Егемкулов Н. А. Ауыл шаруашылығы малдарын азықтандыру Шымкент, 2020 ж Рецензенттер

9.2 Сүрлем азық ылғалдылығын азайту арқылы дайындау;

9.3 Азықты химиялық жолмен консервілеу;

9.4 Сүрлемнің қоректілігі мен сапасына қарай мемлекеттік стандарт қоятын талаптар;

Майда еритін витаминдерден көк шөпте Е мен К витамині жиналады. Малдың көбеюшілік қасиеттеріне әсер ететін токоферолдардың альфа-, бета-, гамма- және сигма-изомерлерінің биологиялық әсерлігі, көк шөптегі барлық токоферолдардың 25-35% құрайтын альфа-токоферолдікін 100%-ға балағанда бета-токоферолдікі - 27%, гамма-токоферолдікі — 13%, сигма-токоферолдікі 1% шамасында болады.

1. 
   Ерте көктемде, қарери салып, малды осы мақсатпен күзде егілген қара бидай, арпа, т. б. күздік дақылдардың жетілген көгіне, содан кейін ерте жетілген эфемероидты жайылым мен екпе көпжылдық шөптердің бірінші жаюга жетілген көгіне жаяды;
   
2. 
   Жаздың 1-ші жартысында көктеген табиғи жайылым мен көпжылдық шөптердің көгінде бірінші жаюды аяқтаганнан соң, жаздық астық тұқымдас- тар, райграс пен олардың бұршақ тұқымдастары мен қосындылары, могар мен алгашқы себілген тары, судан шөбі, сорго, жүгері және олардың алғашқы себілген бұршақ тұқымдастары мен қосындысының көгіне жаяды;
   
3. 
   Жаздың 2-ші жартысында ерте шабылған табиғи және себілген шабындықтардың қайта өскен көгі, могар, тары және олардың бірінші және екінші кезеңде себілген бұршақ тұқымдастары мен қосындысы, олардың қайта жетілген көгі (алшыны), судан шөбі, жүгері, сорго, күнбағыс және олардың бұршақ тұқымдастарымен қосындысы, қайта жетілген алшыны (отавасы), жаздық астық тұқымдастар, райграс және олардың екінші және үшінші мерзімде себілген бұршақ тұқымдастары мен қосындысы, ерте піскен кәуелер, ерте салынған сүрлем көгімен азықтандырады;
   
4. 
   Күзде 3-ші және 4-ші мерзімде себілген біржылдық шөптер және олардың қайта жетілген көгі, ерте себілген күздіктер, кәуе, асқабақ, қарбыз, тамыржемістілер мен олардың пәлегін (ботва), картоп, азықтық капуста, сүрлеммен азықтандырады.
   

1. 
   Кептіру, қатыру, жоғары қысым жөне температурамен өндеу, иондық сәулелендіру секілді физикалық әдістер;
   
2. 
   Малға зиянсыз қосындылар ерітіндісімен өндеу арқылы өтетін химиялық әдістер;
   
3. 
   Консервілеуге салынған жемшөпте өтетін табиғи микробиологиялық өзгерістерге негізделген биологиялық әдістер.
   

1. 
   саты — сүрлемге салынатын көкті шапқаннан, салынатын ор не мұнара толғанға дейін өтетін аэробтық үрдіс; сүрлемдеу технологиясы сақталғанда 3-5 тәуліктен аспауға тиіс;
   
2. 
   саты — сүрлемді жапқаннан кейін орын алатын аэробтық-анаэробтық өзгерістер; өсімдік түріне, микрофлорасына байланысты бірнеше сағаттан 7—8 тәулікке дейін созылады;
   
3. 
   саты — анаэробтық жағдайдагы сүрлем қышқылдыгының рН=3,7— 4,2 ге дейін төмендеуі; созылу мерзімі сүрлем ылғалдылығы мен қантының көлеміне байланысты болады;
   
4. 
   саты — сүрлемді ашып алғандағы ауа енгендегі аэробтық жағдайда өтетін өзгерістер.
   

Гетероферментативтік ашыту барысында сүт қышқылымен қатар сірке қышқылы, этил спирті, сутегі, метан, көмірқышқыл газы, екі ацетил, түрлі эфирлер мен иісті заттар пайда болады. Соның салдарынан салынған азық массасы — 22%, ал энергиясы - 16%, яғни гомоферментативтік ашытумен салыстырғанда 3,2 есе көп көлемде азаяды. Гетеро-ферментативтік ашытуда сүт қышқылының мөлшерін кемітетін спирттік, майлы қышқылды, пропион қышқылды, т. б. ашытулар орын алады.

Орта есеппен, сүрлемге салынған өсімдік қантының 45—55% — сүт қышқылына, 10-15% - сірке қышқылына, 10-15% - этил спиртіне, 22- 25% — көмірқышқылды газға айналады. Осылардың соңғысы қанттың пайдасыз шығынын көрсетеді. Сүрлемнің қышқылдануына ондағы қант мөлшерімен қоса дақылдың белок, аминқышқылдары, т. б. буферлік қосындылары ықпал етеді. Шикізаттың буферлік сыйымдылығы жоғарылаған сайын рН өзгеруі қиындап, оны қажетті деңгейге жеткізуге қажет қанттың ең аз мөлшері (қант минимумы) де өзгереді.

Осы айтылған биохимиялық өзгерістерден сүрлемге салынған шикізатта сүт қышқылының жиналуынан жаңа шабылған көктің 7-7,2, яғни бейтарапты реакциясы қышқылданып, рН көрсеткіші 4-4,2-ге жеткен қышқыл ортада микроорганизмдердің тіршілігі тежеліп, микробиологиялық үрдіс тоқтатылады. Микробиологиялық өзгерістерсіз сүрлемге салынған дақылдың қоректік заттары ыдырамай, қоректілігі ұзақ мерзім сақталады. Осыдан сапалы сүрлем дайындаудың келесі қағидалары ай- ғақталады:

• 
  біріншіден, сүрлемге салу технологиясы мен мерзімін мұқият сақтау (қысқарту) арқылы шикізаттағы алғашқы «аштық алмасу» кезеңін мейлінше қысқартып, жылдам анаэробтық орта орнату;
  

• 
  екіншіден, сүрлемге қанты мол дақылдар салу арқылы сүрлемдеудің екінші «сүтқышқылды ашытудың жедел дамыған» кезеңінің (период бурного развития молочнокислого брожения) басталуына оңтайлы жағдай туғызу.
  

жолымен өтетін термохимиялық реакция нәтижесінде сүрлем шикізатының ішкі жылуы көтеріліп, қызғандығынан сапасы төмендейді.

а) нақтылы қант мөлшері қажетті қанттық минимумнан көп болатын жеңіл сурлемделетін дақылдарга сопақтағы дәні сүттеніп балауызданып піскен жүгері мен күнбағыс көгі, тамыртүйнектер жатады;

б) нақтылы қант мөлшері қажетті қанттық минимумнан аз келетін сүрлемделмейтін азықтарга қамыс, сабан жатады.

Соңғыларын қанты мол азықтармен араластырып не қосымша қант көзін қосып сүрлемдеуге болады. Сүрлемдегі ашытқылау үрдісінің өрістеуі қант көлемімен қатар салынған дақылдың химиялық құрамына байланысты қалыптасатын буферлік, яғни реакциясының қалыптылығын сақтайтын сыйымдылық қасиетіне тәуелді өтеді. Буферлік қасиеттері жоғары протеин, минералды түздардың шоғырлануы сүрлемденетін шикізатгағы ашытуға ықпал етіп, органикалық қышқылдардың жиналуына әсерін тигізеді.

Салу технологиясы сақталып дүрыс дайындалған сапалы сүрлемде сүт қышқылының көлемі сірке қышқылынан 2-3 есе коп болып, пропион қышқылының көлемі аз, ал майлы қышқыл мүлдем болмауға тиіс (8-кесте).

Жоғары сапалы сүрлем дайындау үшін сүрлемдеу технологиясын қатаң сақтау қажет. Алдымен сүрлемге салынатын азықтың түрін, сортын белгілейді. Оларды дер кезінде шауып, ылғалдылығы 60-65% өсімдіктерді - 2-3 см, ылғалдылығы 70-75% - 4-5 см, ылғалдылығы 75-80% - 8-10 см көлемінде майдалап турап, алдын ала жан-жағы тегістеліп, нығайтылған ордың бүкіл ені мен ұзындығына табанынан бастап біртіндеп толты рады. Шынжыр табанды ауыр трактормен өбден нығыздала тапталып жиналатын шикізат биіктігі күніне 1 метрден кем болмауға тиіс.

Сүрлемге салынған массаның тапталып нығыздалуы оның туралу мөлшеріне (кесіндісінің үзындығына) байланысты болады. Шабылған көк неғүрлым қысқа туралса, соғүрлым нығызырақ тапталады. Бірақ тым қысқа туралған ылғалды көктің сөлі таптағанда көп сығылып шығады да, онымен қоса протеин мен басқа да сүт қышқылды бактериялардың әсерін өлсірететін заттар сүрлемге салынған

шикізатқа бөлініп, ондағы сүрлемдеуге қажетті микробиологиялық үрдіске кедергі туғызады. Оған жол бермеу үшін сөлі мол шырынды балауса көкті құрғақ азықпен, айталық, сабанмен араластыра салуға болады. Сонда сүрлемге салынған көктің сөлі мен нәрі толығырақ сақталатын 70% шамасындағы ылғалдылық қамтамасыз етіледі.

Малға жегізерде қатты қышқылданған сүрлемнің қышқылдығын азайтады. Қатты қышқылданбауы үшін жас, ерте шабылған сүрлемдік дақылды басқа қүрғақ азықпен, мысалы, сабанмен араластырып салуға болады. Сонда балауса көгінің сөлі сабанға сіңіп, сүрлемнің қоректік заттары жоғары сақталады. Сүрлемге салынатын дақыл көгімен араластырылатын сабан мөлшерін шаршы тәртібімен (метод квадрата) есептейді. Ол үшін сүрлемге салынатын дақыл когінің шабылғандағы ылғалдылығын анықтап, сабан ылғалдылығын 15—17% деп алады. Содан соң сүрлемделетін дақыл мен сабан ылғалдылығын шаршының бүрыштары- на қойып, шаршы ортасына сүрлемдеуге оңтайлы ылғалдылықты (70%) жазады.

Сүрлемделетін дақылдың ылғалдылығы 80% болса, шаршыға жазу тәртібі мынадай болады:

Шаршы бүрыштарындағы дақыл мен сабан ылғалдылығынан ортадағы қажетті ылғалдылық көрсеткіштерінің көбінен азын алғанда, қарама- қарсы бұрышта азықтың қосылуға қажетгі бөлігі (кг) шығады. Ылғалдылығы 80% дақыл мен ылғалдылығы 15% сабанды араластырғанда сүрлемге салынған массаның ылғалдылығы 70% болуы үшін дақылдың 55 бөлігіне сабанның 10 бөлігін, яғни 5,5 бөлігіне 1 бөлігін араластыру қажет екені шығады. Араластырылатын азықтар бөлігін пайыздап есептеуге де болады.

2. 
   І-ші аймаққа - Алматы, Атырау, Жамбыл, Қызылорда облыстары; ІІ-ші аймаққа - Ақтөбе, Қарағанды, Батыс Қазақстан облыстары; ІІІ-ші аймаққа қалған облыстар жатады;
   
3. 
   Сүрлемдегі қүрғақ зат, «шикі» протеин, каротин, сүт қышқылы көлемі кестеде келтірілген көрсеткіштерден кем болмауға, ал «шикі» күл, майлы қышқылының көлемі аспауға тиіс.
   

0,13 а.ө., кластан тыс сүрлемнің 1 кг-да — 0,09 а.ө. болатындықтан, малға жегізілгін сүрлемнің класына қарай қымбат құнарлы жем жұмсалуы үнемделеді.

Жеңіл сүрленетін дақылдардан дайындалган сүрлем 2-3 аптада, ал қиын сүрленетін дақылдардан дайындалған сүрлем 2-3 айда «пісіп» дайын болады да, мүйізді ірі қара малдың негізгі қысқы азығы ретінде жұмсалады. Сүтті сиырдың әр 100 кг тірілей салмағына қүрғақ затқа шаққандағы сүрлемді тәулігіне 2—2,2 кг жегізуге болады. Буаздық кезінде сапасыз сүрлеммен азықтандырылған сиырдың бұзауы диспепсияға, яғни тышқаққа шалдыққыш болатындықтан, буаздығының соңына қарай суалтылған буаз сиырға берілетін сүрлем мөлшерін шектеп, сапалылығын қатаң қадағалайды.

Қатты ашып, қышқылданган сүрлемді мал азығына көп жүмсағанда малдың тәбеті нашарлап, месқарындағы микробиологиялық үрдіс тежеліп, ас қорыту барысының ферментациясы бұзылуынан мал гипогликемия, ацидоз, кетоз секілді зат алмасуының бұзылушылығына шалдығады. Ондай сүрлем қышқылдығын кеміту үшін малдың сілекейі құрамдас келетін натрий қос карбонатының ұнтағы немесе ерітіндісімен, жасанды сілекей қосындысымен өндеуге болады. Қышқылдығын кемітумен қоса сүрлемді азот көзімен байыту үшін бүл мақсатта аммиак суын қолдануға болады. Тіпті қатты қышқылданған сүрлемде азықтық ашытқы өсіреді.