Әдебиет теориясы. Нұсқалық. «Фолиант» баспасы, 2003. 344 бет. «Әдебиет теориясы»
жүктеу/скачать 1,48 Mb.
|
äåáèåò òåîðèÿñû. Íñàëû. «Ôîëèàíò» áàñïàñû, 2003. 344 áåò. « 2
| Р.Якобсон
Көркем реализм туралы Кешегі күнге дейін өнердің тарихы, оның ішінде әдебиеттің тарихы ғылым емес, causezie болды. Causezieнің барлық заңдары сақталынып отырды. Тақырыптан тақырыпқа, әдемілікті жырлаған лирикадан суреткер өмірінен алынған анекдотқа, психологиялық трюизмнен философиялық мазмұн мен әлеуметтік орта мәселелеріне қарай тез ауысып отырды. Өмір туралы, дәуір туралы әдеби шығарма негізінде әңгімелеу – пайдалы да оңай міндет; гипстен көшірмесін алу тірі дененің суретін салғаннан анағұрлым тиімді де оңай. Causezieнің дәл терминологиясы жоқ. Керісінше, атаулардың көп түрлілігі, каламбурларға сылтау болатын эквивокация – осының барлығы көбіне әңгімеге әр береді. Сонымен өнер тарихы ғылыми терминологияны білмей келді; әрекеттегі қолданыстағы сөздерді сын елегінен өткізбей, олардың мағынасын дәл анықтап, көп мағыналылығын ескермей қолданып келді. Мысалы, әдебиет тарихшылары идеализмді белгілі бір философиялық өмір түсінігі мен риясыз, тар материалдық ыңғаймен жүрмеу ұғымдарында шатастырды. Осындай шатастыруды Антон Мартидің жалпы грамматикаға арналған еңбегінде жақсы әңгімеленген “форма” термині айналысынан да байқалады. Бұл ретте, әсіресе, “реализм” терминінің жолы болмады. Бұл сөздің мағынасын анықтамай, орынды-орынсыз қолдана беру қауіпті салдарларға алып келді. Өнер теоретиктері ұғымындағы реализм дегеніміз не? Бұл – шындықты өмірге барынша жақын беруге ұмтылатын көркемдік әдіс. Реалистік шығарма деп, біз өмірді шындыққа жақын бейнелейтін шығармаларды айтамыз. Оның екі мәнділігі көзге түседі: 1. Әңгіме реалистік шығарма деп, оның авторы өмірдің шын бейнесі ретінде ойластырып жазған шығарма, ұғынылатын ұмтылыс, бағыт турасында болып отыр. 2. Реалистік шығармаға мен ол туралы пікірімде оны шындықты шын жазған шығарма деп бағалаған шығарма жатады. Біріншісінде біз көркем шығарманы имманентті түрде бағалауға мәжбүр болсақ, екіншісінде менің әсерім шешуші өлшем болып отыр. Өнер тарихы “реализм” терминінің осы екі мағынасын да шатастырып келеді. Менің жеке, жергілікті көзқарасыма обьективті, сөзсіз сенімді мағына қосақталып келеді. Көркем жаратындының реализмге, не ирреализмге жататындығы менің оған деген қатынасыма байланыстырылған. Бірінші мағынасы елеусіз түрде екіншісімен ауыстырылады. Классиктер, сентименталистер, романтиктердің біразы, тіпті ХІХ ғасырдың “Реалистері” де, модернистердің көпшілігі, футуристер, экспрессионистер, т.б. өздерінің шындықты суреттеуге адалдығын, барынша шыншылдығын, бір сөзбен айтқанда, реализм өздерінің көркемдік бағдарламасы екендігін ұдайы мәлімдей келеді. ХІХ ғасырда бұл ұран көркемдік бағыттың атына айналды. Қазіргі өнердің, әсіресе әдебиеттің тарихы негізінен осы бағыттың ыңғайында жасалды. Сондықтан да жекелеген оқиға, жеке көркемдік ағым қарастырылып отырған бағыттың жүзеге асуы деп түсініліп, одан бұрынғы, кейінгі реализмнің көркемдік бағыттары сонымен салыстырыла отырып, бағаланды. Сонымен “реализм” сөзінің үшінші мағынасы дәлірек айтсақ, ХІХ жүзжылдықтағы белгілі бір көркемдік бағыттың сипатты белгілерінің жиынтығы келіп шықты. Басқаша айтқанда, әдебиет тарихшысына өткен ғасырдағы реалистік шығармалар барынша өмірге жақын болып көрінді. Көркемдік шынайы шындық ұғымын талдап көрейік. Егер кескін, бейнелеу өнерлерінде обьективті, сенімді шындықты беру туралы ойлауға болатын болса, ал сөзбен беруде, әдеби бейнелеуде “табиғи” /Платонның терминологиясы/ шынайы шындық жайлы әңгімелеуге негіз жоқ. Поэтикалық троп түрін, мысалы метафора, не метонимияны қолданғанда обьективті өмірге жақындау келіп, неғұрлым шынайы шындықты бейнелеу мәселесі туындауы мүмкін. Иә, кескін өнерінде де шындық шартты, фигуральды түрде. Үш өлшемді кеңістікті тегіске проекциялаудың методтары шартты түрде, сол сияқты бояу, абстракциялау, салынатын предметті бейімдеу, бейнелеу белгілерін сұрыптап алу да шартты. Айтылған сөзді тіл білмейінше түсіну қиын болатындығы сияқты суретті көре білу үшін де кескін өнерінің тілін үйрену қажет. Кескін өнеріндегі мұндай шарттылық, дәстүршілдік көру арқылы қабылдау актісіне жағдай жасайды. Дәстүрдің жинақталу мөлшеріне орай кескіндемедегі образ предметпен байланысты идеограммаға, формулаға айналды. Білу бір ғана сәтте өтіп, біз суретті көруден қаламыз. Идеограмма деформацияланған болу керек. Нәрседегі бұрын белгісіз болып келгенді қабылдаудың жаңа түрі арқылы көре білу жаңашыл суретшінің ғана қолынан келеді. Предмет әдеттен тыс ракурсте бейнеленеді. Алдыңғылар қалыптастырып кеткен композиция бұзылады. Орыс кескін өнеріндегі реалистік мектептің негізін салушылардың бірі Крамской өзінің естеліктерінде шындыққа неғұрлым жақындай түсу мақсатымен академиялық композицияларды бұзып отыруға ұмтылғандығын жазады. Бұл – жаңа көркемдік бағыт Stuzm und Dzangaның, яғни идеограмманы деформациялаудың типтік дәлелі. жүктеу/скачать 1,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|