәкіртке берер дәрісінің үлгілері мына ауқымда болса деген ұсыныс бар. Әрине бұл да жобамен алынған тақырыптар.

- класта арнаулы аспаптағы әдістемелік орындау жұмысын ұйымдастыру;

- оқушының дене тәрбиесінің жағдайларын, оның орындаушылыққа бейімділігін анықтау;

- шығармамен жұмыс істеудегі әр түрлі деңгейдегі принциптерді ажырата білу;

- көркемдік, әшекей, әуездерін үйрету;

- музыкалық мәнерліліктің тәсілдері;

- музыкалық шығарманы үйрену кезіндегі техникалық қиындықтармен жұмыс;

- аспапты игерудегі техникалық жұмыс ұстаздық шеберліктің ерекше бөлігі;

- оқушының есту қабілетін дамыту, музыкалық есте сақтау дестесін жетістіру;

- оқу репертуарын таңдау;

- сабақ өткізудің үлгілері, әдіс-амалдары, оның құрылымы;

-оқушыға білімді жеткізудің тиімді жақтары, сабаққа күнделікті мұқият дайындық.

- оқу материалдарының талдануы, дыбыстың бояуы, қағыстары, саусақ кестесі, қысқаша айтқанда

«Домбыра ойнауды үйрету» пәнінен алған білімдерін тәжірибе кезінде толықтай, дұрыс қолдана

білуіне жол ашу;

- күй және күйші өнерінің ерекшеліктерін, ол туралы еңбектерді: болашақ ұстаздық бағытпен сараптауға міндетті. Ұстазының ұлағатты тәжірибесін ұға жүріп, бұл пәнді өту кезінде ұстаздыққа машықтанушылардың да өзіндік міндеттері бар. Пәндер арасындағы байланыс (домбырада ойнауды үйрету әдісі және ұстаздық машықтану). Домбырада ойнауды үйрету әдісінің және Ұстаздық машықтану пәні арасындағы тығыз байланыс, айтпай-ақ та түсінікті. Ұстаздық машықтануды өтпес бұрын болашақ домбырашы ұстаздар педагогика, психология, орындаушылық тарих, домбырада ойнауды үйрету әдісі, музыка теориясы пәндерінен толықтай дәріс алады. Ұстаздық машықтану өту барысында болашақ домбырашы ұстаздар осы алған білімдерін қолдана отырып тәжірибе жинақтайды. Ұстаздық шеберлікке, ептілікке, көргендіілкке дағдыланады. Осылайша негізгі мамндықтарына етене жақындап болашақ домбырашы ұстаздардың ұғымдылығы, өз бетімен алға құлшынысы артады. Музыкант-ұстаздыққа берік бағыт алады.

Ұстаздық машықтану-теориялық, болжамдық білімді бекіту үшін емес, болжамды өмірлік нышанмен қозғалысқа келтіріп, музыка маманының кәсіби деңгейімен ең биік көрсеткішке жету үшін алғышарт. Ұстаздың алғашқы жұмысының жемісі осы екі пәннің тығыз байланысында екені сөзсіз. Біз енді сөз болған байланыстың негіздері, үлгілері, түрлері қандай болуы керек, екі пән ұстаздарының қандай үйлесімділіктері болуы шарт – осы қағида төңірегінде ой қозғап көрейік. Домбырада ойнауды үйрету әдісі болжамдық және тәжірибелік елеулі мәселелерді шоғырландырады. Мысалы: домбырашы дайындау, аспапқа үйрету, оның заңдылықтары, өсу жолы, құжаттарымен жұмыс, музыкалық қабілеттер оларды дамыту т.б.

30

Мұның барлығы дәріс беруші ұстаздың басшылығымен іске асады. Әдіспен тәжірибенің іске асуында қайшылықтар болмайды емес. Бір жағынан – теориялық дұрыс деп шешілген үлгілер шын мәнінде істің болмысымен ұшырасқанда әлсіздік көрсетіп, мойып қалмайтындай етіп түсіндіру, ұғындыру дәріс беруші ұстазға оңай жұмыс емес, орындаушылар айтылатын ойын сөзбен қалай болса, аспаппен солай жеткізуі керек.

Жалпы курс мазмұны тәжірибелік ашық сабақтар, көрнекі құралдар арқылы өтетін болса, машықтану кезінде бірден-бір көмекші құрал болады. Әрине бұл қатып қалған жүйе емес, бірақ ең тиімді бағыт осы екеніне көпжылдық тәжірибеде көз жеткізіп отырмыз. Екі пән байланысын машықтанушының шәкіртіне жазған мінездемесінен де көруге болады.

Ең бір көрнекті тұсы оқушының бақылау, емтихан кезінде орындаған шығармалары:

1) репертуар таңдауы;

2) оқушы қабілетіне сәйкестігі;

3) дыбыс бояуы;

4) саусақ кестесі;

5) позициялық бөлінуі.

Машықтанушының сабақ өткізудегі ойы, уәж айтуы, бағалауы т.б. қағидаларынан машықтанушы жұмысының нәтижесі көрінеді.

31

Екі пән байланысының қаншалықты тыңғылықтылығын байқаудың тағы бір әдісі машықтанушыға мынадай үш көрсеткіш бойынша тексеріс жүргізудің мәні зор. Оқушының техникалық өсуі. Мұнда сол қолдың дыбыс шығарудағы күрделі жетістіктері, оң қол қағысының сан қилы түрлері, нотаны бірден оқуы т.б. Бақылау сабағы, мұнда оқушының алған әдісінің үлгісі, ойын өрістету бағыты. Ол машықтанушының оқушыға шығарманың мазмұнын, жанрын, стилін, орындалу шеберлігін түсіндіруі болмаса орындап көрсетуі және оқушының емтиханда орындайтын шығармаларына бір жаңа тапсырма енгізу. Мұндай тексеріс машықтанушы өз жұмысын толығымен қайта қарауға жұмылдырады. Бұл қайта қарау кезінде көмекке, теорияға сүйенеді де, тәжірибе алға шығады. Осылайша әдіспен тәжірибенің тығыз байланысының арқасында екі пән біртұтастығының мүмкіндігі туындайды. Бұдан шығатын қорытынды екі пән қатарлас, қаптарлас, құрмалас өткенде ғана сан сұрақтың шешімі табылмақ.Домбыра үйрету әдістемесі және ұстаздық машықтану пәндері арақатынасының музыкалық жоғарғы оқу орындарында заман талабына сай болуы, олардың маңыздылығы – музыкалық педагогика ғылымының тұжырымдары мәдениет пен аралық ғылыми салалармен пайымдалып, сонымен бірге дәстүрлі халықтық және бүкіл дүниежүзілік музыкалық педагогиканың жетістіктерімен жасақталғанда ғана өміршең болмақ.

33

Болашақ музыка маманына жан дүниелік дайындықтың шешімді жолы ойындар ұйымдастырылып, оны кезеңдерге бөлу:

- екінші кезең болашақ домбырашы ұстаздың өз оқушыларына мінездеме беруге, үйрету барысындағы мақсаттарын жүйелі шешуге, оның жолдары мен әдістерін талқылауға, қорытындылауға бағыттап, бағалау;

- үшінші кезең болашақ домбырашы ұстаздың есебі.

Бұған болашақ домбырашы ұстаздың жеке өз бетімен жұмысының нәтижесі, оқушыға бағдарлама жасауы және оны көп алдында өнер көрсетуге дайындауы, сынақ, емтихан шаралары кіреді. Ойынның басты мақсаты: пікір алысу, сенім арту, барлық ұстазға алалықсыз бірдей болады. Жіті ұйымдастырылған сабақтар әдістері – болашақ домбырашы ұстазды шешімді ұстаздық көзқарасқа, өз бағытын анықтауға түйінді шешім қабылдауға жеткізеді. Келісіп пішкен тон келте болмайды дейді халық. Осындай маңызды жұмыстарды

орындаушылармен «Педагогика және психология» кафедрасымен ақылдаса атқару жұмысы нәтижелі болады деп қорытындылаймыз.Оқушының өз бетімен үй жұмысын ұйымдастыру. Өз бетімен үй жұмысын атқаруы алғашқы күні-ақ дұрыс жолға қойылғаны дұрыс. Қандай бағытты ұстанса да, үй тапсырмасын ұтымды ұйымдастырудың арқасында болашақ домбыра үйренудегі маңыздылығына сөз жоқ. Сабақ қаншалықты дұрыс өтсе де, ұстаз өте тәжірибелі болса да – нәтижелі үй тапсырмасынсыз музыка үйрету аздық етеді. Сондықтан жүйелі түрде жоспарланған үй жұмысы кестесі болғаны жөн. Музыка мектебінде оқитын шәкірт болса, жалпы мектеп сабағы, студент болса оқу орнының істейтін

жұмысы бар. Колледж, арнайы мектеп оқушыларының өзге пәндері және бар. Біздің тәжірибеден түйіндегеніміз домбыра үйретудің алғашқы кезеңінде отырыс қол қойылымға үйге тапсырма берілмеуі тиіс. Жаңа үйрене бастаған шәкірт дұрыстығына көз жеткізген жөн. Жас, мектеп балаларына бұл кезеңде сабаққа ата-аналары қатысып екі жақты көмекке келген ұтымды. Теориялық бағыттағыжұмыстарды іске асырып, тәжірибе, машықты ұстазбен жүзеге асырған өте нәтижелі болмақ. Үйде аспаппен, қате өткізген уақыт босқа кетеді. Әлбетте, дұрыс атқарып қолдары қойылғаннан үйге шамасына қарай жеңіл тапсырмалар беріліп, шәкірттің құлшынысын арттырғаны абзал. Жиі кездесетін кемшілік өзіне оңай жерін тез ойнап, қиындықты тұсында жайлау. Техникалық қиындық ұстазбен ескеріліп, көрсетілген екпінде бәрін бірдей орындауға ден қойғанда нәтиже болмақ. Жалпы шәкіртті берілген тапсырманы алдын ала шолуға үйреткен ләзім. Алғашқы кезеңде үй тапсырмасында домбырашылар үшін қиындық туғызатын мәселе – бұрау. Домбыра бұрауына да оқушылар әр қалай үйренеді. Ата-анасы түсіріп беретін жағдай өте сирек кездеседі. Тіпті құлақ күйін келтіре алмайтындарға класта домбыраны келтіріп, шайтан тиектің үстінен қызыл бояумен ішекке белгі сап беріп те жүрміз. Құлақ босап кетсе, сол белгіге дейін бұрайды. Әрине бұл онша тиімді болмаса да, тығырықтан шығу жолы. Домбыра фортепиано, баян емес бұралып тұрған, төл аспабымыздың табиғилығы да осында жатыр. Әр күйдің өз бұрауы бар. Мұндай жағдай шетел үйренушілерінде, орысша тәрбиеленген балаларда болды.

34

Ал негізінен баршасы тез төселіп кетеді. Музыка маманы еместеріне ыңғайлысы үстіңгі 4-ші (түрікпен пернеден 5-ші) төменгі ашық ішек үндестігі арқылы үйрету. Басты назарда дайындалатын орны тыныш, әр уақыт дұрыс отырыс, домбыраны қалыпты ұстау, немқұрайлы орындамау, қалай болса, солай салғырттыққа бірден жол бермеген жөн. Қандай да болмасын дайындықты, оның ішінде, музыканы ертеңгілік іске асыру өте қолайлы. Бірінші сөз ұстазда, оның кеңестерін, шарттарын (шығармаға, дайындыққа, саусақ кестесіне т.б.) бұлжытпай орындағанда ғана жалғастықты, болашақты, нәтижелі домбырашы шықпақ. Айтып өткенімізде әсіресе кішкене балалар да, кәсіби жүйедегі ре-соль (d-g) бұрауына көтерсек, қатты бұрауды жеңем деп екі қолда да қатаю болады. Сонан соң аласа тиектен бос бұрауда дыбыстандыруды бастайды. Тиек биік, бұрау қатты болса, оны күшпен жеңем деп қолын қатайтып алады. Бірақ есту бағытында до, соль деп перненің кәсіби жүйедегі атын айтқызбай, домбыраның тұрған бұрауында дауыстап үйретіледі. Себебі ол басқа (нота) дыбыс. Төменгі ішек (f) нотасында тұр дейік. Кейін кәсіби өнерге бет бұрса, (гамма) қатарлы дыбыста жүйесі қате үйретілген боп шығады. Бұрауы түспей тұрған домбыраны қағып тыңдатқызып, оң бұрауды тыңдатқызып, үстіңгі ішекті әуелі түсіріп жіберіп (бірнеше рет), дыбысын көтеріп үйрету. Бұл – жалпыға бірдей заңдылық.

Олар:

- музыкаға дайындалатын уақытты белгілеген абзал;

-музыка өнерінің қиындығы, тұрақтылықты, шыдамдылықты керек ететіндігінен хабардар ету;

- жас балалар алғашқыда көп нәрсені ұға бермейді. Сондықтан аспапты толық ұстап, қолдарын қойып үйренгенше ата-ана сабаққа қатысып отырғаны жөн;

- ата-ана сабақтың талабымен, сұранысымен таныс болуы керек және өздерінің де аздаған болса әр уақытта көмекке келеді;

35

- оқушыны ата-анасымен концерттерге шақырып көзтаныс, құлақ құнықты қылып тәрбиелеген дұрыс. Бұл оқушының да, ата-анасының да қызығушылығын арттырады. Көпшілік жағдайда өнер жолына түсудің алғышарты осыдан басталады. Оқушының еліктеу, есте сақтау, есту қабілеттері тәрбиеленіп, ол дарындылыққа ұласады.