Әдебиет теориясы. Нұсқалық. «Фолиант» баспасы, 2003. 344 бет. «Әдебиет теориясы»
жүктеу/скачать 1,48 Mb.
|
äåáèåò òåîðèÿñû. Íñàëû. «Ôîëèàíò» áàñïàñû, 2003. 344 áåò. « 2
- Бұл бет үшін навигация:
- С.Н.Зенкин Әдебиетке интертекстуальды қатынас
| В.Е.Хализев
Мәтін Алғаш рет және мейлінше терең бұл термин тіл білімінде орныққан. Тілтанушы үшін мәтін дегеніміз өзінің белгілі қасиеттер жүйесі бар табиғи тілдің қолданылу үрдісі. Оған байланыстылық пен аяқталғандық тән. Мәтін өзін сырттай қоршаған ақиқат сөйлеу мен сөйлеуден тыс. Қарапайым тілмен айтсақ, ол сөйлемдердің ажырамас коммуникативті бірлігі бола отырып, айқын аңғарылатын басы және соңы бар құрылым. Тілдік түсініктегі мәтін белгілі бір жағдайларда тар мағынада (“белгілі бір мағыналы қатардың тілдік айтылуы” ретінде1 ) және басқа да кең мағынасында сонымен мәтін лингвистикасы деп аталатын ғылыми пән мәтінді сөздік құрылым ретінде қарастырады. “Мәтін” термині әдебиеттануда да кеңінен қолданылады. Бұл әдеби шығарманың тілдік қыры, ол әдеби шығарманың заттық-бейнелілік сипатымен (шығарма әлемі) және идеялық-мағыналық саласымен бірлікте болады. Теориялық поэтиканың мәселелерін талқылай отырып, 1970-жылдары Ю.М.Лотман былай деп жазған болатын: “Мәтін мен көркем шығарма бір нәрсе деген ұғымнан үзілді-кесілді бас тартуымыз қажет. Мәтін-көркем шығарманың компоненттерінің бірі ғана... Көркемдік әсер жалпы алғанда, өмірлік және идеялық-эстетикалық болмыстың күрделі комплексінен туындайды”2. Қазіргі ғалымдар әдеби-көркем мәтіннің “кеңістігіне” (оның тілінен басқа) жазушы бейнелеген өмір шындығын, идеяларын, концепцияларын, мағыналық жақтарын, яғни көркем мазмұнды енгізіп жүр. Бұндай жағдайларда “мәтін” мен “шығарма” синонимдер болып қалады. Бірақ әдебиеттануда мәтін туралы ұғымға тілдік бірліктердің ұйымдасқан түрде ретімен келуін айту орныққан. Осыған байланысты шығарманың негізгі мәтіні және қосымша мәтіні (тақырыптың атауы, ескертулер, эпиграфа, кімге арналғандығы, авторлық алғысөз, жазылу орны мен уақытының көрсетілуі, сонымен бірге драмалық шығармалардағы қатысушылардың тізімі мен ремаркалар) болады... С.Н.Зенкин Әдебиетке интертекстуальды қатынас Мәтіндердің өзара қатынасы тарихи тұрғыдан әдебиетшілер тарапынан эволюциялық қатынасы ретінде ұғынылып келді. Әдебиеттің эволюциялық бірнеше модельдері бар. Модельдің түп-төркіні филиация, яғни туындау тікелей ізбасар болу. Осы тұрғыдан келгенде әдебиеттегі әрбір жаңа құбылыс өзінің алдындағы құбылыстардан шығып отырады. Бұл модель бұхаралық санада әлі күнге дейін билік етіп келеді. Мұның ішінде бірінші қатарға дамудың үздіксіздігі шығады. Эволюция қатарына ең маңызды белгіленген нүктелер оқшаулана көрінеді, ол классика (ұлт әдебиетінің, жанрдың, белгілі бір автордың жеке шығармашылығындағы). Классикамен салыстырғанда басқа мәтіндер оны дайындаушы, оның даму немесе дағдарысқа түсу көріністері. Мұндай модельде биологиялық идеялар басым тұрады, Әдебиеттің дамуы жанды организмнің дамуымен сәйкес зерделенеді. Әдебиет теориясында филиация моделі әлдеқашан ескірген болып есептеледі. В.Б.Шкловский мен Ю.Н.Тынянов оны сынай отырып жүйелі-динамикалық жаңа концепцияны ұсынды. Тынянов шығарманың генезисі мен көркемдік жүйенің эволюциясын өзара бөліп қарастырды: генезис жеке фактіге, ал эволюция жүйелі тұтастыққа қатысты. Филиацияның дәстүрлі құбылыстары генезис ұғымымен жабылады да мәтінді жасаудың жеке жағдайлары болып табылады (өмірбаяндық фактілер, тарихи оқиғалар және “әлеуметтік тапсырыс” қажеттіліктері). Жалпы алғанда генезис - әдебиеттен тыс құбылыс, бұған қарама-қарсы эволюция әдебиеттің ішкі мазмұнын үйлестіреді. Әдеби жүйеде көркемдік құрылымның басты факторының доминанты оқшауланады, оның ауысуы немесе алмастырылуы бүкіл жүйенің мағынасын өзгертеді. Доминанттардың өзгеруі – бұл мәтіндегі басымдық үшін конструктивті күштердің динамикалық процестегі күресі болып табылатын әдеби эволюцияның мәні... Әр дәуірдегі әдебиетте кем дегенде өзара бәсекелес, “үлкен” және “кіші” иерархиялық бірдей емес дәстүрлер өмір сүреді. Даму барысында үлкен бұтақ бірте-бірте күшін жойып, кішіге жетекшілік орынды береді. Бұл кіші бұтақтың канонға айналуы деп аталады. Бұл концепцияның артықшылығы дамуды алдыға шығаратындығы дамуды тартыс ретінде түсіндіретіндігі. Кемшілігі бұл процестің механикалығында: екі күресуші арналар бір-біріне бөтен бола отырып қалайша қарым-қатынасқа түсетіндігі сөйтіп қалайша прогресс жасай алатындығы. ... Интертекстуальдықтың жаңа концепцияларында әдеби дамудың диахроникалық бағыты іс жүзінде алынып тасталынған. Әдебиеттің барлық туындылары уақыт бойынша емес, кеңістіктегі универсалды кітапхана (Борхес бойынша) негізінде орналасады. Бұл оқырманның кеңістік бойынша еркін жұмыс істеуінен туындап, мәтіндер өзара көршілес және қарым-қатынаста тұруымен түсіндіріледі. жүктеу/скачать 1,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|