«Экономиканы мемлекеттік реттеу»
жүктеу/скачать 2,11 Mb.
|
«Экономиканы мемлекеттік реттеу » пәні бойынша барлық экономикалық мамандықтар үшін ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР Семей 2012 МАЗМҰНЫ 1.Глоссарий 2.Дәрістер 3. Тәжірибелік-лабораториялық сабақтар 4. Студенттердің өздік жұмысы 1.ГЛОССАРИЙ Акциз – тауардың бағасына енгізілген және сатып алушы төлейтін жалпы мемлекеттік жанама салық. Ақша – тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің өлшемі болып табылатын, жалпыға бірдей балама ролін атқаратын ,кез-келген тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге айырбасталатын ерекше тауар. Ақша-несие саясаты – экономиканың тұрақты дамуын ақша айналымы мен несие нарығын реттеу арқылы қамтамасыз етуге бағытталған шаралар жиынтығы. «Арзан ақша» саясаты – айналымдағы ақша массасын арттыру саясаты. Абстрактылы еңбек – тауар айырбасы кезінде көрінетін жалпы адам еңбегі, яғни құн жасайтын еңбек. Абстрактылы еңбек белгілі бір өндірістік қатынастарды, тауар өндірушілер қатынасын білдіреді. Абсолюттік рента – ол барлық жерден және топырақтың құнарлығына, тұрған жеріне байланыссыз алынады. Мұны жерге меншік монополиясы болуы салдарынан жер қожасы иемденеді. Бағалы қағаздар- иеленушісіне мүліктік құқық және дивиденд ,процент түрінде белгілі бір ақша сомасын алуға құқық беретін құжаттар. Бәсеке – тауар өндірушілер арасында өз мүдделерін қанағаттандыру үшін болатын экономикалық бақталастық , тауарларды өндіру мен ткізудің тиімді жағдайы, неғұрлым жоғары пайда табу. Бюджет - мемлекеттің(қаланың ,ауданның,мекеменің ), отбасының немесе жеке адамдардың белгілі бір уақыт кезеңіндегі ақшалай кірісі мен шығысының тізімі. Брокер – бұл тауар өндіруші мен тұтынушы арасындағы делдалдық сауда қызметтерін көрсетуге барлық кезде әзір маман. Бизнес – заңға қайшы келмейтін әдістер арқылы пайда алу мақсатындағы кәсіпкерлік қызмет. Валюта - белгілі бір елдің заңмен белгіленген ақша өлшемі (АҚШ-та - доллар, Қазақстанда - теңге) Венчурлық фирма – «тәуекел» технологияны өндіріске енгізу үшін қрылатын «тәуекел» кәсіпорны. «Тәуекел» технологияға біршама тәуекелге баруға тура келетін өнертапқыштар, пайдалы үлгілер т.б. жаңалықтар жатады. Дәстүрлі экономика – сирек кездесетін шектеулі табиғат ресурстарын кеңінен пайдалануды дәстүрлер Девальвация – қағаз ақша құнын өзінің тұрақты қалпына түсіру. Ол үшін бағасы төмендеп кеткен ақшаларды айналымнан шығарып, оның орнына толық құнды кредит билеттерін шығарады. Демпинг – бәсеке күрес түрлерінің бірі. Тауарларды әдейі арзандатылған бағамен шетелге сату, сөйтіп бәсекелестерді ығыстыру және сыртқы нарықты иемденуге жәрдемдесу. Деноминация – ақшаның құны күрт төмендеп кеткен кезде оның айналысын реттеп, есептеуді жеңілдету мақсатымен ақшаның белгіленген көрсеткішін кеміту арқылы оған өзгеріс жасау. Депозит – банкте сақталатын кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың салымдары Дефляция - артық қағаз ақшаны айналымнан алу арқылы ақша айналымын тұрақтандыру әдісі. Жекешелендіру - мемлекетке тиесілі объектілерді меншіктену құқығын жеке немесе заңды тұлғаның сатып алу процесі. Жалақы – қызметкерлердің белгілі бір уақыт кезеңінде алатын ақшалай немесе заттай нысанындағы төлемдерінің жиынтығы. Түрлері: атаулы жалақы – қызметкерлер белгілі бір кезеңде алатын төлемдерінің абсолюттік сомасы; Нақты ж. – атаулы емес жалақының осы деңгейде алынуы мүмкін қызметтің саны, ең төмен деңгейдегі жалақы – кәсіпорындарда жалақыны есептеу мен жоспарлау кезінде негізгі және қосымша жалақы түрлеріне бөлінеді. Жер кадастры – белгілі бір жерде алынатын салықты, төлемді есептеу үшін сол жердің сапасын, құндылығы мен тиімділігін анықтау әдісі. Жер бағасы кадастр арқылы белгіленеді. Импорт – тауарларды , капиталдарды бағалы қағаздарды көрсетілетін қызметтерді жұмыс күшін басқа да материалдық құндылықтарды елдің ішкі рыногін өткізу үшін шетелден әкелу. Инвестор – инвестициялық жобаларға меншікті қаражатымен қарыз қаражатын салушы бағалы қағаздарды өз атына және өз есебінен сатып алушы заңды және жеке тұлға. Инфляция – айналыстағы қағаз ақшаның құнсыздануы, валютаның сатып алу жарамдылығының құлдырауы. Капитал - тауар өндiру мен қызметтер көрсетуге пайдалану үшiн жасалынған ресурстар. «Қымбат ақша» саясаты – елдегі ақша массасының өсуін қысқарту немесе шектеу. Қаржылық жүйе – қаржы ресурстарын аккумуляциялау әдістерінің жүйесі. Қор биржасы – бағалы қағаздарды сату – сатып алу әрекеттері жүретін мекеме. Құнсыздану - бағалар деңгейінің өсуі әсерінен ақшаның құнсыздану процесі. Саяси іскерлік цикл – заң шығарушы биліктің сайлау науқаны кезінде салықтарды азайту және мемлекеттік шығындарды арттыру арқылы, ал сайлаудан кейін салықтарды жоғарылату және мемлекеттік шығындарды қысқарту арқылы экономиканы тұрақсыздандыруға деген бейімділігі. Табыс саясаты – үкіметтің номиналды жеке табыстарға және тауарлар мен қызметтердің бағаларына, сол арқылы жеке нақты табыстарға әсер саясаты. Өнеркәсіптік саясат – экономикалық өсуді ынталандыру мақсатында өнеркәсіпті ұйымдастыру мен оның құрылымын қалыптастыруд үшін үкіметтің тікелей қатысуымен жасалатын саясат. Өсіп келе жатқан экономика – жеке ішкі инвестициялар нөлге тең болатын (яғни жеке ішкі инвестициялардың жалпы көлемі амортизациялық төлемдердің жиынтығынан артық) экономика. Фискалдық саясат – үкіметтік органдардың мемлекеттік шығындарды және салық салуды өзгерту бойынша қабылдайтын шаралары. Экономикалық (іскерлік) цикл – бірнеше жыл аралығында экономикалық белсенділік деңгейінің өсуі мен құлдырауы. Экономиканы мемлекеттік реттеу- макроэкономика тұрғысынан мемлекеттің атқаратын қызметі Экономикалық заңдар – адамзат қоғамы дамуның түрлі сатыларында өндіру, бөлу айырбас және материалдық игіліктерді тұтыну салаларындағы қатынастарды анықтап, оны басқарып отыратын заңдар. Экономикалық категориялар – экономикалық қатынастарды зерттеу процесінде экономикалық теория логикалық ұғымдарды қалыптастырады, бұл ұғымдар экономикалық категориялар деп аталады. Экономикалық саясат – мемлекеттің экономикалық шараларының жүйесі. Экономикалық саясат елдің саяси-шаруашылық, мәдени құрылыс істерін және халықтың тұрмыс жағдайын жақсарту міндетіне бағындырыла жүргізіледі. 2.ДӘРІСТЕР 1 Дәріс. ЭМР теориялық астары мен оның объектісі Дәріс мазмұны 1.Экономиканы мемлекеттік реттеу, мемлекеттік экономикалық саясат туралы түсінік 2. ЭМР мәні, ғылыми және әдістемелік сұрақтары. 3.Мемлекеттік реттеу мәні және оның объективті қажеттілігі 4.Экономиканың мемлекеттік реттеу міндеттері 1. XIX ғасырдың ортасына дейін экономикалық ілім танымалы ағылшын ғалымдарының барлық шаруашылық жағдайлары ақикаты заңдылыққа байланысты өзгереді деген тұжырымына негізделіп, А.Смиттің шаруашылық барысын мемлекеттік реттеу кажет| екендігін ескертуіне карамай, меншікті иелену, шешім кабылдаулардағы тәуелсіздік өзгермеді. Экономикалык ілім мен саясаттың арасын айкындауға талаптанып Джон Н. Кейнс (атақты Джон М. Кейнстың әкесі) «Саяси экономика» пәнінің мәні мен тәсілі деген кітабында халық шаруашылығы туралы ілімді үшке бөледі. Біріншісі экономикалык ілім (теория), онда экономикалық заңдылықтар мен олардың байланысын талдайды; екіншісі - экономикалық саясаттың шеберлігі мен әлеуметтік әрекеті, сол арқылы шаруашылық пен әлеумсттік жағдайларға әсер ету; үшіншісі - лайықтап қолдану саясаты (басқару тосілі). Кейінгісі ілімді өндірісте қалай пайдалануды қарастырады, ал саясат ғылымға негізделеді. Экономикалық саясат дегеніміз үлттық экономиканың қалпын, келелі мәселелерін, шешу жолдарын ұсынуды көрсететін білім. Әрбір шаруашылықпен шүғылданушы өзінін экономикалык саясатын жоспарлап, жүргізеді. Мысалы, зейнеткер өз жиғанын мемлекеттік кұнды қағазға салады, шаруа жылыжай (теплица) салады. Дүниежүзілік банк мемлекеттерге қарыз беруді шешеді. Экономикалық саясаттың негізгі бөлігін мемлекеттік экономикалық саясат (МЭС) кұрайды. Ол жоғарғы (макро) және төменгі (микро) деңгейдегі шаруашылық барысына максатты әсер ету. Оған әлеуметтік, қорғаныс, сыртқы жағдай, экология тағы басқалары жатады. Экономиканы мемлекеттік реттеу (ЭМР) (немесе экономикалық саясат) - арнайы әрекет, демек көлемі мөлшерлі, әрқилы. Мысалы, қоғам игілігін туғызу, тек дүниемен қамтамасыз ету емес. кең көлемді қамтиды. Ол жеке бастың бақытты болуы. жайлылық. жүмысына разылық, түрмысына ризашылығы. Қазіргі заманда әлеуметтік - экономикалық жағдайларға ғылыми зерттеулерді ұйымдастырып, каржыландыруға. әлеуметтік қамсыздандыруға, ағарту жұмысына, ортаны қорғауға мемлекеттін араласпауы мүмкін емес. Сондықтан нарықтық экономика жағдайында ЭМР және МЭС пара-пар. ЭМР (экономиканы мемлекеттік реттеу) дегеніміз күқықтық үкімет орындары мен қоғамдық ұйымдардың қалыптастқан әлеуметтік-экономикалық жүйенің түрақтануы мен өзгерістерге тиімделуіне арналған құқықтық, орындаушылық, бақылау сиякты әрекеттерінің үлгілі жүйесі. Салалық, жалпы шаруашылықтық күйзелістер, жалпылай жұмыссыздық, ақша айналымын бұзу, дүниежүзілік нарықтағы ;келелстіктің шиеленісуі жалпымемлекеттік экономикалық саясатты кажет етеді.
1.1873 жылдан бастап, 1929 ж уақыт аралығында әрекет етеді. 2.1929-1933 ж. аралығы (Ұлы дағдарысы)
МЭС жүйелі іске асыру: қалыптасқан жағдайды талдау, мүмкіндікті бағдарлау (табиғи-экономикалық, күш-қуат, зиялылық), болашақтағы сыртқы экономикалық қатынас, халықаралық экономикалық саясаттың өзгеруін болжау. Қазақстанның экономиканы мемлекеттік реттеудегі ғылыми ағымы: 1. экономиканың жоспарлы және нарықтық тәсілдерін жүйелі пайдалану. 2. мемлекеттің араласуы (ауқымды мәселелерді шешу, т.б.). 3. жалпы экономикалық жағдайдың тиімділігін арттыру. 4. шетелдік салымдар (иностранная инвестиция), оны негізінен ғылымды дамытуға, жаңа өндіріс әдістерін енгізуге пайдалану. 5. Ұлттық экономиканың дүниежүзілік аймағына енуі.
Негізгі бөлігін оқшаулау (алғашқыларын анықгау). Халық шаруашылығын басқару жүйесіндегі теңдестік пе сәйкестендіру. Шешетін мәселелердің әдістері мен жолдарын тандау. Жалпы экономикалық шешімдердегі жан-жақтылық. ЭМР шараларын жүзеге асыру жолдары: Бағдарлау, ұзак мерзімді маңызды жоспарлау. Қаржы-қаражаттың реттелуі. Салықпен реттеу. Ақша-қарыз арқылы реттеу. Бағамен реттеу. Кеден, баж салығымен реттеу. Мөлшерлі тариф белгілеу. Әкімшілік, құқықтық рұқсат беру (лицензия) арқылы реттеу. Нарықтық реттеу. 3. Экономиканы мемлекеттік реттеу дегеніміз әлеуметтік шаруашылық жағдайына, оның ұымды теңдік пен жоғары деңгейдегі экономикалық тұрақтылығын қолдау үшін мемлекет негізгі экономикалық-әкімшілік және ұйымдастыру-құқықт тұрғыда араласу түрлері. Оның қажеттілігін тарихи деректер дәлелдейді. Өткен кезеңдердегі (1929-1933 жж., 1948-1949 жж, 1973-1975 жж., 1980-1982 жж.) терең күйзелістерден шығу мемлекеттердің экономикаға араласуымен қамтамасыз етілген. Нарықтық экономиканың асқан білгірі, Нобель сыйлығының иегері Д. Леонтьев ұлттық экономиканың құбылу теңіздегі желкенмен теңестірген. Желкен жылжу үшін жел керек ол қажеттілік. Тұтқа - мемлекеттік реттеу, онсыз жел оны қүзға соғып күл-талқанын шығарады. Тімді экономиканың шведтік түрін шығарушы, ірі мам Клас Эклунд ретке келтірілмейтін нарық жоқ, болған емес, он мемлкеттік реттеу қажет деген қорытынды жасаған. 1929-1939 жж. күйзелістерден шығудың жалғыз жолы қор тарту деген ағылшынның түлғалы экономисі Дж. М. Кейнс (1883-1946 жж.)- Кейнстің көзқарасы жоспарлы және нарықтық экономиканың үйлесуінің қажеттілігіне иландырады. Оны тиімділігі әр елдердің табиғи-тарихи, әлеуметтік-модениет, табиғат, экономика, ұлт, халық құрамы, орналасу жағдайына байланысты түсіну үшін әрқилы экономикалық сөздердің (атаулардың) іргетасын білу қажет. Қоғам игілігі (общественное благо)- халықтың мұқтажын қамтамасыз ететін, заңды құқығын қорғау, қоғамдық тәртіп сақтау, түбегейлі ғылыми зерттеулерді ұйымдастырып, нәтижесін пайдалану, біріңғай қуат, тасымалдау, байланыс жүйелерін құрып, пайдалану, жалпы мемлекеттік табиғатты корғау тиімділігі, төтенше жағдайлардан алдын-ала ескерту сияқтыларды мемлекеттік деңгейде шешіп басқару. Сыртқы әсер - кәсіпорын мен тұтынушылардың өнім өндіріп, қызмет көрсетуінен тигізетін ықпалы. Мысалы, өндірушінің мақсаты сұранысты қанағаттандырып, көп пайда табу. Қоршаған ортаны қорғау, табиғи ұқыпты пайдаланып, сақтау сияқтылар көлеңкеде қалуы мүмкін. Мұндайда сыртқы кері әсер туады. Өндірістен тыс шығын (трансакционные издержки) - карым-қатынасты шешу, оны орындауға байланысты шығындар. Оны мемлекет өзіне алуы мүмкін, немесе мекеме, косіпорынды көндіреді. Әлеуметтік шығындар - әлеуметтік жағдайға байланысты қиыншылықтардын туындауы, шиеленісуі мемлекеттің араласуын қажет етеді. Мысалы, жұмыссыздықтың өсуі, ақшаның құнсыздануы тұрмысы төмен қауымға қосымша қарастыруды (жалпы табысты бөлуді) мәжбүр етеді. Сол сияқты еңбек құқығын жүзеге асыру, халықаралық экономикалық қатынаста ұлт мүддесін қорғауда әлеуметтік шығындар жүмсаумен байланысты. ЭМР қажеттілігі әртүрлі себептермен байланысты:
Мемлекеттік реттеу қажеттлігін айқындауға мүмкіндік беретін келесі маңызды түсінік – тауарларды өндірушілер мен оларды тұтынушылардың нарықтық өзара қатынастарының күшеюі мен тығыздығының «сыртқы әсерлері» болып табылады. Мәселен, бұл қарым-қатынастар аумағында тауарлар (қызметтер) өндіруге кететін шығындар құрамында табиғатты қорғау шаралары мен соған арналған қорларды тиімді пайдалануға кететін шығындард ескеруді ынталандыру механизмі жоқ. Осыдан келіп, өз қызметін тек қана сұранысты қанағантандыру және пайда табуға бағыттайтын кәсіпкердің ой-өрісінен қоршаған табиғи ортаның ластануын болдырмау және табиғи шикізатты тиімді пайдалану мәселелрі толықтай шет қалатындыға әбден түсінікті. Адамдардың өндірістік тұтыну қызметінің сыртқы әсері ретінде пайда болатын бұл мәселенің шешімі ең алдмен мемлекеттің араласуын талап етеді. Нарық субъектілерінің өзара іс-әрекеттерінің шарттарын анықтауға және олардң сақталуын бақылауға арналған тракжациялық шығындарды төмендетуде де мемлекеттің ролі зор. Мұндай шығындардың салыстырмалы түрдегі төменгі мөлшерін көбінесе мемлекет тарапынан мәжбүр ету тетіктерін қолдану арқылы қамтамасыз етеді; ал оған нарықтық бәсекеге қатысушылардың бәрі де мүдделі. Белгілі шарттылықпен алғанда өзара байланысты экономикалық көрсеткіштер жүйесін ескере отырып, бұл жүйенің негізін – микроэкономикалық, ал жоғарғы деңгейін макроэкономикалық көрсеткіштер құрайтын пирамида түрінде елестетуге болар еді. Макро жән микро экономикалық көрсеткіштердің бірқалыпты түйісуі пирамиданың орталық бөлігінде жүзеге асады, бұл тұста халық шаруашылығын басқарудың аймақтық – салалық органдарының шаруашылық қызметінің көрсеткіштері басым болады. Егер де көрсеткіштердің тұтастай жүйесін тауарлар (қызметтер) «қозғалысының» қорытынды сипаттамасы ретінде қарастыратын болсақ, онда пирамида негізінің беріктілігі макроэкономикалық сипаттағы және нарықтық қатынастар өрісінің кеңеюі үшін барынша қолайлы жағдайлары жасауға мүмкіндік беретін, көбінесе қоғамдық тауарлардың нарықтан тыс қозғалысына тәуелді нарықтық механизм әректінің тиімділік дәрежесімен анықталады. Бүкіл әлемдік тәжірибе нарықтық механизмдерді қолданудың тимділік коэффициенті қоғамдық тауарлар қозғалысын мемлекеттік реттеуді ескермеудің дәрежесіне қарай төмендейтіндігін сөзсіз дәлелденген. Ненмесе, керісінше, егер мұндай реттеудің объективтілігі ескеретін болса, әлгі тиімділік коэффициенттің мөлшері жоғарлайды. Осылайша, бұл қажеттілік тауарлар мен қызметтердің барлық түрін өндіру мен тұтынуды мемлекеттік және нарықтық реттеудің диалектикалық бірлігінен туындайды. 3. Өндірістен тыс шығындарды азайту үшін сауда -алмастырумен шүғылданушылар үкіметтің араласуын пайдаланады. 4. Әлеуметтік-саяси тұрақтылықты қамтамасыз ету шаралары жүргізу. Мүнда әртүрлі иландыру, мәжбүрлік сияқты әдістер қолданып табысты бөлу жүзеге асырылады. Мысалы қайырымдылық жасау (өз бетімен иланып көмектесу), салық салудьң үлесін көбейту (пайдасын қоғаммен бөлісуге мәжбү ету), тағы басқалары. Нарықтық экономика өзінің реттелетін және өзінің дамитын күрделі. Нарық жағдайындағы тұтынушылар нені? қанша? қашан? қайда? шешім қабылдайды. Негізгі құралдары: баға-сұраныс-ұсыныс-бәсекелестік құралдары. Мемлекет нарықтық реттеуді жетекші орын алады. Мемлекет монополияға қарсы шараларды жасау шағын және орта бизнеске қолдау көрсету. Экономикалық тұрақтылықты макроэкономикалық тепе-теңдікті және экономиканы дамытуға көтермелеулігін қамтамасыз ету. Мемлекеттің нарықтық экономиканың ролі оның функциялары арқылы анықталады: Қазіргі мемлекеттің экономикалық қызметтері: 1)Мемлекеттің басты мәселесі елдің экономикалық дамуының стратегиялық жасасу. Мемлекет осындай стратегиялық жасауынан бастамасы болып және оны нақты іске асыруы үшін жауапкершілік алады. 2)Экономиканы тұрақтандыру және тұрақты экономикалық өсуді ынталандыру. Бюджеттік, ақша несиелік, фискалдық саясат шаралары арқылы мемлекеттік дағдарысты өндіріс құралдарын болдырмауы инфляцияның төмендетуін көздейді. 3)Жұмыссыздық бұл тек күрделі мәселе ғана емес, сонымен қатар тұтынушының сұраным мен салық түсімдерін төмендетуге жәрдемақыға кететін шығындардың өсуі. 4)Бағаны реттеу. Бұл функцияның мәні зор, бағаның құрылуы және динамикасы экономика жағдайын өзгертеді. 5)Шаруашылық субъектінің құқықтық базасын қамтамасыз ету. 6)Нарық шеше алмайтын әлеуметтік-экономикалық мәселерді шешу (монополияға қарсы саясат жүргізу). 4.Экономиканы реттеудің міндеттері: 1)Экономиканы дамуында нарықтық механизмді тиімді қолдану мәселелерін зерттеу. 2)Экономикалық процестердеде мемлекеттің араласуын максималды және минималды шараларды анықтау. 3)Әртүрлі экономикалық жағдайларға МЭР-дің әдістері мен құралдарын анықтау. 4)Мемлекет арқылы экономикалық реттеу мәселелерін зерттеу. 5)Экономикалық дамудағы экономикалық саясаттың мәселелерін зерттеу. Реттеу негізі 1. Реттеуді талдау 2.Ғылыми болжам жасау 3.Артықшылықтады қамтамасыз ету Реттеу концепциясы принциптер әдістер
2) Экономикада мемлекеттің роліне жаңа технологиялар қалай ықпал етеді? 2 Дәріс. ЭМР-дің әдістемесі жөніндегі ұғым және оның элементтері Дәріс мазмұны 1.Ұдайы өндіріс айналымы және экономикалық құбылыстардың өзара байланысы. 2.ЭМР әдістемесі және оны әрдайым жетілдіріп отырудың қажеттілігі. 3.Экономикаға тура және жанама әсер ету әдістері. 4.Мемлекеттің экономикалық қызметтері. басқару үшін не кажет екенін аныктау қажет. Біздің пікірімізше, бұл үшін мәселелердің үш блогын шешу керек. ел нарығыньң тұжырымдамасын жасау; нарықты басқарудьң негізгі бағыттары мен экономикалық теориясын тандап алу; нарықтың ұйымдьң-экономикалық тетігін, оның критерийін анықтау. Болашақта прогрессивтік қоғам құру үшін не істеу керек? Ең алдымен өзгерістердің теориялық түғырнамасын әзірлеу қажет. Егемендікке қол жеткізуге байланысты экономикалық жағдайдың өзгеруі, жаңа нарықтық жүйелердің қалыптасуын талап етеді, олар өздерінің кеңею жэне экономикалық күрылым-дарының қалыптасу есебінен көптеген қайшылыктарды шешу тэсілдерін табады. Мұның салдарынан «мемлекет-нарық» жүйесінде қатьшастардың эволюциясы болады, мемлекеттің нарық атқарымын мемлекеттік реттеу үлгілері өзгереді. Нарық экономикалық реформалар жағдайында пайда болды жэне дамиды, сондықтан экономикада пайда болғанның барлығы да нарық диалекгакасының эсер етуімен пайда болады жэне дамиды. Алайда оның даму деңгейі, мазмүны мен теориялык-эдіснамалық қағидалары нақты сэтпен анықталады, мысалы, 1992-2002 жылдардағы сияқты нарықтың экономикалық өсуі мен карқынды дамуын атап өтуге болады. Республикада нарық жүйесін қалыптастырған кезде өзіндік ерекшеліктері ескерілуге тиіс. Қазақстан нарығының дамуы үш кезеңге бөлінеді: 1. 1991—1993 жылдары. Нарық жүйесінің негізгі қүралдарын қалыптастыру. Ең күшті соққы халыққа нарықтық баға бірнеше есе өсіп, жалақы, зейнетақы, жэрдемақы бірнеше айға кешіктірілгенде тиді; акша реформасы өтті — қаржы қарыздары, есепке алу, баспа-бас айырбастар енгізілді, төленбеген төлемдер пайда болды, жеткізу-шілер тек өзінің меншікті өнімдерімен есеп айырысты. Мұның нәтижесінде республикада баспа-бас айырбастау ұлесі 45%-ға жетті. 2. 1994-1998 жылдары. Үкімет нарық механизмдерінің элементтеріне қатысты тіркелген бағам енгізді, меншіктің дамуынының жаңа нысандарын құрды. Нарық нысандарының қарқынды дамуы меншік иелерінің жаңа таптарыньщ құрылуына, жеке меншіктің нығаюына әкелді. Мұнда баға өсуінің қарқыны айтарлықтай төмендеді. 3. 1998-2006 жылдары. Нарық жеке меншіктің кеңею жағдайьшда дамыды. Мемлекеттік және жеке меншіктің арақатынасы республика бойынша 1:5, ал ТМД елдері бойьшша тұтас алғаңда 1:3. Нарықтың қалыптасуыңда шешуші рөлді шетелдік инвестициялар атқарды. Нарықтың молықтырылған кезеңі болды, нарықта іс жүзінде наннан бастап автомобильге дейін бәрін сатып алуға болатындай мұмкіндік туды. Алайда нәтижесінде ауыл шаруашылығьшың құлдырауы болып өтті. Қазақстанның азық-түлік нарығының даму ерекшеліктері: «талыксытпалы ем» жүргізу; өнімді қайта өңдеу үшін жеткілікті қуаттардың болмауы: нәтижесінде енімнің 50%-ы қайта өндеуге шетелге тасылады; баланстандыруды кұрделендіретін ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің бір жақты мамандануы - нарық жағдайларында болатын мұндай жағдай нарық үдерісіндегі тежейтін факторлардың бірі; аграрлық нарықтың дамуына мүмкіңдік жасайтын шетелдік инвестицияларды жүргізу. Елдің иңвестициялық нарық жағдайы оның экономикалық дамуының, бірлескен кәсіпорындардың тендігі мен өзара тиімділігінің ең маңызды индикаторы болып табылады. Республикада нарық элементтерін енгізу шетел капитальш пайдалану тиімділігін арттырды және шетелдік инвестициялар үшін Қазақстанды бұрынғыдан да тартымды ете түсті; нарық жағдайында шаруашылық жүргізудің осы за-манғы технология әдістерін жақсы меңгерген жоғары білікті мамандардың болмауы; 1991 жылға дейін мамандарды даярлау тек бір мамандыктың шеңберінде жүргенін атап өтейік. Бүгінгі күні нарық нарықтық ойлау қабілеті бар әмбебап мамандарды талап етеді. Көптеген жас мамандар нарықка даяр болмай шықты, олардың нарықтық тэжірибесі жоқ, олар нарық үдерісінен шет қалған; коммунициалдық модернизм элементтерінің болуы; мүлдем жаңа нарықтық қатынастарды тудыратын ТМД елдерімен бірігу. Қазақстан Республикасы бірігу (интеграциялык) арқылы нарықты багындыруға тырысады. Бүл қазақстандық нарықта шетелдік компаниялардың (Түркия, АҚШ, Қытай, Жапония) өнімдерін қайта өңдеу үшін жағдай жасайды жэне бәсекелестік есебінен нарық қызметтерінің тек құнын төмендетіп қана қоймай, сонымен бірге азық-түліктік жағьшан қауіпсіздік тудырады. Аймақтық ерекшеліктері: шетелден әкелінген азық-түліктің молығуы; арзан еңбек ресурстарының артылуы (қазіргі кезде өндіріс үдерісінде кызмет істемейтін еңбек етуге қабілеттілердің саны 655 мың адамды құрайды); Ресей Федерациясы және Қытаймен шекаралас орналасуы әрі олардың байланыстар белсенділігі. Ғасырлық тарихы бар компаниялар жүмыс істейтіндіктен бүгінде әлемдік рыноктың аясы тарылды, ал Қазақстанға әлі де болса халықаралық деңгейде өзін-өзі танытуын жеңіп алу міндеті түр; революциялық жолмен жүзеге асатын меншік пен шаруашылық жүргізудің алуан түрін қалыптастыру, яғни ауыл шаруашылық кәсіпорындарын қайта құру, ал ол әлемнің көптеген елдерінде қалыптасқан ұйымдық құруды бұзбай-ақ эволюциялық жолмен өтті. Демек, нарық жаһандану үшін қажетті стратегиялық жағдайды құра отырып, өзі экономикалык дамудың объектив мақсаттарының бірі бола бастайды, біртұтас республикалық экономиканың калыптасуына және оның тиімділігін арттыруға еркіндік туғызады. Осы замандағы ғылымда нарық мәселесі мен мемлекет рөлін түсінудің жалпы ғылыми тұжырымдамасы қандай? - деген сұрақ туындайды. Заманға сай білімнің маңызды және ең қиын проблемаларының арасынан ең алдымен «экономика», «нарық» жэне «мемлекет» сиякты категориялар арақатынасы ж-ніндегі мәселе алдымызда түрады. Қазіргі уақытта алуан түрлі тәсілдемелердің көптігіне қарамастан, бұл мәселе жеткілікті зерделенбеген болып қала береді. Ал «нарық» үғымына қатысты эңгіме ететін болсақ, онда оны не «экономика» үғымымен тендестіреді, не жалпы алғанда ғылыми зерттеу тақырыбына енгізбейді. Әзірге қарастырылып отырған жүйелік қатынаста нарық пен мемлекеттің орны айқын анықталған жоқ. Белгілі бір шамада олардың арасында қандай да бір байланыс бар. Алайда мұнда нарықтың меншікті динамикасы болатынын және өзінің ерекше объектілерін болжайтынын ескерген жөн. Бүл теориялық-әдіснамалық кеңістікгі толтыру үшін не ұсынуға болады? Бұл проблемалар бойынша қиындықтар ең алдымен экономикадағы «нарық» ұғымын бір мәңді ұғындырмаудан және мемлекет эволюциясын зерттеген кезде олардың айқын қолданбауынан пайда болады. Нарық зерттеу пәні ретінде аса және көп мәнді күрделі құбыдыс ретінде байқалады. Оны зерделеу күрделілігі сол, ол болашақта тұтастықта бола түрып, сонымен бірге қандай да бір орнықты түрақты шама бола алмайды жэне түрақты түрде өзгерістерге ұшырайды. Қазақстанда нарық мәселесі бойынша зерттеулер салыстырмалы түрде жуырда басталды жэне оған деген қызығушылық ұдайы өсуде. Отандық экономикалық әдебиетте зерттелген проблема бойынша кейбір жарияланымдар пайда болды, алайда олардағы барлық берілген анықтамалар оны бір жақты мағынасында түсіндіреді. Бүл жүмыстарда «мемлекет», «нарық» үғым-дарының мэні және олардың өндіріс категорияларымен байланысы қарастырылған. Бұл аспектіде, біздің пікірімізше, үш мәселені айырып көрсетуге болады: Біртұтас нарық неге қажет? Неге нарықтың дамуын басқару қызметін мемлекет атқаруға тиіс? Нарық республиканың экономикалық қатьшастар жүйесінде қандай орын алады? Нарық экономикалық жүйе ретіңде кез келген формацияға оңай үйлеседі. Оның басты кемшілігі - бұл басқарудың біртұтас пәрменді жүйесінің болмауы, сондықтан мемлекеттің нарықпен экономикалық өзара байланысы орнатылмайды. Біртұтас республикалық нарықтың дамуын тежейтін факторы болып, сондай-ақ әрі ішкі, эрі халықаралық операциялар үдерісін жүргізуді реттейтін жоғары заңдар актілерінің болмауы есептеледі. Қазіргі кезде бұл проблемамен айналысатын біртұтас орган жоқ. Сонымен бірге есеп жүргізу жағдайында іріктеп алуға білікті мамандардың тапшылығы байқалады. Мүндай жағдайда Қазақстан біртұтас нарық жүмыс істеп жатқан дамыған елдердің тэжірибесі мен эдістерін пайдалануға тиіс. Оның аймақтық жэне салалық белгілері бойынша алшақтығы республика экономикасын тым артта қалдырды. Тауар өндірушілермен тығыз байланыстың болмауьшан нарық басымды жағдайға ие болмады. Басқаша айтқанда, өндіргіш куштер барлық қатысушылардың үйлестірілуін, іс-қимылдарының келісілуін талап етеді. Мемлекет пен нарық арасындағы қатынастар жиынтығы күрделі және жан-жақты жүйені білдіреді. Бір жағынан, бүкіл жасалған өнім мемлекеттің қарауына түспейді, оның бөлінуін нарық аныктайды және республика алдында тұрған саяси міндеттерге байланысты өзгеруі мүмкін. Екінші жағынан, шаруашылық жүргізуші субъектілердің белгілі бір дербестілігі мен өз жүмысының залалсыздығы үшін олардьщ жауапкерітлігіне қарамастан нарық үдерісі әрбір кәсіпорында материалдық және еңбек ресурстарымен, мемлекеттік бюджеттен бөлінетін қаражаттармен кепілдендіріледі. Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, республиканың экономикалық дамуындағы нарық рөлін зерделеудің осы заманғы әдіснамалық негіздері объективтілік, өзара байланыс, жүйелілік сияқты танымның маңызды қағидаларына негізделуге тиіс, Осы мақсатпен біз «экономика-нарық-мемлекет» кұрылымының өзара іс-қимыл тетігінің жалпы сипаттамасын бердік, олардың жүйелік мэні ашылды жэне ерекшеліктері анықталды. Біздің қоғамдық өмірде нарықтық орта құрылды, ол бізді экономиканың қызмет етуінің нарықтық тетіктеріне үлкен еркіндік бере отырып, нарықтың экономикадағы орнын қайта қарауға мәжбүр етті. Бұл үшін ұйымдық жэне экономикалық жағдайлар жасау қажет. Мемлекеттік тәуелсіздік кезеңінде бұл бағытта аз іс жасалған жоқ. Дағдарыстық құбылыстардан өтіп, экономикалық түрақтылық пен әлеуметтік дамуға қол жеткізілді. Қазіргі кезде нарықтық үдерісті басқарудың жаңа формаларын, үлгілерін, технологияларын, үйымдастыру әдістерін белсенді іздестіру жүргізілуде. Бүгінгі күні жоғары және тез өзгеретін талаптар тек техника мен технологияға ғана емес, сонымен бірге ең алдымен нарыққа да қойылады. Нарық пен экономика жүйесі арасында сәйкессіздік айтарлықтай күшейе түседі, өйткені нарықта барлық экономикалық мүдделер біліне бастайды, мұнда олардың өзара байланысы байқалады, нарық адамдарды біріктендіретіндіктен олардың қарама-қарсы тұруы бәсендейді. ЭМР басты максаты экономикалық, әлеуметтік түрактылық, ел ішіндегі қүрамды нығайту, жетілдіру, оны өзгерістерге бейімдеу. Одан басқа да өзара байланыстағы нақтылы мақсаттар бар, олар бірігіп, "мақсаттардың еменін" ("дерево целей") құрайды. Оның тарауы: экономикалық дамуды тегістеу; акша айналымын түрақтандыру; бәсекелестікті көтеру; мемлекеттік жүйені нығайту, бейімделуі; халықшаруашылығының қүрамын жетілдіру, жүмыспен қамтамасыз етуді қолдау; әлеуметтік әлем; коршаған ортаны қорғау. Максат өлшемді (жүмыссыздықты қысқарту), сапалы (білімді жоғарлату), әртүрлі мерзімді (жақын арадағы, қысқа, орта,үзақ мерзімді) болады. Мақсатгардың топтары: Жағдайды сақтауға арналған (жүмыспен қамтуды қолдау, ақша айналымын түрақтандыру, қалыс қалғандарды тарту, т.б.). Өскелеңді ынталандыру (жоғарғы өндіріс әдісі, ғылыми үсыныс,елсізді қоныстандыру). 3. Жаңа әдіс, жүмыс түрін енгізу (жалға беру, жаңа қуат көздерін орнату, берілген қүнды қағаздармен сайлауға қатысуға рүқсат ету). 4. Жанама әсер етушілер (ғылыми-зерттеу орындарын ашу, орталықтар күру, кәсіпкерлерге көмек, шет елдегі үлттық көрмелер). 5. Оңды нәтиже беретін қалыптаскан күрылымға үйлесиейтін қысқа мерзімді шаралар. Бір - біріне қатынасына байланысты мақсаттар ұласқан (гармоничные), мысалы экономиканың өсуін ынталандыру жұмыспен қамтамасыз етуге ықпал жасайды, қайшы, мысалы, ақшаның қүнсыздануымен күрес жүмыссыздықтың өсуіне және керісінше эсер етеді, ығыстыратын, мысалы қорды жинақтап, орталықтандыру, біріккен үйымдар (картели) ашуды қолдау тәуелсіз бәсекелестікті ығыстырады, болып бөлінеді. Мақсатты орындау қосымша әсер әкелуі мүмкін (оңды, кері). Мысалы, ауыл шаруашылығындағы ғылыми-ондірістік жацалықтар өндірген өнімнің бағасын арзандатып, өмір деңгейін жогарылатады. Сонымен қоса кері әсері бар, ол жүмыссыздық, қалаға көшу, ондағы жүмысшы күшін арзандату. Оңды тағы әсері сырттан сатып алуды азайтып, шет елге өнім шығару. ЭМР даму кезеңдері. Бірінші кезеңде нарықтық экономиканы енгізуге мемлеке жалпы жағдай туғызады. Атап айтсақ, тәртіп орнату, шекзран күзету, қорғау, кедендік төлемдер сияқтыларды заңдандырып тәртіп бүзушыларды жазалайды. Екіншіден әлеуметтік қайшылықтар, экономикалық күйзелістер шиеленіскенде мемлекет шаруашылық жағдайына араласады. Мысалы, әскери, саяси, экономикалық мақсатта қызмет көрсететін қүрылыстар салу, яғни өзен, теңіз қатынастарын салу, байланыс тораптары және басқалар. Мүндайда жеке менші қаржыларын ынталандырып өскери тапсырмалар береді. Үшіншіде қаржы иелерінің дамуына жеңілдіктер беріліп, еңбек, салық, сауда, әлеуметтік жағдайларды қамтитын зандар жасалынып аяқталады. Шикізат пен қызмет атқаратын қүрылымдар (инфраструктура) мемелекет меншігіне сатып алынып, қосымша жаңадан салынады. Шаруашылықты реттеуде тәжірибе ретінде ақша-қарыз және қаржы шаралары қолданылады. Орталық каржы орны қарыз қайтарудағы үстеме өтемді (учетная ставка) өзгертіп саясатын жүргізеді. Ел ішінде үкімет қзрыз беретін ірі орынға айналып, халықарапық қарыз беруші болады. Сыртқа тауар, каржы шығаруды ынталандыру саясаты жүргізіледі. Дамыған елдер үлттық табыстың мүдддесі үшін дүниежү3ін, аймақтық және экономикалық ықпалдылыққа бөледі. жүктеу/скачать 2,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||