Әдебиет теориясы. Нұсқалық. «Фолиант» баспасы, 2003. 344 бет. «Әдебиет теориясы»
жүктеу/скачать 1,48 Mb.
|
äåáèåò òåîðèÿñû. Íñàëû. «Ôîëèàíò» áàñïàñû, 2003. 344 áåò. « 2
| Комедияның жанрлық ерекшеліктері
Сөз жоқ, қазақ драматургиясының барлық жанрларының негізгі қайнар көзі, алтын арқауы, күре тамыры – ауыз әдебиеті үлгілері, фольклордың сан алуан нұсқалары. Әлем драматургиясы мектебінен тиянақты сабақ алған қазақ қаламгерлері ұлттық топырақтағы берекелі дәстүрлерді жаңашылдықпен дамыта білді. Комедия жанрының жалпы табиғатына қатысты В.Фролов, В.Волькенштейн, Н.Федь, Ю.Борев, В.Сахновский-Панкеев1 еңбектерінде көптеген маңызды тұжырымдар жасалған. Соған қарамастан, комедияның барлық сипаттарын ашып, бұл жанрға түбегейлі анықтама берген зерттеу жоқ. Олай болу мүмкін де емес. Өйткені қашанда сан қырлы, сан әуезді, сан бояулы өмір құбылыстары өнерге ықпалды әсер етіп, жанр кескініне өзгерістер енгізіп, жаңа биіктер, жаңа шекаралар белгілеп отырмақ. Сондықтан біз де комедияның негізгі белгілерін, басты ерекшеліктерін қазақ әдебиетінің тәжірибесіне сүйене отырып анықтаймыз. Тегінде, комедия кейіпкерлері қатты қиналысқа түсіп, азап-қайғы шекпейді. Бұл ерекшелікті кезінде Аристотель көрсетіп: “Күлкілі жайт – ешкімге қайғы әкелмейтін, жанды қинамайтын қайсыбір қателік, қисынсыздық”, - деп жазды (“Об искусстве поэзии”, М., 1957, с. 11). Өмір құбылыстарын бейнелегенде комедиографтың кейіпкерлерді, жағдайларды дәл қалыпта, өзгеріссіз сәйкестікте алуы шарт емес, ұлғайтып, өсіріп суреттеу арқылы, күлкінің күшімен олқылықтар, кемшіліктер, қателіктер сыналып, озық идеялар, биік мұраттар мадақталады. Шығармада комедиялық мазмұн, комедиялық характерлер, типтер, персонаждар, комедиялық тартыстар, комедиялық жағдайлар, комедиялық көркемдік құралдар түгел сай келгенде, туынды нағыз комедия болмақ. Көп жағдайда комедиялық сюжет шындық пен қиял, мақсат пен іс, сөз бен әрекет арасындағы алшақтықтан туатын неше түрлі ситуациялардан жасалады. Ал бүкіл оқиғаның қозғаушы күші – комедиялық мінез иесінің іс-әрекеті, оның қолдан келмес шаруаға ұмтылуы, яки күні өткен, енді қажетсіз, құнсыз мақсатты қууы, болмаса өз бойында жоқ, табиғатына жараспас қылықтармен көрінуі. Тартысты жанр – комедияда характерлер қақтығысы, мінездер шайқасы бірінші қатарға шығады. Трагедия, драмаға қарағанда соны ерекшелік – комедияда да тартыс бір сенім, бір дүниетанымдағы, бір топ, бір ортадағы адамдар арасында өте береді. Әрине, әр түрлі әлеуметтік топтар өкілдері шайқасынан туатын комедиялардың болатындығын да ұмытпаған дұрыс. Комедияда жағымды және жағымсыз кейіпкерлер тартысының үстіне, жағымсыз кейіпкерлер өзара кикіл-жіңге батады. Бір сенімдегі, дүниеге бір көзқарастағы әлеуметтік-моральдық кейіптері ұқсас жандардың қақтығысы – жеке бастың мақсаты, құлқын қамы үшін. Жағымдылар мен жағымсыздар арасындағы, кілең жағымпаздардың өз ортасындағы жұлқыс негізінде комедия сюжеті құралса, құбылыстар қайшылығы ішкі тартысты тудырады. Ылғи жағымсыз жандар арасындағы тартысты бейнелеген кейбір комедияларда жағымды кейіпкер болмайды. Кейіпкерлер мен қоғам, мұрат пен шындық алшақтығынан туған тартыс кернеуі комедияның идеялық-көркемдік сапасын анықтайды; ал комедиядағы әрекет қашанда қайшылықтардан тұтанған күлкіге апарады. Езу тартқызардың бәрі күлкі емес, әрине. Күлкі әр түрлі әлеуметтік, ұлттық, қоғамдық ортада әр түрлі әсер етпек. Комедиялық негіз өнер атаулының алтын арқауында бар нәрсе. Езу тартқызар мен күлкі табиғатының арасында айырма жоқ. Комедиялық категория этикалық идеалмен, әлеуметтік тілекпен тығыз сабақтас. Әдебиеттің басқа жанрлары секілді комедия да өмір құбылыстарын көшіре салмайды, іріктеу, топтау арқылы жинақтап барып, нақты әрі жалпылық сипаты бар көркем образ жасайды. Шынында, өмірдегі күлкілі жайт шығарма өзегіне айналғанша сан алуан эстетикалық шыңдаудан өтіп, қайта қорытылып, балқып шығады. Комедияның жанрлық ерекшелігі тартыста, сюжетте, қызықты ситуацияда ғана емес, тіл өрнегінде де жатыр. Дараланған, өзгелерге ұқсамайтын әрбір кейіпкердің тілі күлкі шақырса, сахналық туындының жаны кіре бастайды. Әсірелеу – комедияның басты көркемдік құралдарының бірі. Гипербола мен гротеск яки ұлғайту мен өсіру әрқашан егіз, ұялас. Мұның алғашқысы шеңбер, мөлшерді сақтаса, екіншісі шамадан тыс өсіріп, өрбітіп, аспандатып жібермек. Кей тұстарда гротекс шаржға, карикатураға жақындап кетеді. Драматургияның басқа жанрларына қарағанда, комедия финалы көбіне тартыстың жағымды шешімімен, жамандық жеңіліп, жақсылық үстем болған баянды күймен аяқталады. Бұл тартыс әрекет бірлігінің логикасынан, характерлер қақтығысының табиғатынан шығып жатады. Комедия жанры поэтикасының шарттылығы бойынша жағымсыз кейіпкерлер түптің түбінде бармақ шайнап, қателігін мойындайды, жеңіліп тізе бүгеді, сөйтіп адал ниет, ақ тілек, әдіс іс салтанат құрады. Өмір құбылыстарын, адам мінездерін ашу үшін комедиограф оқыс оқиғалар, күлкілі жайттарды шығармада шебер пайдаланады. Бұл орайда, Н.В.Гогольдің бір кезде А.С.Пушкинге жазған: “Рақым етіңізші, бір сюжет беріңізші маған, күлкілі ме, күлкісіз бе, әйтеуір бір таза орыс анекдотын айтып беріңізші. Комедия жазғым келіп қолым қышып жүр”, (Н.В.Гоголь. Полн. Собр. Соч., т. 10, М., 1940, с. 357) – деген сөздері еске түседі... ... Ұлттық әдебиетіміздің материалдарына, тарихына, қазіргі әдеби процеске сүйене отырып, қазақ комедиясын екі үлкен топқа бөліп қарауды дұрыс санаймыз, олар: а) сатиралық комедия; б) лирикалық комедия... жүктеу/скачать 1,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|