Әдебиет туралы ғылым және оның түрлері

Қанағаттандырарлық анықтаманың болмауы әдебиетті ғылыми тұрғыдан зерттеп білуге болмайды деген емес. Бұл тұрғыдан келгенде, әдебиеттің кез келген басқа бір объектіден айырмасы жоқ. Оның да түрлі жақтары бар, оның да түрлі қырларын зерттеуге болады. Оның үстіне “көркем шығарма болу” сөздік мәтіннің мүмкін болған қызметтерінің бірі ғана; берілген мәтінді көркемдік қызметінен бөліп алып, басқа жақтарын да қарастыруға болады. Мұндай жағдайда ол мүлде басқа да білім салаларының назарына ілігеді. Әдеби мәтінмен бірінші кезекте лингвистер айналысып, ондағы сөздердің тарихын, грамматикалық түрлерді, синтаксистік құрылымдарды, ірі тілдік бірліктердің құрылу заңдарын қарастырады. Әдеби мәтінді кибернетиктер де зерттейді: бірі ықтималдық теориясы тұрғысынан, екіншісі ақпараттану теориясы тұрғысынан келуі мүмкін. Тарихшылар одан өзінің зерттеу объектісіндегі /нақтылы тарихи оқиға, не қайраткер/ тарихтың кейбір буындарын толықтыра түсетін материалдар тапса, қолданбалы өнертанушыларды ондағы қару-жарақ, киім-кешек, ағаш бұйымдары, құрылыс атаулары, т.б. қызықтырады. Дәрігерлер ондағы кейіпкерлердің денсаулығын, қандай аурулармен ауырғандығын, биографтар авторға қатысты тура және қосымша мәліметтерді білгісі келеді.

Әдебиет туралы ғылым көркем мәтінді ең алдымен оның көркемдік қызметін ескере отырып қарастырады.

АЛҚА

Табалдырық
Қазақ әдебиеті тоғыз жолдың торабында тұр. Артында бір жол, алдында мың жол. Мың жолдың ішінде өзен өрлегені де, шөлге улегені де, барса келері де, барса келмесі де бар. Қазақ әдебиетін мынау мың жолдың тарауына алып келіп, аңыртып тұрған – тұрмыс. Қазақ тұрмысы орыс тұрмысымен, орыс тұрмысы арқылы Ауропа тұрмысымен соқтығуы қазақ әдебиетінің орыс әдебиеті екпініне, орыс әдебиеті арқылы Ауропа әдебиеті екпініне кез келуі тас пен жапалақтың жапалағы өлмек, әрине, қазақ тұрмысы қирамақ, әрине, қазақ әдебиеті еліктемек.

Бірақ бізге молда болатын Ауропа әдебиетінің өзі бір молда емес, мың модда. Алыстағы анау Ауропаны қоя-ақ қоялық, көршіміз орыс әдебиетін алалық. Оның өткен дәуірлерін бүркеп, осы күнгі дәуірін алалық. Осы күнде пролетариат төңкерісі дәуірінде, кеңес өкіметінің өзіне орыс әдебиетінің мың бағыты тұр. Бәрінің де жалауы – қызыл, ұраны – төңкеріс алды, ортақшылдық сықылды. Алайда ескүстба әм оның бір саласы болған әдебиет туралы түрлі жақтың түрлі ұғымы бар. Ескүстба бар әм болмақ деген бағыттан бастап, ескүстба жоқ әм болмақ емес, бұрын болса да, бұдан былай болмақ емес, болуға тиісті емес деген бағытқа шейін бар.

Оның үстіне біз – дүние астан-кестен болған заманның адамымыз. Жұмыр жердің бетіндегі шірік қауды өртеп, ертең өрттен шығару үшін қылыш-найзаны қолдан түсірмей майданда жүрген әскеріміз. Әйеліміз, еріміз, саясатшыларымыз, шаруашыларымыз, әдебиетшілеріміз – тегіс әскерміз. Әскер болуға міндеттіміз. Төңкеріс те осыны тілейді. Тұрмыс осыны тілейді. Бірақ, майдандағы әскердің әрбір тобының, әрбір табының да бес міндеті болмақ. Әр тап өз міндетін дұрыс атқарса ғана, жалпы әскер соғысы ұтып шықпақ. Болмаса, тап өз міндетін ұмытып, көптің дүрмегімен, айқай-аттаның желімен лап қойып кете барса, майдан құр ойранға айналмақ.

Қазақтың жазушылары да – аз әскердің кішкене бір қанаты, үркердей бір тобы.Бұлардың мойнында жалпы әскерлік міндеттен басқа міндет бар. Жазушылықтың, ақындықтың өз міндеті бар. Жазушыларымыз әскерлік міндетін біліп, ақындық міндетін білмесе, атқара алмаса – ақын емес. Ақындықты біліп, әскерлікті білмесе - әскер емес.

Қазақ елі Ауропа мәдениеті көзінен қарағанда мәдениет қоры, әдебиет қоры жоқ, кедей ел болғандықтан, біздің жазушыларымыз не әскерлік, не азаматтық міндетін ұмытып, құр ақындыққа қамалып қалуға мүмкін, әсіресе ақындық міндетін біле алмай, жалпы айқайдың екпінімен кетуге мүмкін. Әдебиетті айқай ғана деп, ақындықты үлгі насихат қана деп ұғуға мысал: әдебиет не діншілдіктің бәдуәмі, не дінсіздіктің бәдуәмі. Әйтеуір бәдуәм деп ұғуға мүмкін... Үлгі боларлық орыс әдебиетінің түрлі тарауының тұрақсыз бір тарауына, не барса келмесіне, не ұзамай құрып кететін сиырдың шұбырындысына түсіп кетуі мүмкін.

Осы мүмкіндіктердің шет бүшел ғып көріп, әдебиет қазанының бір құлағына жармасып жүрген бір тоғыз ойланып, тоқсан толғанып, төмендегі пікірлерді ортаға салуды өзіміздің борышымыз деп білдік. Бұл құрғанымыз – сегіз қанат боз орда, алты қанат ақ отау емес – абылайша. Майдан, ойран, жорық дәуірінде дағарадай орда, айдай ақ отау құрып отыруға болмайды. Аттан дәуіріне абылайша керек. Жорық басылар, жаңа тұрмыс орнар, абылайша қалып, бәріміз сиятын, боз орда тігілер. Бұл – келешек. Әзірге баспана – абылайша.

Оқушы! Жақсы келдің. “Табалдырықты” аттап, төрге шық”. “Алқаға” кір.
Әдебиетіміз
“Әдебиеттің өзінше дәуірлеуі технике мәдениетінің дәуірлеуіне байланбайды”, - дейді Маркыс /К.Маркс. Введение к критике политэкономии. Изд. “Московский рабочий”, 1922 г./. Осы пікірін бекіту үшін грек тарихының Ғомер заманы мен Ауропа тарихының Шекіспір заманын көрсетеді. Шынында Ғомер заманындағы гректердің, Шекіспір заманындағы Ауропа технике мәдениетінің бала болғаны рас. Алайда сол дәуірлерде Гірек пен Ауропа әдебиеті құлашты аспанға сермеген. Неге бұлай болғандығын тексеру - әдебиет тарихшысының міндеті. Біздің бұл жерде айтатынымыз: Маркыстың мынау пікірін қазақ өміріне қатыстырсақ, қазақтың технике мәдениеті тіпті төмен болған. Сондықтан әдебиеті де жоқтың жанында болған деген пікір ұстау қата. Шынында қазақтың өзінше терең әдебиеті болған әм бар. Қазақ өмірінің түрлі өзгерісі, өрі, қыры, қайғысы, қуанышы, ойы, қиялы әдебиетіне түсіп отырған. Әзір тіпті тексерілмеген дәуірді қоя тұрып, соңғы дәуірді алсақ, кешегі Мұрат, Махамбет, Базар, Шортанбай, Ақан сері сықылды ақындардың елдің мұңын, зарын, ой, қиялын жырлай білген шын жыраулар екені анық. Бұлар – қазақ даласына бет алған Ауропаның, орыстың қара жүз отаршылдығының қарасын көріп, бірінші уланған ерлер. Қазақ әдебиетінің алыбы Абай – қазақ даласына кеулеп кіріп келе жатқан капитализмге, отаршылдыққа халықтың қанды жас төгіп, еріксіз шалған бірінші құрбаны. Ел билеп, елге ақыл айтудан бастап, өмірден үміт үзуге, тұңғиық ойға барып тірелген Абайдың өмірінің, ақындығының трагедиесі де тереңдігі осындай. Абайдың алыптығы – қыл көпірдің үстінде тұрғандығы, екі қолмен, екі үмітпен алысқандығы, сондықтан қазақ әдебиетінің ескі мағынасын, бұрынғы бағытын тереңдеткендігі, әдебиетке жаңа түр кіргізгендігі. Абай жиын-тойдың ақыны болмағандықтан, әсіресе, баспасөздің жоқтығынан, Абайдың әдебиеттегі бағыты, әсіресе, түрі елге тарай алмайды. Сол дәуірде қазақ даласына капитализм кеулеп кіре береді. Ел езіле береді. Әдебиетте, бағыт та, түр де қалмайды. Әдебиет “ғизятлу”, “құрметлу”, “бісмілдә” деп басталатын сөздің басы сықылды былдыр-батпаққа айналды.

Бірақ Ауропа отаршылдығының бір қасиеті – құлды көп қуып, батыр қылуы, өлімге бұйыруы мен өмірді сүйгізуі, езілген елдің ұлттық сезімін оятуы. Осы заң бойынша 1905 жылғы төңкерістен соң соққы жеп, сүлесі қатқан Қазақ елі есін жия бастайды. Жаралы жанының есін жия бастағандағы бірінші үні – ыңырсып күрсінуі, күңіренуі болмақ. 1905 жылдан соңғы әдебиетіміз, “Оян, қазақ!”, “Қырық мысал” сықылды елім, жұртым деген әдебиетіміз, сол күңірену, сол зәреде күңіренген жаралы жанның көзіне ілгені ғана – қылышынан қан тамып, майданда ойнап жүргені елестемек. Ояна бастаған ел болған күнін есіне түсірмек. Әдебиетіміз да мынау “Оян!” деген зармен бірге елдің өткен күнін есіне сала бастап еді. Өткен, тағы болып жүрген дәуірді қайта орнату үшін емес, жасынан елдің жанына үміт салу үшін өткенді жырлай бастап еді. Әдебиет осы күйінде тұрғанда біз үстіміздегі зор төңкеріске кіріп кеттік.

Төңкеріспен қазақ төңкерісінің сырты ғана соқтыққан ғана болғанмен, санасы дағдылы жолымен келе жатты. Сондықтан әдебиетіміз төңкерістің бастапқы дәуірінде өзінің табиғи жолымен өсіп келе жатты. Осы жолда әдебиетіміз бірталай ілгері аттап та қалды. Қияға қарғып шығамын деп мертігіп қалмай, тұрмыстың, тарихтың заңы бойынша табиғи жолмен жүріп, күн санап өсіп, тереңдеп келе жатқан кешегі, бүгінгі әдебиетімізді қарғауға емес, алқауға міндеттіміз. “Төңкеріс туралы тез үндей қоймадың” деп, томпиып өкпелеуге емес, не себепті үндемегенін ұғуға міндеттіміз. Әдебиетімзге төңкерістің тіпті түспеуінің, бірен-саран түсірем деген топас тәжірибелер де теріс жағынан түсуінің тағы бір себебі: төңкерістің өзінің қазақ даласына күнгей бетінен емес, теріскей бетінен, оңынан емес, солынан кіруі - алақандағы нәрсе ғой. Мұны бүркеп қоюға болмас. Маркыстың: “Санаға сипат беретін - салт”, - деген асқар пікірін де аттап кетуге болмас. Төңкерісті оң жағынан түсірем деп ұмтылған әдебиетіміздің тәжірибесі соңғы бірер жылдың ішінде ғана басталады. Бұл айтылғандардың бәрі - әдебиетіміздің бұл күнге шейін жүріп келген жолы. Тарихтың, тұрмыстың құрыш заңы бойынша өз бағытымен дұрыс жүріп келген жолы. Енді бұдан былай деген мәселе тумақ: аққан судың өзінен айрылмайтын сипаты – ағу. Аққанда, жазық жерде – жайылып, жыбырқанып, тар жерде, тастың бауырында – көбіктеніп көпіріп, жарды соғып лепіріп ағу. Яғни, өзінің ағу заңына да, жолдың, арнаның заңына да бағыну. Тұрмыс та ағып жатқан су сықылды. Қазақ тұрмысы да, салты да жаңа арнамен ағуға бет алды. Зор төңкеріс қазақ даласына енді күнгей бетінен кіргелі жаңа жол іздемек. Сонау жаңа жолдың жөні қайда?

Бұған жауабымыз - мынау.
Енді төңкеріс әм әдебиетіміз
Үстіміздегі төңкеріс – адамзаттың тарихында тең жоқ төңкеріс. Адамзат тарихының ең соңғы албастысы – отаршылдықты, капитализмді жойып, тарихты жаңа арнамен ағызуға бет алған төңкеріс. Ауропаның отары болған жалпы шығыс елінің еңбекшілері шығыстың бір ұшқыны болған, әсіресе толқынның ішінде отырған еңбекші Қазақ елі мынау теңсіз төңкерісті досым деп ұқпай, қасым деп ұғуы тіпті мүмкін емес. Отаршылдық – Ауропа прулетариатының жауы болса, отар болған елдердің де жауы. Төңкерістің тамыры Ауропа тарихында терең жатқан болса да, Ауропа тарихы тудырған төңкеріс затында жат болса да, төңкерістің мақсұты бір – Ауропаны ғана астаң-кестең қылу емес, жалпы адамзатты бақытқа жеткізу болғандықтан, жердің жүзінің езілген елі, тарыққан табы мынау төңкерісті менікі емес деуі мүмкін емес. Шығыстың отар болған елдері, соның бір ұшығы болған кедей қазақ – отаршылдықты, капитализмді жою жолында төңкерісшіл прулетариаттың шын жолдасы. Басқаша болуға мүмкін емес. Әдебиетіміздің де төңкерісті – біздің төңкерісіміз деуден басқаша жырлауы мүмкін емес.

Бірақ бағытта, негізде, мінезде бірлік деп ұғу қата. Зор төңкеріске прулетариат зеңбірек, пулемет, машина, қайыс камзолымен кірсе, қазақ қамшы, сойыл, балпаң етік, малма тұмағымен жолдан қосылып отыр. Ауропаның мүзике, әркестрі бар. Елу, алпыс мүзике құралдарынан құралған әркестрі бір ойнағанда, бір ғана күйді ойнамақ. Бұл әркестрдің сұлулығы – барлық мұның құралы бірдей, бәрі бір дауыспен барылдауы, яки шиқылдауында емес, жеке, мүзике құралының өз орнында, өз мінезіне лайық үн шығаруында. Төңкеріс әдебиеті дегенде де осыны ескеру керек. Төңкеріс әдебиетінің тура төңкерістің өзінен туатын, яғни прулетариат төңкерісінің өзінен туатын прулетариаттың өз әдебиеті болмақ. Бұл – төңкеріс әдебиетінің бірінші түрі. Яки, төңкеріске қазақ сықылды жолдан қосылған елдің, яки таптың төңкеріс әдебиеті болмақ /Л.Троцкий. Литература и революция. Стр. 169-170/. Бұл – екінші түрі. Мұндай түр прулетариат төңкерісінің өзінен тумай, алыстан, рухынан, еңбегінен тумақ. Біздің әдебиетімізде әзір бірінші түр бола алмақ емес. Екінші түр болуға тиісті әм болмақ. Біздің әдебиетіміз әзіргі дәуірінде прулетариаттың төңкерісі біз сықылды езілген ел “төңкеріс болды” деген пікірді нысана қылып қоя салса, осы төңкерістің екпінінен қазақ, біз сықылды құл болған елге өмір-үміті кіргенін жырлай білсе, төңкерісшіл әдебиет болғаны.

Маркысшыл зор ғалым ақын Лунашарский жазады: “Жаңа ұлт, жаңа тап бұрынғының бітірген жерінен бастап кетпейді... Жаңа тап, яки жаңа халық бұрын өздерін билегендерге қас болып, олардың мәдениетін жек көретін болып өсіп өркендейді”, - дейді /Луначарский. “Основа позитивной эстетики”. Москва, 1923, стр. 128/. Сондықтан осы мінез, осы құлық, үстен қарап айтқан осы қияңқылық, осы қандылық әдебиетінде де болуға мүмкін. Болғанда, өзінше – қазақша, Азияша болуға мүмкін. Тағы бір ойланатын нәрсе – осы.

Дұрыс, зор төңкеріс құр қирату үшін емес, жер үстіне жаңа тұрмыс орнату үшін екені рас. Біздің де көксегеніміз – сонау қиырда көгерген жаңа дүние екені рас. Әдебиетіміздің де құр қиратуды, құр төңкерісті ғана бағыт қылып қоймай, төңкерістің артындағы, жаңа өмірді бағыт қылатыны рас. Бірақ прулетариатпен қол ұстасып, жаңа дүниеге бет алған жолымызда өзіміздің шықтығымыз, қазақ иісіміз шықпауға мүмкін емес. Ойымызда, қиялымызда, әдебиетімізде Азия иісі аңқымауы мүмкін емес. Бағыттың бір екені даусыз болғанмен, прулетариаттың өз тарихының, машиансының, қайыс камзолының исі шықпауға, қазақтың мың жылдық тарихының, елтірі тұмағының иісі шықпауға мүмкін емес. Адамзаттың артындағы, тарихтың таңындағы ортақшылдық – таңбасында бір ұя, бір сезімді санасы жоқ хайуанның ортақшылығы. Алдымыздағы ортақшылдық – түрлі пікірді, түрлі сезімді санамен тізгіндеп отыратын, тұрмысын солай құра білген шын адамның ортақшылдығы. Прулетариатпен қол ұстасып, осы ортақшылдыққа адамзат тарихы әм мәдениетінің құйылысқан маңдайына бет алғанымызда осы жолда қазақ ақыны кейде қазақтың күңгірт тұрмысын, прулетариатпен ортақ мақсұтын жырлаумен бірге кедей қазақтың өзінің ойын, өзінің сезімін, өзінің қиялын, өзінің ұғымын жырлауға ұмтылуға міндетті. Болмаса, қазақ әдебиеті деген әдебиеті тумақ емес. Бағытта емес, рухта басқалық болмай, құр сыртында, мысалы сөзде ғана басқалық болса, әдебиет шеттен аударылған аударма, тәржіме ғана болып қалмақ. Негізде, бірлікте мінезде бірлік деп ұғу – адасқандық. Әдебиетіміз бен төңкеріс арасы туралы сөз осы. Әдебиет мәселесі мұнымен бітпейді. Енді оның басқа жағын шолалық.

Философ Қаныт былай деп жауап береді: “Түрімен ғана тура құлқынға байланған ләззат оятатын нәрсенің бәрі - сұлулық”, - дейді. Осы сөзде түгел болмағанмен бірталай шындық бар. Шыныда, мысалы, қазақтың мұрнын тесіп, зере салуының құлқы үшін, тұрмыс үшін қандай тура пайда бар? Әрине, тура, қолма-қол пайда жоқ. Қазаққа мұны істеткен Қаныт айтып отырған құлқынға байланбайтын сұлулық сезімі. “Сұлулық сезімі барлық жануардың, оның ішінде адамның жаратылысына салынған, табиғатына берілген”, - дейді Даруин. Осы пікірлерді Маркыс философиясы негізінде демейді. Маркысшылдықтың бұған қосатыны, толықтыратыны бар. Маркысшыл зор ғалым Плеқанып жазады: “Адамның табиғаты адамның сұлулық ұғымдары болуының мүмкіндігіне жол ашқан. Айналадағы шарттар осы мүмкіндікті іске асырады. Қоғам адамның сұлулық ұғымдарының тууы, сипаты анадай болмай, мынадай болуы осы айналадағы шарттарға байлаулы”, - дейді /Плеханов. Об искусстве. Сб. “Искусство”, изд. “Новая Москва”, 1922, стр. 44/. Мынау сөзді ұғымдырақ қылып айтқанда, былай болады:

Ақын Гетенің тағы бір жұмбақ сөзі бар: “Әдебиет әсері неғұрлым жабайы өлшеу деп аса берсе, неғұрлым ақылға ұғымсыз болса, соғұрлым сұлу болмақ”, - дейді.

Жоғарыдағы пікірлерді қорытқанда былай болады: ақындық ауданында ақын – ақын ғана, тұрмыс ауданында - әрі ақын әрі азамат. Тұрмыстың мүшесі болған соң, ақын азамат та болуға міндетті. Ақындық фотография емес, фотография ақындық емес. Ақынның міндеті – білім беру емес, терең сезім, асқар пікір ояту.

Тарихта әдебиетті тұрмысқа тиянаққа алмаған, жалаңаш пікір билеп кеткен дәуір бар. Сүмірейіп, тұқыртып тұрмыс билеп кеткен дәуір бар. Бастапқы дәуірлерде де, соңғы дәуірлерде де жиһан әдебиеті бәсеңдеген, төмендеген, ал тұрмыс пен асқар пікірді қиюластырып қоса билеген дәуірлерінде асқарланған, өрлеген. Әдебиеттің шын асқарлауы, сөз жоқ, тұрмыс пен қиялы мүлтіксіз қабысатын алдымыздағы ортақшылдық дәуірінде болмақ. Бірақ үстіміздегі төңкеріс дәуірінде адамзат тарихының теңсіз бір дәуірі. Бұл дәуір – тұрмыстың қиялға, шын бақытқа, өмірге қол созған дәуірі, қиялдың, жаңа өмірдің жерімізге жақындап, көгімізге қалықтап ұшып жүрген дәуірі. Мұндай дәуірде терең де екпінді әдебиет тууға істі. Бірақ, мұндай дәуірдің әдебиетінің екі бетінде екі бүр болмасқа мүмкін емес. Пілеқаныптың: “Жаңа таптың тудырған ескүстбасы рәлизм мен идеализмнің бір түрлі қоспасы болмақ”, - деген сөзінің мәнісі осы /Петров. За двадцать лет. Спб – 1905, стр. 307/. Бұл сөзден шошитын ешнәрсе жоқ. Ұққысы келген адамдар бір қолмен қиратып, бір қолмен жаңа дүние құрып жатқан реализмнің қоспасы екені ашық қой. Тарихта ең зор, ең қасиетті істер осындай қоспа дәуірде істелмек. Терең де, екпінді де әдебиет осындай қоспа дәуірде тумақ.

Өмірге қадам басқан елдің, яки таптың әдебиетінің алды - өр, үкімге басқан елдің, яки таптың әдебиетінің алды – көр. Бұл даусыз. Бірақ әдебиетті тұрмыс бағытымен ғана өлшеумен іс тәмам болмайды. Әдебиет көзінен қарағанда құр бағытпен жақсы да, жаман да әдебиет болмайды. Байрон – құлап бара жатқан ақсүйектің ақыны. Оның ақындығының негізгі бағыты – қирауға бет алған ақсүйек тұрмысы бағыты. Дін қыссаларын жазған біздің Жүсіпбекқожамыз – діншіл ақын, бірақ бұларды танумен ғана бұлардың ақындық мәселесі шешілмейді. Мұны шешу үшін олардың ақындығын тексеру керек. Плеқанып жазады: “Әдебиет әскерінің тұрмысындағы негізін табумен ғана әдебиет ісінің ісі бітпейді. Тұрмыстағы негізін тапқан соң, оның ақындық жағы тексерілсе, сол уақытта әдебиет шын әдебиет болмақ”, - дейді /Бельров. “За 20 лет”. Предисловие к третьему изданию/. Дұрысы бір таптың ақыны екінші тапқа жат болуға, шет болуға тиісті, бір тап екінші таптың ақынына жау болуға тиісті. Бірақ бұл шеттік, бұл жаттық, бұл жаулық ақындық жағынан емес, азаматтық жағынан болуға тиісті. Болмысына, мысалы, “Қараңғы түнде тау қалғып, Ұйқыға кетер балбырап” деп жырлаған ақынға осы ақындығын жат көру даусыз ақымақтық болар еді. Осы себептерден ақсүйек ақын Пушкин прулетариатқа азаматтық, жағынан шет болса да, ақындық жағынан шет болмақ емес. Пушкиннің тап төңкерісі дәуірінде де прулетариаттың қолынан түспеуінің мәнісі осы. Прулетариат Пушкинді азаматтығынан аман, ақындығынан сабақ алайын деп ұстап отыр. Плеқанып, Ленин, Меринг, Тсимер, Бухарин, Клара Сеткин, Лунашарский, Тротски сықылды маркысшылдық көсемдерінің: “Прулетариатқа азаматтық жағынан қас, дос екенін біліп ал да, ақындық жағынан әдебиеттің алыптарынан сабақ ал”, - деп үгіт берулерінің мәнісі осы. Біз де бағыт сабағын төңкеріс прулетариаттан алған соң, таза әдебиет сабағын жиһан әдебиетінің ергежейлерінен емес, алыптарынан алуға міндеттіміз. Көшерін жел, қонарын сай білетін қаңбақтарын емес, заман толқыны қатты долданып соқса да былқ етпей, елең қылмай тұрып келген асқарларын молда қылуға міндеттіміз. Жиһан әдебиетінің алыптарынан әдебиет сабағын алудың тағы бір себебі – шын ақынның тар тапшылдықтан қанша дегенмен жоғары болуы, белгілі бір тап мүшесі болса, шын ақынның тапшылдыққа ғана қамалып қалмай, өз табынан мойын озық жалпы таптың, жалпы адамзаттың жанындағы қайғылы яки қуанышты шекті шерте білу.

Адам - әуелі адам, онан соң бір таптың мүшесі ғой. Осы сөздерден әдебиетімізде тап мәселесі келіп шығады. Үстіміздегі төңкеріс тап төңкерісі болғандықтан, адамзатты бағытқа прулетариат жеткізеді деп күмәнсіз сенгенімізден, жердің жүзі екі тапқа бөлінген күнде ғана төңкеріс қанатын кең жаяды деп білгенімізден, сөз жоқ, әдебиетімізде тап сарыны болуға, әрине мүмкін. Бұл сарынның күші қанша болар – мұны тұрмыс жуырда-ақ көрсетпек.

Жолдастарымыздың кейбіреулерінде қазақтың осы күнгі күңгірт тап сезімі өспек емес, ұзамай өшпек деген пікір бар. Дәлелдерді тап сезімін тереңдеткендей, бай, кедей шаруаларының негізінде айырма жоқ. Айырма болса, сипат жағынан емес, сан жағынан еді. Осы шала-жансар айырма осы күні-ақ құрып қалды деуге болады. Бай, кедей шаруасы аз жылдың ішінде сан жағынан да қарайлас болып қалды деуге болады. Шаруа айырманың енді қайта тууына жол жоқ. Осы себептерден қазақта тап сезімі тереңдей алмай, өсе алмай, осы күнгі күңгірт күйінше өшіп кетуге мүмкін. Бұлай болса, әдебиетімізге де тап сарыны терең түспеуге мүмкін. Дәлелдер – осылар. Тағы да ескертелік, бұл – бәріміздің емес, кейбір жолдастарымыздың ғана пікірі.

Бірақ әдебиет басынан бақайына шейін тап туралы ғана болса деп ұғу маркысшылдыққа да, әдебиетке де қиянат. Маркысшыл бір әдебиет сыншысы А.Шужак айтады: “Жұмыскердің жайынан басқа нәрсені жазба деп ақынды қамап қоюды маркысшылдық білмейді әм білгісі де келмейді” /Н.Чужак. К эстетике марксизма. Сб. “К диалектике марксизма”. Чита, 1921, стр.. 26-27/.

Төңкеріске қосшы атанған әдебиетшілердің біреуі Леф Лунс: “Әдебиет әсері үстіндегі заманды суреттеуге де мүмкін, суреттемеске де мүмкін, одан жақсы, жамандығы табылмайды”, - дейді /Л.Лунц. Серафимович братья. Сб. “От символизма до Октября” 1924, Изд. “Новая Москва”/. Тротски жазады: “... Жаңа әдебиетте трагедие болмақ. Әрине, құдайсыз болмақ. Жаңа ескүстба құдайсыз ескүстба болмақ қой. Жаңа әдебиетте комдеия болмақ. Жаңа адамдарға да күлкі керек. Жаңа әдебиетте роман өспек. Жаңа әдебиетте терең сыршылдық болмақ. Жаңа адам бұрынғы адамнан күшті сөйлемек қой. Жаңа әдебиеттің де ақыны өмір, өлім туралы жырламақ. Жаңа адам бұлар туралы ойламақ қой”, - дейді /Л.Троцкий. “Литература и революция”/.

Оқушы!

Жасқа жөн сілтейтін, адасқанды жолға салатын, қисыққа тез болатын “Алқа” – осы. Жөн іздеген жас болсаң, жол іздеген жолаушы болсаң, тез іздеген есті тентек болсаң мынау “Алқа” – сенікі.

“Алқаға” кір!

Өзіңнің сұмырай мақсұтыңа шындықты құрбан қылып шалып, қайқайып жүре беретін соғылған болмаса, балапан әдебиетіміздің шын әдебиет болып ер жетуін тілеуші болсаң, мынау “Алқа” – сенікі.

“Алқаға” кір!

Шын әдебиетшіл, шын ақын болсаң, мынау “Алқа”- сенікі. “Алқаға” кір!

Құшағыңа қойнымыз ашық.

В. Шкловский