Бі лім бе ру маз мұ ны ның мә ні жә не прин цип те рі

4-бөлім. Жоғары мектепте оқыту теориясы (дидактика)
92
Сол сияқ ты XІX ға сыр да ғы көп те ген пе да гог ға лым дар да бі-
лім бе ру маз мұ нын құ рас ты ру да ма те ри ал дық теорияны жақ та-
ған. Қа зір гі кез дің өзін де оқу жос па ры мен оқу лық тар ға тал дау 
жа сауда осы теорияны бас шы лық қа ұстанып ке ле міз. Яғ ни бұл 
теория өзі нің құн ды лы ғын жой ған жоқ де ген қо ры тын ды жа сай 
ала мыз.
­
Екін ші теория – бі лім маз мұ ны ның фор мальды теория-
сы. Бұл теорияны ұстану шы лар ға: Ге рок лит, Ци це рон, Кант, Пес-
та лоц ци, Дис тер вег жә не т.б. ер те кез де гі пе да гог-ой шыл дар ды 
жат қы зу ға бо ла ды. Мы са лы, Ге рок лит тің тұ жы ры мы бой ын ша: 
«Адам ды оның көп бі лі мі ақыл ды ет пей ді». Мұ ны Ци це рон да 
қол да ған. Атал ған теория ның не гіз гі қа ғи да ла рын И. Кант, Пес-
та лоц ци фи ло со фияла ры құ рай ды. Олар дың тұ жы ры мы бой ын-
ша оқы ту дың не гіз гі мақ са ты – бі лім алу шы лар дың дұ рыс ой лау 
қа бі лет те рін жақ сар ту. Бұл ту ра лы А. Дис тер вег өзі нің «Не міс 
оқы ту шы ла ры на бас шы лық» ат ты ең бе гін де өзін дік көз қа ра сын 
біл дір ген. Ол бі лім бе ру маз мұ нын қа рас ты ру ба ры сын да бі лім 
алу шы лар дың та ным дық-қы зы ғу шы лық іс-әре кет те рі не кө ңіл 
бө лу, ақыл-есі, ой лау қа бі лет те рін ес ке ру қа жет ті гі не мән бе ру 
ке рек де ген. Фор маль ды оқы ту ды жақ тау шы лар да ал ғаш қы лар 
сияқ ты оқы ту дың суб ъек тив тік жа ғы ның мә нін же те ба ға ла ған. 
К.Д. Ушинс кий ал ғаш қы лар дың бі рі бо лып екі теорияны да сын ға 
ал ды. Ол «Ойды ат үс ті да мы ту на ғыз тия нақ ты бі лім бер мейді» 
дей оты рып, ал ды мен адам ды бі лім жа ғы нан су сын да тып, ал ған бі-
лім де рін игер ту қа жет ті гі не мән бе рі луі тиіс екен ді гі не тоқ тал ған. 
К.Д. Ушинс кий бі лім бе ру маз мұ нын таң дау ба ры сын да ма те ри ал дық 
жә не фор маль дық әдіс тер ді бір лік те қа рас ты ру идея сын ұсын ған.
Пе да го ги ка да бі лім бе ру маз мұ ны же ке тұл ға ны қа лып тас ты-
ру мен да мы ту ба ры сын да ғы ғы лы ми не гіз ре тін де қа рас ты ры ла-
ды. Өйт ке ні же ке тұл ға да муы тәр бие мен оқы ту ға ты ғыз бай ла-
ныс ты, сон дық тан да ал ды мен бі лім бе ру маз мұ нын анық тап алу 
қа жет екен ді гі дау ту дыр ма са ке рек.
Со ны мен, бі лім бе ру маз мұ ны де ге ні міз – же ке тұл ға қа лып-
тас ты ру ба ры сын да ғы адам ба ла сы ның іс-әре кет тә сіл дер ді мең-
ге ре оты рып, жүйелі түр де бі лім алуы, іс кер лік пен дағ ды сын, та-
ным ар қы лы көз қа ра сын қа лып тас тас ты ру жә не ақыл-ойы мен 

4.2. Бі лім бе ру маз мұ ны 
93
се зі мін да мы ту. Яғ ни бі лім ді адам деп ақыл-ойы же тіл ген, әдіс-
тә сіл дер ді мең гер ген, қа бі лет ті, өз пі кі рін дә лел дей ала тын, бо-
ла шақ ты бол жай оты рып, ше шім қа был дай ала тын же ке тұл ға ны 
айтуға бо ла ды.
Бі лім маз мұ ны – оқу орын да ры ның не гіз гі мә се ле ле рі нің бі рі. 
Ал оның мә ні – әр бір ғы лы ми пән дер ден ғы лы ми бі лім ді иге ру, 
тә жі ри бе де қол да на бі лу.
Пе да го ги ка ғы лы мы ның маз мұ ны – оның та ри хын да қа лып-
тас қан ру ха ни мұ ра лар мен құн ды лық тар әле мі. Бі лім бе ру дің 
маз мұ ны мен оның мә нін ашу да жә не бі лім бе ру ді із гі лен ді ру 
идея сын жү зе ге асы ру ба ры сын да же ке тұл ға ны да мы ту мә се ле сі 
соң ғы 15-20 жыл ша ма сын да күн тәр ті бі нің ал дың ғы қа та ры на 
ен ді ріл ді. Атал ған мә се ле И.Я. Лер нер, М.Н. Скат кин, В.С. Лед-
нев, Б.М. Бим-Ба да жә не т.б. ға лым дар дың ең бек те рін де қа рас ты-
ры лып, тал дан ған.
И.Я. Лер нер мен М.Н. Скат кин бі лім бе ру маз мұ нын теория-
лық тұр ғы да бі лім іс кер лік, дағ ды ны қа лып тас ты ру жүйесі деп 
тү сін дір ген, со ны мен қа тар шы ғар ма шы лық іс-әре кет, ерік се зі-
мін мең ге ру ді ұсы на ды. Бір қа тар ше тел пе да гог та ры (АҚШ, Анг-
лия, Фран ция, т.б.) же ке тұл ға ға жал пы адам зат тық тәр бие бе ру ді, 
оқу маз мұ ны на та би ғи құ бы лыс тар мен қо ғам дық өмір де гі шы-
найы құ бы лыс тар ды тү сін ді ру де оқу пән де рін өза ра кі рік ті ру ді 
не гіз ге алу ды ұсын ған.
Бі лім маз мұ нын анық тау да, жал пы ға мін дет ті бі лім бе ру де, 
ал оның ғы лым мен тех ни ка жә не мә де ниет тің да му дең гейіне 
сай бо лу ын қам та ма сыз ету мақ са тын да оқу бағ дар ла ма ла ры мен 
оқу лық тар ды же тіл ді ру аса қа жет бо лу да.
Бі лім бе ру маз мұ нын іс ке асы ру ба ры сын да аға ұр пақ тың жи-
нақ та ған тә жі ри бе сін бо ла шақ ұр пақ қа мең гер ту, со ны мен қа-
тар әлеу мет тік-мә де ни тұр ғы дан маз мұ нын да мы ту мақ са тын да: 
ғы лым ту ра лы то лық мә лі мет бе ру (бі лім маз мұ ны ның не гіз гі 
теорияла ры, заң да ры, ұғым да ры, т.б.); бі лім маз мұ ны ның ғы лы-
ми жә не прак ти ка лық мә нін ашу; бі лім алу шы лар дың жас жә не 
да ра ерек ше лік те рін ес ке ру; әр түр лі пән дер ді оқы ту да бе ріл ген 
мер зі мі не, кө ле мі не қа рай бе ру; бі лім бе ру маз мұ нын әлем дік тә-

4-бөлім. Жоғары мектепте оқыту теориясы (дидактика)
94
жі ри бе мен ұш тас ты ру; оқу ор ны ның оқу-әдіс те ме лік жә не ма те-
ри ал дық ба за сы на сай құ ру қа жет.
Бі лім бе ру маз мұ ны ның мақ са ты қа шан да қо ғам ның қа жет ті-
лі гін, же ке тұл ға ның сұ ра ны сы мен қы зы ғу шы лы ғын қа на ғат тан-
ды рып оты руы тиіс.
Бі лім бе ру маз мұ ны ның си па ты, же ке тұл ға бой ын да са на-
лы өз ге ріс, яғ ни же ке тұл ға ның өз ге ру ди на ми ка сы бол ған жағ-
дайда кө ру ге бо ла ды. Же ке тұл ға ның өз ге ру ди на ми ка сы де ге ні міз 
– суб ъек ті нің са на сы мен қа сиетін де гі елеу лі өз ге ріс тер. Бұл мә се ле 
тұр ғы сын да В.С. Лед нев бі лім алу шы лар дың бір лес кен іс-әре ке-
ті нің маз мұ ны на кө ңіл ауда ру теория сын не гіз ге алу ке рек деп 
са най ды. Бі лім бе ру маз мұ ны шы найы пе да го ги ка лық өл шем 
бой ын ша, не гі зі нен, нақ ты оқу про це сін иге ру мен бай ла ныс ты. 
Жал пы бі лім бе ру маз мұ ны ның жо ба сын құ рас тыр ған да оның 
ұстаным да ры мен тех но ло гияла рын мең гер ту қа жет ті лік еке нін 
бас шы лық қа ал ған дұ рыс. Оның не гіз гі құ ры лым дық ұстаны мын 
әр түр лі дең гейде қа лып тас ты ру ба ры сын да теория лық маз мұ ны-
ның не гі зі бо лып та бы ла тын пән, оқу ма те ри ал да ры, пе да го ги ка-
лық іс-әре кет бі лім алу шы ның тұл ға ре тін де гі бей не сі мен сәй кес 
бо луы қа да ға ла на ды. 

жүктеу/скачать 5,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: